Ol – ulaǵatty ustaz, ǵulama ǵalym, zerdeli zertteýshi, kósheli kósemsózshi, qabyrǵaly qalamger, qoǵam qaıratkeri, suńǵyla synshy, satıra sardary. Osynshama ataq-dańqy men dárejesi bola tura, ony jurt bir-aq aýyz sózben Qojakeev dep atady. Oǵan da osydan basqa ataq kerek emes edi. Biz búgin sol jaqsynyń kózi Madet Temirbekulymen áńgime-dúken qurǵan edik. Sol suhbatty sizderdiń nazarlaryńyzǵa usynǵandy jón kórdik.

– Áńgimemizdiń negizgi arqaýy áke jaıly bolǵandyqtan, onyń týǵan je­ri, ósken ortasy týraly aıta ket­se­ńiz?
– Meniń ákem Temirbek Qo­ja­keuly 1926 jyly Jambyl oblysy Merki aýdanyna qarasty Oıtal aýy­lynda týyp-ósti. Atam Qojake men ájem Arzyhan parasatty da paıym­dy, aýqatty da baı-qýatty, kór­geni men oıǵa túıgeni mol jan­dar edi. Negizi, ákemniń eki aǵasy so­ǵystan oralmady. Kim-kimge de baýyr eti – balasynan aıyrylý ońaı emes. Sol sum soǵys salǵan ja­­ra­dan ata-ájemizdiń kóńili ja­rym bolyp qalǵany anyq. Son­dyq­tan da ákemiz bizdi elge jıi alyp ba­­ratyn. «Nemerelerin ıiskep, maý­qyn bassyn» degeni shyǵar. Son­da ata-ájemiz ben ákemniń aǵa­sy Balabek jáne jeńgemiz Sháken qu­shaq jaıa qarsy alyp, saqtap júr­gen qazy-qarta men jal-jaıasyn, qurt-maıy men irimshigin, qysqasy barlyq táttisi men dámdisin bizdiń al­dymyzǵa tosatyn. Qaıtar kezde qoı­ny-qonyshymyz ben qorjy­ny­myz­dy toltyryp jiberetin. Sol el­diń balalarymen taı-qulyndaı te­bisip birge óstik. Asyq atyp, dop teptik, láńgi oınadyq. Sýǵa túsip, balyq aýladyq. Ne kerektiń bárin ózimiz jasap alatynbyz. At erttep, tizgin tartýdy, otyn jaryp, oshaq jaǵý­dy, oraq oryp, egin egýdi, tipti ke­zekpen qoı baǵýdy da aýylda júrip úırendik. Qazaqtyń salt-sanasy men ádet-ǵurpyn da sol elde boıymyzǵa sińirdik. Sóıtip, qala­nyń emes, dalanyń balasy bop ós­tik. Aýylǵa baýyr basyp qalǵa­ny­myz sonsha, jaz bolsa elge barǵy­myz kelip turatyn. Keıde ákem bizdi «Merki» shıpajaıynyń joǵary ja­ǵyn­daǵy, kórshi qyrǵyz eliniń Sý­sa­myr jaılaýyna alyp baratyn. Jaılaýdyń tabıǵaty keremet. Ony sózben sýretteý múmkin emes.Tipti, til jetpeıdi.Ondaı sulý kórinisti tek kórý kerek. «Sýsamyr – eldiń jaı­laýy-aı» degen ataqty án osy jaı­laýǵa arnalǵan. Qazir de osy án­di estigen saıyn elge degen, ákege de­gen saǵynyshym arta túsedi.

– Temkeńniń Uly Otan soǵysyna qa­tysqanyn jurttyń kóbi bile ber­meıdi. Sondyqtan onyń ónegeli ómir joly týraly da ózińizdiń aýzyńyzdan estigenimiz jón shyǵar?
– Iá, ákem 1944 jyly, ıaǵnı so­ǵystyń qyzyp turǵan shaǵynda ás­kerge alynyp, Stalıngrad maı­danynda, keıin Novocherkask, Baký, Da­ǵystandaǵy áskerı shtabta qyz­met atqarady. Sóıtip, 1947 jyly aman-esen elge oralady. Sol jyly Mer­ki aýdandyq komıtetiniń bólim meń­gerýshisi ári búro múshesi bolyp saı­lanady. Bul – ol kezde kez kel­gen adamnyń qoly jete bermeıtin jaıly qyzmet bolatyn. Biraq ol bi­limsiz adamnyń bolashaǵy bulyń­ǵyr bolatynyn túsinip, 1948 jyly Almaty qalasyndaǵy S.Kırov atyn­­daǵy Qazaq memlekettik ýnı­ver­sıteti fılologıa fakúltetiniń jýrnalısıka bólimine oqýǵa túsedi. Jo­ǵary oqý ornyn qyzyl dıp­lom­men bitirgen soń, ony fakúltet bas­shylyǵy attaı qalap, oqytýshy­lyq qyzmetke shaqyrady. Sodan bastap, aqtyq demi bitkenshe sol qara shańyraqta abyroıly qyzmet etti. Sonyń 16 jylynda jýr­na­lıs­tı­ka fakúltetiniń dekany boldy. Osy jyldar ishinde 7 myńǵa jýyq shákirt tárbıelepti. Olardyń ba­sym kópshiligi Prezıdent appara­tyn­da, Parlament pen Úkimette, túr­li mınıstrlikter men ákimdik­ter­de, sondaı-aq buqaralyq aqparat quraldarynda eńbek etip keledi. Ke­zinde mınıstr, depýtat, memle­ket­tik hatshy sıaqty laýazymdy qyz­metter atqarǵan Qýanysh Sul­tanov, Muhtar Qul-Muhammed, Al­tynbek Sársenbaev, Saýytbek Ábdira­hmanov, Darhan Myńbaı – ákem­niń maqtan eter shákirtteri.
– Siz qazir Temkeńniń tek ustaz­dyq qyryn ǵana aıttyńyz. Ol segiz qyr­ly, bir syrly bolǵan adam ǵoı. Son­dyqtan ózge qyrlaryna da toq­tala ketseńiz?
– Ustazdyq qyry týraly aıt­tym. Bul – bir. Ekinshiden – ǵalym. Úshinshiden – satırık-jazýshy. Tór­tinshiden – synshy. Besinshiden – ádebıettanýshy. Altynshydan – qa­zaq baspasóziniń zertteýshisi. Je­tinshiden – jýrnalıs-pýb­lı­sıst. Segizinshiden – qoǵam qaı­rat­keri. Osy salanyń qaı-qaısysynda da aıanbaı ter tógip, eren eńbektiń úlgi­sin kórsetti. Sóıtip, artynda úl­ken iz qaldyrdy.
– Ǵylymı eńbekteri týraly aıt­sańyz?
– Ol kisiniń ǵylymı eńbekteri kóp. Atap aıtar bolsaq, «Abaı jáne Sultanmahmut», «Qazaq mysaly», «Abaı – satırık», «Qazaq sovet sa­tı­rık­teri», «Adam. Qoǵam. Satıra», «Satıra jáne dáýir», «Satıralyq janr­­lar», «Satıra – kúshtiler qarýy», «Satıra negizderi», «Shan­shý sózder men shalqý sózder», «Úr­kinshilik», «Mereıli Merki» (Er­mek Saý­ranbaevpen birge), «Qazaq bas­pasóziniń tarıhynan» (B.Ken­­je­­baev­pen birge), «Gazet janr­lary», «Qa­zaq sovet bas­pasó­ziniń tarı­hy­nan», «Jyl qustary», «Kók seńgir­ler», «Sara sózdiń sardarlary», «Jas tilshiler serigi» atty ǵylymı eń­bekteri elimizdiń kóptegen jo­ǵary oqý oryndarynda oqý jáne kó­mekshi oqý quraly retinde paı­dalanylyp júr.

Temirbek Qo­ja­keuly

– Adamdy dosyna qarap tanıdy. Ol kimdermen jıi aralasýshy edi?
– Qazaq – qonaqjaı halyq. Onyń dalasy qandaı keń bolsa, peıi­li de sondaı keń. Meniń ákem de sondaı qonaqjaı adam bolatyn. Qa­­z­anymyz ottan, sháýgimimiz shoq­tan túspeıtin. Biri kelip, biri ketip ja­tatyn. Qazaqtyń mańdaıaldy maı­talmandary men qabyrǵaly qa­lamgerleri, memleket jáne qoǵam qaı­ratkerleri, zıaly qaýym ókil­deri men óner juldyzdary – bizdiń úı­diń qurmetti de qadirmendi qonaq­tary bolatyn. Biz olarǵa qarap oı men boı túzedik. Ómiri men óner­le­rin ónege tuttyq. Olardyń kózi tiri­­simen áli kúnge deıin aralasyp tura­myz. «Ákesi dostyń – balasy dos» degen osy eken ǵoı.
– El-jurt Beısembaı Kenjebaev pen sizdiń ákeńizdiń arasyndaǵy syı­lastyqty jyr ǵyp aıtady. Ol ekeýin ne baılanystyrady?
– Qazaqtyń ǵulama ǵalymy Beı­sembaı Kenjebaev – meniń ákem­­niń ustazy. Ol – taǵdyrdyń te­perishin kóp kórgen kisi. Óz oqý or­dasynda ǵylymı eńbegin qorǵaı al­maı júrgen kezde, Beısekeń qol ushyn sozyp Qyrǵyzstanda qor­ǵat­paq bolady. Biraq jaýlary ol jaq­tan da tosqaýyl qoıady. Sodan Beı­sekeń shákirtin Ázirbaıjanǵa aparyp qorǵatady. Mine, naǵyz ustaz osyndaı bolsa kerek. Ákem ustazynyń sol jaqsylyǵyn óle-ól­genshe umytqan joq. Tipti ol kisi tó­sek tartyp jatyp qalǵanda da ja­nynan tabylyp, qolynan kelgen bar­lyq kómegin jasady. Qaıtys bol­ǵannan keıin de Úkimetke hat ja­zyp, onyń atyn máńgi este qal­dyrý maqsatynda túrli sharalar ót­kizý­ge muryndyq boldy. Sóıtip, ekeýi ustaz ben shákirt qandaı bolý kerek ekeniniń úlgisin kórsetip ket­ti.
– Sizdiń ákeńiz qandaı adam edi? 
– Ákem óte jaqsy adam edi. Syrt­­taı qaraǵan adamǵa qatal kó­rin­genimen, ol ádepti de ádiletti, ashyq ta aqkóńil, ázil-qaljyńǵa qu­mar, bilimi tereń, biligi zor, árbir is­ke úlken jaýapkershilikpen qa­raı­tyn, ultjandy adam bolatyn. Sanaly ǵumyryn ultyn ulyqtaýǵa sarp etti desem, artyq aıtqandyǵym bolmas. Otbasynda aq ta adal jar, ul-qyzdaryna meıirimdi áke, ne­merelerine qamqorshy ata bola bil­di. Ol úı ishinde daýys kóterip sóı­lep, ersi is-áreket jasap kórgen emes. Ylǵı da ózin bir qalypta ustaı­tyn. Bizdi uryp-ursyp emes, qas-qabaqpen tárbıeledi. Atanyń emes, adamnyń uly bolýǵa úndedi. Ot­basynyń yrysy – yntymaqta, be­rekesi – birlikte ekenin úıretti. Qy­s­­qasy, bizdi qazaq etip tár­bıe­leý­ge tyrysty. Shańyraqtyń piri bo­la bildi. Sondyqtan da biz únemi onyń aqyl-keńesine júginetinbiz.
– Ol kisi syqaqshy bolǵandyqtan, onyń talap-tilegi de zor bolǵan shy­ǵar?
– Iá, durys aıtasyz, «Ózgeni bı­leý úshin ózińdi bılep al» degen­deı, onyń talap-tilegi ózgege de, ózine de qatań boldy. Ýaqytpen sa­nas­paı, jumys isteıtin. Kóp oqyp, kóp jazatyn. Qazaq jáne orys tilinde jaryq kóretin basy­lym­dardyń bárin sholyp shyǵatyn. Qa­jet jerlerin túrtip alyp oty­ra­tyn. Sóıtip, júrip qazaq satırasy men jýrnalısıkasyna hám ǵyly­my­na eren eńbek sińirdi. Myńdaǵan maman daıyndady. Olardyń sa­ny­na emes, sapasyna mán berdi. Kez kel­gen istiń joǵary deńgeıde oryn­dalǵanyn qalaıtyn. Sony bárinen ta­lap etetin. Óz isine nemquraıdy qa­raıtyndardy unatpaıtyn. Jal­qaýlar men jaýapsyzdardy, jaǵym­paz­dardy sýqany súımeıtin. Son­dyq­tan da olarmen ylǵı kúresip jú­retin. Kejegesi keri tartqandardy kere­gege ilmese de, basylymdarǵa ja­zyp, mysyn basyp qoıatyn. Sol kúresten nátıje shyǵaratyn. Qoǵam men adamdy túzeýdi sol kisiden úı­rený kerek sıaqty.
– Ákeńizdiń artynda qansha tuıaq qal­dy? Neshe nemere men shóbere bar?
– Atadan tórteý edik.Úsh qyz, bir ul. Ákem bir qyzynan erterek aıy­rylyp qaldy. Ol qaıǵy ákem­niń janyna qatty batty. Óıtkeni ol súıikti qyzdarynyń biri edi. Bi­raq ony eshkimge sezdirgen joq. Máń­gilik mekenin sol qyzynyń jany­nan tapty. Qalǵan eki qyzy – Shyryn men Lázzat áke jolyn qýyp, ǵylymmen aınalysty. Qazir ekeýi de – ǵylym doktorlary, pro­fes­sor. Men ózim jeke kásipkermin. Ba­s­pa isimen aınalysamyn. Ne­me­resi Mıras – Nephro Pharm («Nef­ro Farm») farmasevtıkalyq kom­pa­nıasynyń bas dırektory. Dıas – «Kazkommersbankte» zań departa­men­­tiniń jetekshi mamany. Jıen­deri – Eldar – PhD doktory, hı­rýrg. Ahdar – «Kazkommersbankte» zańger bop qyzmet atqarady. «Ornynda bar ońalar» degen sóz bar emes pe?! Sol aıtqandaı, áýletimiz ósip-ónip keledi. Qazir atasynyń artynda qalǵan bes shóberesi bar. Olar – Ádemi, Dámeli, Hantemir, Ja­nı, Aılın.
– Ol kisiniń atyn máńgi este qal­dyrý maqsatynda qandaı sharýalar júzege asty?
– Kez kelgen adamnyń ańsaǵan ar­man, dittegen maqsattary bolady. Ákem kózi tirisinde 7 tomdyq shy­ǵar­malar jınaǵyn shyǵarýdy jos­parlaǵan eken. Ókinishke qaraı degenine jete almaı ketti. Sol ol­qy­­lyqtyń ornyn toltyrý maq­sa­tynda shyǵarmalar jınaǵynyń 7 tomyn tasqa bastyq. «Taý tulǵaly Te­maǵa», «Ustaz. Ǵalym. Qaıratker» atty estelikter kitabyn jaryqqa shy­ǵardyq. Qara shańyraqtaǵy jýr­nalıstıka fakúltetinde Temirbek Qojakeev atyndaǵy májilis zalyn ashýǵa belsene atsalystyq. Jyl saıyn T.Qojakeev oqýlary aıa­syn­da «Jas tilshiler» atty ǵyly­mı fo­rým ótkizip kelemiz. Bul forým­nyń maqsaty – jas ǵalymdar men stýdentterdiń ǵylymı izdenisin arttyrýǵa, shyǵarmashylyq oıla­ryn júzege asyrýǵa yqpal etý. Osy sharanyń sheńberinde túrli ǵylymı jobalarǵa, eń úzdik pýblısısı­ka­lyq jáne satıralyq shyǵarmalarǵa baıqaý jarıaladyq. Saıys jeńim­pazdary Temirbek Qojakeev atyn­daǵy stıpendıamen jáne ba­ǵaly syılyqtarmen marapat­ta­lady. Bul sharalardyń bárine Qojakeev áýleti demeýshilik qyzmet kórsetti. 2015 jyly Úkimet qaýlysymen Jam­byl oblysy Merki aýdanyn­da­ǵy №39 mektep-gımnazıasyna Te­mir­bek Qojakeevtiń esimi berildi. Sol mekteptiń aýlasyna músini qoıyl­dy. Merki aýdanynyń orta­ly­ǵyndaǵy bir kóshe ákemizdiń aty­men atalady. Osy múmkindikti paı­dalanyp, Almaty, Astana jáne Taraz qalalarynda bir kóshe berse degen usynys aıtqym keledi.
– Atadan jaqsy ul týsa,
Eliniń qamyn jeıdi.
Atadan jaman ul týsa,
Eliniń malyn jeıdi,– degen sóz bar halqymyzda. Sol aıtqandaı, eldiń malyn emes, qamyn jeýge tyrysyp kelemiz.
– Áńgimeńizge raqmet!

Suhbattasqan 
Ermahan SHAIHYULY

"Aıqyn" gazeti