HH ǵasyrdaǵy qazaq ult-azattyq qozǵalysy alǵan bıik shyń – «Alash-Orda» Halyq Keńesiniń qurylýy bolatyn. Osy oqıǵaǵa bıyl 100 jyl tolǵaly tur. Bólshevızmniń bul ulttyq avtonomıa ǵumyryn eki-aq jylda úzgeni, al qozǵalysqa qatysy barlardy 20-shy jyldardyń sońyna qaraı saıası qýǵyn-súrginge túsirgeni, 1930 jyly «alashordashylardyń», ıaǵnı «ultshyldardyń» alǵashqy leginiń tórteýin atyp, basqasyn túrli merzimge sottap jibergeni belgili.
Máskeýdegi Birikken memlekettik saıası bas basqarma (OGPÝ) búginde «Alash isi» dep atalatyn № 78754 is boıynsha shyǵarǵan Aıyptaý qorytyndysymen 44 adam jaýapqa tartyldy. Olardyń mynandaı «kontrrevolúsıalyq qyzmetteri» dáleldendi dep tujyrymdaldy: birinshiden, 1921–1922 jj. astyrtyn uıym qurǵan, keıinnen, sol uıymǵa jatatyndyq belgileri boıynsha olar ózara qarym-qatynasta bolyp, antısovettik qyzmet júrgizgen; ekinshiden, shekara syrtynda júrgen Zákı Valıdovpen baılanys ornatqan, úshinshiden, antısovettik kúshter daıarlaý (jastardyń basyn aınaldyrý, «Alqa» úıirmesin qurý, baılarmen baılanys ornatý, t.b.) jumystaryn jasaǵan; tórtinshiden, sovet ókimetin qulatý maqsatymen qarýly kóterilis jasaýǵa ázirlengen-mis. Tergeý materıaldarynda qamalǵandardyń osy tórt tarmaq boıynsha aıyptylyqtary kórsetilip, «dáleldengen».
Sol aıyptaý qorytyndysynda «Ádilov bandasy» dep atalǵan taraý bar. Onda «alashordashylardyń» basqarýshy toby Ádilovtiń alys Sarysý aýdanynda jatqan bandasyna da úlken mindetter artty» delinipti. «Bandanyń» basynda «...saıası qaýipti jáne qylmys jasaǵan qylmysker tórteý – Baıseıit, Muqysh, Asqar jáne Ábýáli Ádilovter» turǵan eken. Olar «tárkileýge qarýly qarsylyq kórsetý úshin Sarysý aýdanyndaǵy barlyq bandıttik elementterdi ózderiniń mańyna toptastyrǵan» kórinedi. «1928 jyldyń jazynda olar jekelegen shaıkalardyń bastyqtary Kenshimov Mádibek, Toqmanbaev Baqaı jáne Ábdikeev Bıtimbaımen jınalys ótkizdi». Bulardyń bári Baıseıit jáne Muqysh Ádilovtermen birge «1922 jyly mılısıonerler jasaǵyn qarýsyzdandyrýǵa jáne jasaq bastyǵy Ábýbákirovty atýǵa qatysqan» dep kórsetilgen. Alaıda 1928 jylǵy tárkileý naýqanyna (konfıskasıaǵa) qaısysynyń jáne jalpy «bandanyń» naqty qandaı qarsylyq kórsetkenderi aıtylmaıdy.
OGPÝ alqasynyń atalǵan «Alash isi» boıynsha 1930 jylǵy 4 sáýirde shyǵarǵan úkimimen Muqysh (Dinshe, Dinmuhamed) Ádilov atý jazasyna, Asqar, Ábýáli, Ábýbákir Ádilovter Baıseıit-Muqysh «bandasymen» qatysy ıakı baılanysy bolǵan Ákpar Ybraev, Nurlan Káribaev, Aǵabek Baıdýllaev, Muhamedıa Arǵynbaev, Artyqbaı Álın, Mádibek Kenshimov, Tájibaı Qulmuratovpen birge, barlyǵy 16 adam, túrli merzimge kesildi.
Baıqaǵandaryńyzdaı, 43 adamdy jazalaǵan repressıaǵa aǵaıyndy tórt Ádilov iliktirilgen. Olardyń úlken aǵasy Baıseıit Ádilov jazalanýshylar tiziminde joq. Nege? Sebebi ol 1928 jyly OGPÝ jasaǵy júrgizgen tutqyndaý operasıasy kezinde oqqa ushqan bolatyn.
Nelikten bulaı boldy? Ony tutqynǵa alý úshin artynan arnaıy qarýly jasaq nege izdep shyqqan? Jalpy, Baıseıit Ádilov kim edi?
Baıseıit – Kenesary hannyń tý ustaýshylarynyń biri bolǵan Myńjasar batyrdyń nemeresi. Kóterilis jeńilis tapqannan keıin Myńjasar batyr otarlaýshylardyń jańa tártibine kóndige bastaǵan. Onyń el-jurty mekendeıtin aýmaqtaǵy orys qalasy, kezinde han jasaǵy quramynda shabýyldaýǵa ózi de qatysqan Aqmola bekinisi birtindep beıbit ómirge beıimdelgen edi. Munda Reseıdiń saýda kapıtaly birte-birte bekem oryn teýip kele jatty. Uzamaı úlken jármeńkeler ashylyp, Aqmola iri saýda ortalyǵyna aınaldy. Mal baǵýshy qazaqtar iri qaralary men usaq tuıaqtaryn osynda aıdap kep, ımperıanyń fabrıka-zaýyt buıymdaryna aıyrbas jasap júrgen. Otarlaýshylar men kóshpendiler arasyndaǵy saýda-sattyqtan bastalǵan qarym-qatynas birtindep jekelegen adamdardyń ózara aralasýyna, bir-birimen «tamyr» bolýyna ulasqan. Sondaı dostyqqa ıkem, eti tiri jandardyń biri – Myńjasar batyrdyń úıezdegi alys aýyldan sharýa yńǵaıymen qalaǵa kelgishtep júretin uly Ádil edi. Ol Aqmoladan «tamyr» tapqan da, 1887 jyly týǵan úlken uly Baıseıitti sol «tamyrynyń» kómegimen qaladaǵy bastaýysh ýchılıshege túsirgen bolatyn.
Baıseıit áke eńbegin aqtaıdy: oqýǵa jaqsy ynta tanytady, Aqmola mektebinen keıin Ombyda muǵalimder semınarıasyn bitiredi. Bolystyq keńselerde hatshylyq qyzmet atqarady, tilmásh bop isteıdi. El-jurt ishinde bedeldi bolady, jerlesteri ony súıispenshilikpen «Aq Baıseıit» dep ataıdy. Baıseıitti úlgi tutqan óz inisi Dinmuhamed (Dinshe, Muqysh) Ádilov pen nemere inisi Janaıdar Sadýaqasov jáne ózge de aýyl balalary onyń aqylymen Aqmolaǵa oqýǵa barýǵa qumartady. Qatar aýylda ósip, Nildi mektebinen saýat ashqan Sáken Seıfýllın de Aqmolada bularmen birge oqyǵan edi. Aqmoladan keıin Dinmuhamed, Janaıdar, Sáken úsheýi de Baıseıit kórsetken úlgimen oqýlaryn Dala ýálaıatynyń astanasy Ombyda jalǵastyrdy. Sonda alǵashqy saıası mektepterinen ótti. Tórteýi de qazaq ult-azattyq qozǵalysyna belsene qatysty. Azattyq qaıratkerleri sapyndaǵy osy azamattardyń bári de qazaq elinde sovet ókimetin ornatýshylar qatarynda júrdi. Baıseıit Ádilov, Sáken Seıfýllın, Dinmuhamed Ádilov úsheýi 1920 jyly Avtonomıalyq Qazaq Sovettik Sosıalısik Respýblıkasy alǵashqy ortalyq ókimetiniń quramyna múshe bolyp saılandy. Janaıdar Sadýaqasov bul kezde úıezdik býynda jaýapty qyzmet atqaratyn (ol Ortalyq Atkomǵa 1922 jyly saılanyp, Qazatkomnyń jaýapty hatshysy laýazymynda istegen). Sóıtip, bári de jas respýblıkanyń alǵashqy memlekettik qaıratkerleri qatarynda júrdi. Osy tórt tulǵanyń úlkeni Baıseıit Ádilovtiń týǵanyna bıyl 130 jyl tolady.
Joǵaryda atalǵan qupıa polısıa qujatynan kórinetindeı, Baıseıit Ádilov pen onyń inisi Dinmuhamed Ádilov saıası repressıanyń alǵashqy tolqynynda qurban bolǵan. Al Sáken Seıfýllın men Janaıdar Sadýaqasov bıyl bastalǵanyna 80 jyl bolatyn «Úlken terror» qurbanyna aınaldy. Qaıǵyly taǵdyrlar.
Sákenniń alǵash baspadan shyqqanyna bıyl 90 jyl tolatyn ataqty «Tar jol, taıǵaq keshýinde» aǵaıyndy Ádilovter jaıynda kóp aıtylǵan. Baıseıit Ádilov pen onyń taǵdyryndaǵy qasiretti tańbaǵa aınalǵan Ǵalym Ábýbákirov týraly da tanymdy derekter bar. Bul ekeýi jaıynda jazýshy alǵashynda romannyń «Revolúsıanyń aldyńǵy jyldarynda» taraýynda aıta ketedi. Aqmolanyń Atbasar úıezimen shektes jerdegi Áýpildek kóli mańyndaǵy «bir aýylda el jigitteri oıyn jasady». Uıymdastyrýshylar – «starshyndar, bolystyń tilmáshi Baıseıit jáne basqa pysyq jigitter». Oıynǵa Baıseıitpen birge osy óńirge aýyl sharýashylyǵynyń sanaq jumysyn júrgizýge kelgen Sáken men «Ǵalymjan, Aqmoladaǵy qalalyq noǵaı mektebiniń muǵalimi» barady. «İshin jóndegen, jaǵalaı kesteli tuskıiz ustap, kilem tósegen, bezegen, ońasha otaý úı. Lyq toly qyz, kelinshek pen bozbala. ...Baıseıit, Ǵalymjan úsheýimizdi de biryńǵaı qatar, qyzdardyń aralaryna otyrǵyzǵan. Jaǵalaı qymyz berip jatyr. ...Qyz-kelinshekter baryn kıgen. Qozǵalsa, shashtaryna taqqan kúmis sholpylary, bilezikteri syldyrlaıdy. Jibek kıimderi kóldiń qozǵalǵan kók quraǵyndaı sýdyrlaıdy. ...Ǵalymjan ekeýimizdiń aramyzdaǵy qyz jeke án saldy. ...Bir kezde Baıseıit ekeýimizdiń aramyzdaǵy qyz án saldy. ...Syldyraǵan ádemi daýyspen Qabıba shyrqady. ...Oıyn qyzdy. Jurt Qabıba ániniń áserimen áýelenip aldy. Meniń qasymdaǵy Ǵalymjan týǵaly qazaqtyń mundaı oıynyn, mundaı ánin estigen joq eken. Endi Ǵalymjannyń esi shyǵyp ketti... ...Úıge kelip jatyp uıqyǵa kirgenshe, Ǵalymjannyń aqyl-esi kirip jetken joq edi. ...– No, Sáken, qazaqty men jańa ǵana bildim. Sharyq mýzykasynyń ne ekenin jańa ǵana ańladym. Men, ýallahı, qazaq bolmaǵanyma ókinemin. Qazaq ishinde óspegenime ókinemin! – dedi. Jáne: «úılenbeı turǵan kezimde qazaqtyń mundaı ekenin bilsem, mini, ýallahı, qaladan bezip, qazaq arasyna sińip keter edim!» – dedi. Osyny Ǵalymjan kópke sheıin aýzynan tastamaı júrdi». Bul 1916 jyldyń jazy bolatyn, esterińizde ustańyzdar, 1922–1923 jyldyń qysynda ol birneshe aı qazaq ishinde turady... Onyń mán-jaıyn keıinirek aıtamyz.
Patshany taqtan qulatqan Aqpan revolúsıasy halyqtyń aıryqsha belsendiligin týdyrdy. Azattyq qozǵalysyna qatysýshylar, ishinde Baıseıit Ádilov te bar, monarhıanyń joıylýyn bostandyqqa balap, ózderin-ózderi basqarýdy kózdeıtin jınalystar, sıezer ótkize bastady. Baıseıit Aqmola úıezi qazaqtarynyń delegaty retinde Ombyda 1917 jylǵy sáýirdiń aıaǵynda ótken oblystyq qazaq sezine qatysty. «Tar jol, taıǵaq keshýde» Sáken bul jaıynda: «Jıylysqa biz Aqmoladan Qusaıyn feldsher men Baıseıitti jiberdik. Bularmen birge óz betterimen qyrdyń bir-eki jýandary da ketti. Biri Tama Jantóre, biri ...Qorjynkóldiń Oljabaı bolysy. Sol jıylysta Oblystyq qazaq komıteti saılandy», – dep jazdy. Baıseıit Ádilov Aqmola oblystyq qazaq atqarý komıtetiniń múshesi bolyp saılandy da, biraz ýaqyt oblystyq Qazatkom apparatynda qyzmet atqarýǵa Ombyda qaldy. Qazaq atkomy basqarý sharýalaryn qaladaǵy ózge de oblystyq uıymdarmen úılestirý máselesin qarastyrdy, sondaı-aq jer-jerde jańa jaǵdaıǵa baılanysty uıymdastyrý jáne nasıhat jumystaryn júrgizý úshin jastardyń «Birlik» uıymyna múshe belsendi oqýshylar ishinen komısarlar jasaqtady.
Sákenniń ataqty memýarlyq «Tar jol, taıǵaq keshýinde» Aqmolaǵa Ombydan kazaq komıtetiniń komısarlary retinde Dinmuhamed (Dinshe) Ádilov pen Qoshmuhamed (Qoshke) Kemeńgerov kelgeni aıtylady. «Olar kelgen soń ýezik qazaq komıtetin endi ashtyq. Qazaq komıteti qazaq isterin basqaratyn boldy. Biraq kúsh, úkimet, degenmen, ýezik komısardyń bıliginde. ...Qazaq komıtetiniń tóraǵasy – Dúısenbaıuly degen qazaq advokaty, onyń orynbasary – men, músheleri: Ádiluly, Kemeńgeruly, Shegeuly, birazdan soń Aıbasuly jáne taǵy basqalar». Qazaq komıtetiniń tórt múshesi: Dinshe, Qoshke, Birke (Birmuhamed) jáne Sáken tórteýi bir bólmede jatady, el ishindegi daýly isterdi qaraıdy, kúrdeli máseleler boıynsha oblystyq komıtetke qatynas qaǵazdar jiberedi, orys úıezdik komıteti múshelerimen pikir talastyrady. «Halyq arasynda zań, bilim taratý, jańa saıasat isterine qatysý» jumystaryn jandandyrý maqsatymen «Jas qazaq» jastar uıymyn ashady. «Tóraǵasy – Sáken Seıfýllın, músheleri: Ádiluly, Aıbasuly, Asylbekuly, Serikbaıuly, Nurkenuly. ...Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, qazandaı qaınap, qazaq komıteti men «Jas qazaq» isteri júre bastady». Uzamaı «Jas qazaq» uıymynyń basshylary men músheleri: Sáken, Dinshe, Birke, «Nurkeuly, Asylbekuly... Serikpaıuly, Dónentaıuly jáne basqalar» ıin tiresip otyrǵan uıymnyń jıylysy ústine «...Aqmola ýeziniń ataqty moldalary, «áýlıeleri», Ǵalaýetdın qalpe, Omar molda, taǵy da basqa moldalar» «kıe-jara, omyraýlap, biz otyrǵan tórge keldi» de, jınalysta otyrǵandardyń bárin keshki namazǵa shaqyrdy. Sodan aıtys týdy. «Byt-shyt bolyp moldalar ketti. Moldalar men bolystardyń, barlyq jýandardyń beti, nıeti bir. Báriniń shabýyly da bir», – dep túıdi Sáken.
Shilde aıynda Orynborda birinshi jalpyqazaq sezi boldy. Tamyzda Aqmolada úıezdik qazaq sezi ótti. «Komıtet saılaýy boldy. Komıtetke «Jas qazaqtyń» bastyqtarynan eshkimdi kirgizbedi. Súıtip, biz komıtetten shyǵyp qaldyq», – delinedi «Tar jol, taıǵaq keshýde». Aqmoladan Qoshke men Dinshe Ombyǵa oqýyna, Birke Atbasarǵa, óz eline ketti. Kúzde Baıseıit Ádilov Ombydan Aqmolaǵa oraldy. Sákenmen birge «Jas qazaq» uıymynyń jumysyna belsene atsalysty. Uıym jınalysyna Sáken tóraǵa, Baıseıit hatshy bolyp, qazaq komıtetin qýýǵa qaýly aldy. «Bazardaǵy jıylǵan buqaraǵa Raqymjan Dúısenbaıuly baryp, komıtet baıdiki, bolystiki ekenin aıtyp sóz sóıledi. ...Komıtet músheleri qorqyp, komıtetti qulyptap ketip qalǵan eken»...
«Oktábr tóńkerisinen keıin áleýmet, saıasat maıdanyndaǵy kúresimiz burynǵydan da ekpindi boldy», – delindi áıgili memýarda. Bul kúrestiń bel ortasynda Sákenmen birge Baıseıit te júrdi, «orys jáne qazaq joldastarmen bárimiz bir yńǵaı Aqmolaǵa Sovet ornatý jolynda talas-tartys maıdanyna shyqtyq». 1918 jylǵy aqpanda úıezdik ókilder jınalysy ashyldy. «Jıylysqa kelgen ókilderdiń kóbi maıdannan qaıtqan mujyq soldattar. Kedeı mujyqtar, kedeı buqara qazaqtar jáne Spasski zavodynyń jumysker ókilderi. ...Jıylys ókilderi bir aýyzdan Sovet úkimetin «óz úkimetimiz» dep jarıalady. ...Ýezik qalalyq Sovdep saılandy». Sovdeptiń 45 múshesi ishinde Sáken, Baıseıit, Ǵalym Áýbákiruly (Ábýbákirov bolý kerek – B.Q.) kirgen. Basqarma quramy alty adam, ishinde Sáken Seıfýllın men Baıseıit Ádilov bar. Baıseıit úıezdik mılısıa bastyǵy laýazymyna taǵaıyndaldy.
Sóıtip, Baıseıit Ádilov Seıfýllınmen birge Aqmola óńirinde keńes ókimetin ornatýǵa belsene kirisedi. Bul kezde «Alash-Orda» Halyq Keńesiniń múshesi Jansha Dosmuhamedov pen Oral oblystyq zemstvo bastyǵy Halel Dosmuhamedov bastaǵan delegasıa «Máskeýge baryp, Sovet úkimetiniń bastyqtarymen sóılesedi, Dosmuqambetuldary «Lenınmen, Stalınmen avtonomıa týraly sóılesip jatyrmyz»... dep Bókeıhanulyna telegramma soǵady, – deıdi Sáken «Tar jol, taıǵaq keshýde». – Sovet úkimetiniń bastyqtary qazaq avtonomıasyn solarǵa beredi. ...Bul qalaı? Tez «Jas qazaq» uıymynyń jıylysyn jasadyq. Avtonomıa týraly baıandama jasadyq. ...Qarary mynaý: «...Qazaq halqy oqymaǵan nadan. Kedeıleri, eńbekshileri áli baılardyń, tórelerdiń yqpalynda. Kedeıden shyqqan, kedeıdi jaqtaıtyn oqyǵandar az. Qazaq oqyǵandarynyń kóbi baılardy, tórelerdi bastap, «Alashorda» boldy. «Alashshyldardy» bólmeı qazaqqa qazir avtonomıa berse, «Alashordashylar» ıelenip ketedi. «Alashorda» alǵan avtonomıanyń qazaq eńbekshilerine keregi joq...» Sáken men Baıseıit bastamashy bop, Aqmola úıezi qazaq kedeıleriniń sezin shaqyrady.
«Sıez de biraýyzdan jańaǵy «Jas qazaq» uıymynyń qararyndaǵy qaýlyǵa keldi. – Sáken memýarynda osylaı deıdi. – «Alashordanyń» alǵan avtonomıasynyń qazaq eńbekshilerine keregi joq. Avtonomıany ózimizden oqyǵandar kóbeıgende alamyz» dep sezge qaýly shyǵarttyq. Osyny aıtyp sıeziń atynan Stalınge telegramma soqtyq. Telegrammany aqyldasyp otyryp jasasqan: men, Baıseıit Ádiluly, Abdolla Asylbekuly, Báken Serikbaıuly, Jumabaı Nurkeuly, Nurǵaıyn Bekmuqambetuly bárimiz edik. Jazǵan Baıseıit Ádiluly edi. Jóndep jazǵan men edim». Azattyq ańsaǵan azamattar júrgen eki (jalpyulttyq jáne taptyq) joldyń birindegilerdiń ekinshisin qalamaǵandyqtan jasalǵan áreketi...
Sovettik mılısıa bastyǵy Baıseıit Ádilov úıezdiń ońtústik jaǵyndaǵy aýyldardy aralap keledi de, Sákenge: «...álgi Qoqan avtonomıasynyń bastyǵy Muqametjan Tynyshbaıuly men Serikbaı Aqaıulyna kez boldym. ...Túrkistan jaǵynan jylystap qashyp keledi eken», – deıdi. Qalaı kezdeskenin áńgimeleıdi. «Qostaryna bardym. Ekeýi de birtúrli tústeri buzylyp, sasyp, menimen túregelip amandasty. Sonan soń amandasyp, kóńilderin ornyqtyrdym. ...Tıgem joq. Qaıta, júretin jónderin týralap, joldaǵy elderin aıtyp jiberdim...» Onysyna Sáken ashýlanady: «Mini, saıası dushpanyna, «Alashorda» bastyqtaryna, Baıseıit búıtken...» Degenmen, «saıası dushpandary» ózderine jasalǵan jaqsylyqtyń qarymyn qaıtarady: bir azattyq qozǵalysynda júrgenderin oılaǵandyqtan bolar, Aqmolada sovet ókimetin qulatyp, sovdepshilerdi túrmege salǵan aqtarǵa Semeıdegi «Alashorda» úkimetinen Baıseıitti bosatýdy suraǵan jedelhat keledi. Alaıda aqtar ony abaqtydan shyǵarmaıdy. «Tar jol, taıǵaq keshýdiń» «Aqmola túrmesinde» atty taraýynda bul oqıǵa keńirek áńgimelenedi. Túrmege balasyna jolyǵýǵa kelip júrgen Baıseıittiń ákesi Ádil obaǵa shaldyǵyp, qaıtys bolady. Sosyn Baıseıit pen Sáken túrmeden qashyp shyǵý josparyn qurady, biraq ol joly tek Baıseıit qana qasha alady...
Azamat soǵysy aıaqtalyp, keńes ókimetiniń bıligi nyǵaıǵannan keıin, 1920 jylǵy 26 tamyzda Qazaq avtonomıasyn qurý jónindegi lenındik dekret shyǵyp, 4 qazanda Orynborda Qazaqstan Keńesteriniń Quryltaıshy sezi ashyldy. Reseı Federasıasy quramynda Qazaq avtonomıalyq respýblıkasy shańyraq kóterdi. Sıeze Sáken, Baıseıit, Dinmuhamed Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy Ortalyq Atqarý Komıtetiniń (KırSIK, QazSIK, QazOAK, Qazatkom) múshesi, Sáken Prezıdıým (Tóralqa) múshesi bolyp saılandy. 1920 jylǵy 16 qazanda ótken QazSIK Prezıdıýmynyń otyrysynda Qazatkom múshelerine atqaratyn mindetterin bólip berý máselesi qarastyryldy. Dinmuhamed Ádilov QazSIK-tiń 6 múshesi qatarynda «halyq komısarıattary alqalarynda jumys isteý jáne olardyń bólimderin basqarý úshin ortalyqta qaldyrylsyn», al Baıseıit Ádilov QazSIK-tiń ózge 7 múshesimen birge «Semeı jáne Aqmola oblystarynda uıymdyq-partıalyq jáne ákimshilik jumystaryn júrgizý úshin» Sibir revkomyndaǵy Qazatkom ókiline kómekke jiberilsin degen qaýly alyndy.
Dinshe (Dinmuhamed) Ádilov 1917 jylǵy qazan aıynyń sońynda Ombyda Álıhan Bókeıhanovtyń qatysýymen ótken qazaq belsendileri jınalysynda qurylǵan «Alash» partıasyna kirip, onyń Aqmola oblystyq komıtetine múshe bolyp saılanǵan. 1918 jyldyń kóktemi men jazynda Qıyr Shyǵysta azamat soǵysy maıdandarynda shaıqasqan. 1919 jyly Tashkentte Qazaq aǵartý ınstıtýtynda oqytýshy bolǵan. 1920 jyly Almatyda Jetisý oblystyq oqý bóliminiń meńgerýshisi bolyp istegen. Sóıtip, Qazaqstan Keńesteriniń uıysý quryltaıy ózin Respýblıkanyń Ortalyq Atqarý Komıteti quramyna saılaǵanǵa deıin kúrdeli kezeńniń qıly synaqtarynan ótken bolatyn. Ol Orynborda İshki ister halyq komısarıatynyń alqa múshesi, halyq komısarynyń orynbasary, biraz ýaqyt halyq komısarynyń mindetin atqarýshy bolyp istedi. QR Prezıdentiniń Muraǵaty 2004 jyly shyǵarǵan «Qazaqstannyń halyq komısarlary. 1920–1946 jj.» atty ómirbaıandyq anyqtamalyqtaǵy 82-bette berilgen Ádilov Dinmuhamedtiń ómirderekterinde «1920 j. jeltoqsanynan 1921 j. 12 qańtaryna deıin QAKSR İİHK halkomy qyzmetin ýaqytsha atqarǵan» dep jazylǵan. Budan keıin onyń Túrkistan Respýblıkasynyń Syrdarıa jáne Áýlıeata úıezderinde Qazatkomnyń ókili bolǵany aıtylady. Osy qyzmeti kezinde, 1922–1923 jyldyń qysynda, Dinshe (Muqysh) el ishinde sovet ókimeti atynan júgensizdikke jol bergen salyq jınaýshylardy aýyzdyqtaýǵa qatysady. Bul jáıt OGPÝ júrgizgen № 78754 istegi aıyptaý qorytyndysynda «Ádilovter – Muqysh pen Baıseıit «Qara Noǵaı» degen laqap aty bar Ábýbákirovti jáne onyń joldasy Shalany óltirýdi uıymdastyrdy» dep kórsetilgen.
Oqıǵa bylaı bolǵan. 1922 jyldyń kúzinde Aqmola jáne Qarqaraly úıezderi halyqtarynyń arasynda iri barymtashylyq áreketter bolyp turǵandyqtan, soǵan baılanysty, el ishindegi qarym-qatynasty retke keltirý jóninde Aqmola úıezdik atkomy komısıa quryp, tóraǵalyǵyna Ǵalym Ábýbákirovti bekitedi. Komısıa eleýli nátıjege qol jetkize almaı, qaıtyp ketedi, al Ábýbákirov qaramaǵyndaǵy segiz mılısıonermen salyq jınaýdy jeleý etip el ishinde qalyp qoıady. Jasaǵyn jańa adamdarmen tez ulǵaıtady. Shala Joldasbaev oń qoly (kómekshisi) bolady, salyq jınaýshylar qataryn Sapar Mustafın (1917 jyldyń kókteminde Dinshelermen birge Aqmolada «Jas qazaq» uıymyn qurysqan) de tolyqtyrady. Jasaq Aqtaý jáne Ortaý bolystarynda bolyp, júgensizdikterge jol beredi. Ókimet atynan kelip, beıbastaqtyqtar jasap júrgen Ábýbákirovtiń is-áreketine jurt shaǵymdanady, soǵan baılanysty Aqmola ókimet oryndary tártipsizdikti jónge keltirý úshin komýnıstik vzvod jumsaıdy, alaıda qarýly teketirespen de oń nátıjege qol jetkize almaı, keri qaıtady. Budan soń Ábýbákirov jasaǵymen Taraqtylarǵa qaraı jyljyp, Shý ózeni boıynan oryn tebedi. Sonda ózine qystaý salyp alady. Qystaý mańyna qyz-kelinshekteri bar úılerdi kóshirtip ákelip, aınala qondyrady, kúnine keshkisin áıelder men qyzdar aldyrtyp, saýyq qurady. «Eldiń qyz, kelinine oıyna kelgenin istegen Qara noǵaı men Shalanyń bar sumdyǵyn kórdik, bildik. ...Arqadan Shýǵa kelip, salyq jınaımyz dep, qystap qaldy da, beıkúná eldiń aryna tıdi ǵoı... Á, bizdiń kózimiz osyndaı qasiretti kórdi. ...Baıseıit pen Muqysh keldi de, «Kóp asqanǵa bir tosqan» jasap, eki náletini ustady. Shýdyń boıy shýlap ketti», – deıdi Qaraǵandy oblysynyń turǵyny Zúkesh ájeı (esteligin Ilá Jaqanov jazyp alyp, «Qarabýra» jınaǵynda jarıalaǵan). Eldiń Qaranoǵaı-SHala zorlyǵynan qalaı ar-namysy taptalyp, qorlanǵanyn jáne oqıǵanyń qalaı aıaqtalǵanyn Dýlat Shalqarbaev kózi tiri kýáler esteligi negizinde jazǵan «Elim dep ótken erler-aı» atty maqalasynda áńgimeleıdi.
1928 jyldyń sońyna qaraı Qyzylordada GPÝ tergeýshisine bergen kórsetýinde Muqysh (Dinshe) Ádilov Ǵalym Ábýbákirov pen onyń kómekshisi Shala Joldasbaevty tutqynǵa alýdy óziniń aǵasy Baıseıit, aýdandyq mılısıanyń bastyǵy Baıjanov, el ishindegi bedeldi kisi Mádibek Kenshimov uıymdastyrǵanyn aıtady. Shaqyrtýlaryna baılanysty kelip jetkennen keıin solarǵa qosylyp, tórteýimiz «basqarýshy ortalyq» sıaqty boldyq» deıdi. Ábýbákirov jasaǵy elden zorlyqpen tartyp jınap alǵan dúnıe-múlik ıelerine qaıtaryla bastaıdy. Sodan soń Muqysh tergeýshige: «Halyqtyń kóńil-kúıin eskerip, ári aldyn ala tergegenimizde – Ábýbákirov pen Joldasbaevtyń barlyq istegen qylmystaryn moıyndaǵanyn kórip, olardy atyp tastaýǵa uıǵardyq. ...Úkimdi oryndaý maǵan júkteldi, – dep kórsetý beredi. – Biz bárimiz keńesip, jazanyń atqarylýyn... Shý ózeninde júzege asyrý kerek dep sheshtik. ...Shý ózenine jetken soń men tutqyndardy toqtattym da, Ábýbákirovpen tildestim... ...meniń ózim – halyq úkimin oryndaýshy ǵanamyn, al ol, Ábýbákirov, halyqqa óte kóp jaýyzdyq jasady... Osydan keıin Ábýbákirov muz ústine shyǵaryldy, ony aýdandyq mılısıanyń mılısıoneri Baılarov Jaılaýbaı atty. Joldasbaevty Ábýbákirovtiń jasaǵynda bolǵan jáne ony ustalar tusta jaraqattaǵan Jeksen degen mılısıoner atty. Ólikterdi muz oıyǵyna batyryp jiberdik te, biz jaqyn aýylǵa júrip kettik». (Dinsheniń bul aıtqandary 1924 jyly Qazaq OAK ókili, respýblıkalyq mılısıa bastyǵy Dúısebaı Nysanbaev jınaǵan, muraǵattaǵy ókimet qaǵazdary arasynda «Salyq jınaýǵa kedergi keltirgen aǵaıyndy Baıseıit jáne Dinmuhamed Ádilovter týraly» degen atpen saqtaýly isqaǵazdar ishindegi kýálar baıanhattarymen de rastalady). Dinshe odan arǵy kórsetýinde Ábýbákirov «jasaǵynyń basynda Mustafın turǵan bir bóligi Shýdyń arǵy betinde, qumda bolatyn. ...bul jasaqty da el ózi qarýsyzdandyrypty, – dep kórsetedi. – ...Áýlıeata ókimeti de bul beıbastaq basbuzarlyq jaıyn estip-bilip, jasaqty zalalsyzdandyrýǵa, sóıtip Ábýbákirovti tutqynǵa alýǵa mılısıa jumsaǵan eken. Biz qumda ushyrastyq. Olar jasaqqa qatysýshylardy ózderimen alyp ketti. ...Aýdandyq mılısıa bastyǵy retinde Baıjanov, jáne meniń aǵam Baıseıit qylmys izdestirý bastyǵynyń atyna Ábýbákirov jasaǵynyń jumysy jóninde baıandama jazyp berdi». Osydan keıin Muqysh (Dinshe) Ádilov «birneshe kisimen Áýlıeataǵa» barady. Onda «úıezdik atqarý komıteti májilisinde biz Ábýbákirov isi jáne halyqtyń Syrdarıa oblysyna qosylǵysy keletini jaıynda tolyq baıandap berdik, – deıdi. – Sodan soń biz Tashkentke attandyq, onda da bolǵan jáıttiń bárin baıan ettik. ...Qojanov pen Rysqulovqa kirdim, olarǵa mán-jaıdyń bárin baıandadym. Olar bizdiń áreketimizdi tolyǵymen maquldady, mundaı adamdarǵa tap solaı etý kerektigin aıtty. ...Rysqulov ...álgi elge oıran salǵan jasaqta barlyǵy qansha adam bolǵanyn surady. Men shamamen 50-60 ekenin aıtqanymda, jartysyn atyp tastaý kerek edi dedi, oǵan men sol ekeýi de jeter dep jaýap qattym».
Sovet ókimeti atyna kir keltirip júrgen sholaq belsendilerdi halyqtyń ózi áshkerelep, jazasyn berýine aǵaıyndy Ádilovterdiń septesýin Tashkenttegi Sultanbek Qojanov pen Turar Rysqulov syndy Túrkrespýblıka basshylary túsinistikpen ádil baǵalady, qorǵady, al Orynbordaǵy Qazrespýblıka basshy býyndarynda isteıtin yntaly adamdar bul jaǵdaıǵa basqasha mán berdi. «Aıypkerlerdi» Túrkistan basshylary jaqtaǵandyqtan kezinde qolǵa túsire almaǵanmen, ishterine kek túıip, umyta qoımady. Bulardyń belsendiligi Orta Azıadaǵy qazaqtar mekendeıtin jer-sý halqymen Qazaq Respýblıkasy quramyna qosylyp, úlken Qazaqstannyń astanasy Qyzylordaǵa aýysqannan keıin aıryqsha jandandy. Olar tarapynan qyspaq sezine bastaǵan Dinshe Ádilov 1926 jyly Ult teatrynyń dırektory qyzmetinen ketedi (Dinshe ǵumyrynyń bul mańyzdy belesi osy joldar avtorynyń «Ult teatry shańyraǵyn kóterýshi» atty zertteý kitabynda keńirek ashylǵan). 1927 jyly is resmı jańǵyrtylyp, Baıseıit Ádilov tutqynǵa alynady. Birazdan soń, tileýlesteriniń septesýimen, ol túrmeden qolhatpen kepildikke bosatylady da, eline attanyp ketedi. Alaıda múddeliler tynysh jatpaı, aǵaıyndy Ádilovterdi qolǵa túsirýdiń ózge de sharalaryn oılastyra beredi. Aqyry, 1922–1923 jyldyń qysynda «Aqmola úıezdik atkomynyń múshesi Ǵalym Ábýbákirov pen mılısıoner Shala Joldasbaevty óltirdi» dep ásirelengen aıyp 1928 jyly «tárkileýge qarsylyq uıymdastyrdy» deıtin jeleýmen ústemelenedi de, 1928 jyldyń jeltoqsan aıynda olardy GPÝ-diń qarýly jasaǵy izdep shyǵady...
Aǵaıyndy Baıseıit jáne Muqysh Ádilovterdi aýyldastary qatty qadirlegen. Kúni búginge deıin el aýzynda júrgen Baıseıit-Muqysh jyrynda 1922–1923 jyldar qysynda oryn alǵan qasiretti Qaranoǵaı-SHala oqıǵasyna oraı halyq namysyn jyrtqan osy aǵaıyndy jigitterdiń qaharmandyqtary súıispenshilikpen baıandalady. El múddesine qyzmet etken, óz qoldarymen sovet ókimetin ornatysqan Baıseıit pen Muqyshtyń túbine sol ózderi qurǵan sovet ókimetiniń jetýi jerlesteri úshin aqylǵa syımas jáıt edi. Alaıda solaı boldy. Búginde ol ókimettiń óz túbine ózi jetkenine de shırek ǵasyrdan asty. Endigi mindet – armanda ketken asyldar arýaǵyn ardaqtaı bilý. Bıyl azattyq kúreskerleriniń biri Baıseıit Ádilovtiń týǵanyna 130 jyl tolady...
Sýretterde:
1. Baıseıit Ádilov. 1920-shy jyldar shamasy.
2. Aqmoladaǵy «Jas qazaq» uıymyn qurýshylar. 1917 j. Birinshi qatardaǵy oń jaqtan tórtinshi – Sáken Seıfýllın, jetinshi – Qoshke Kemeńgerov, ekinshi qatardaǵy oń jaqtan besinshi – Dinshe Ádilov, onynshy – Báken Serikbaev, úshinshi qatardaǵy oń jaqtan tórtinshi – Sapar Mustafın.
3. «Qazaqstannyń halyq komısarlary (1920–1946 jj.)» ómirbaıandyq anyqtamalyǵy.
4. Anyqtamalyqtaǵy Dinshe Ádilovke arnalǵan bet.
5. Tashkenttegi «Shyǵys keshterine» qatysýshy kórkemónerpazdar. 1921 j. Rejıseri Dinshe Ádilov (oń jaq shette túregep tur). Otyrǵandar (oń jaqtan): Látıpa Qojyqova, Rábıa Asfendıarova, Úrıa Turdyqulova, Gúlbahram Tynyshbaeva, Gúlándám Qojanova, Embergen Tabynbaev, Uldar Narbekova, Qadısha Lapına. Jatqandar (oń jaqtan): Qurmanbek Jandarbekov, Ábdirahman Muńaıtpasov.
6. Dinshe (Dinmuhamed, Muqysh) Ádilov. 1925 j.
7. Dinshe Ádilov Máskeýdegi Býtyrka túrmesinde. 1929 j.
Beıbit QOISHYBAEV,
Qazaqstan «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy tóraǵasynyń orynbasary, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, jazýshy
Derekkózi:serke.org
