Qazaqstan medıasynyń perdesiniń sheshiletin tusy til máselesi kóterilgende.
Tilge qatysty medıada jarıalanǵan barlyq málimetterdi alyp, NVIVO 10 baǵdarlamasyna salyp taldaý jasaǵanda, orystildi medıa jaǵdaıdy drama retinde beretini, ıaǵnı «chemodan-vokzal-Reseı», «surapyl sý tasqynyn kóterdi», «til kóterilisi bastaldy» sekildi, al qazaqtildi medıa memlekettik múdde, tutastyǵy retinde beretini («halyq kútken bastama» degen sekildi) anyqtaldy. Orystildi jýrnalıser naqty jaǵdaı týraly emes, «konflıkt», «soǵys», «kóterilis» degen termınderdi qoldaný arqyly jaǵdaıdy ýshyqtyrýǵa kóp kúsh salǵandyǵy dáleldendi. Ókinishke oraı, osy kezeń ishinde árdaıym orystildi medıa óte belsendilik kórsetip jáne bılikti úrkitý-qorqytý tásilderi arqyly, jaǵdaıdy orys tiliniń múddesine qaraı aýdaryp kelgen. Mysalǵa, ár kóterilgen máselede orystildi medıa jańalyqtar retinde júıeli berip otyrýda ortasha eseppen qazaqtildi medıadan 2 ese kóp taratyp kelgen. Al qazaqtildi medıa lap etip janyp óshken ottaı bir ret aıqaılatyp beredi de únsiz qalyp kelgen. Aıtalyq, tarıhta 138-haty atymen qalǵan atyshýly oqıǵa týraly, basty degen orystildi gazetterde 67 maqala jarıalanypty. Al bul týraly basty degen qazaqtildi gazetterde 31 maqala jarıalanypty (eki jaqtan gazet sany birdeı qarastyryldy). Biraq salystyrmaly túrde alyp qaraǵanda, ýaqyt ótken saıyn qazaqtildi medıada til máselesi týraly habar, maqalalar jarıalaný sany artyp kele jatqany baıqalady.
Jarıalanǵan aqparattardyń mátinine kelsek, qazaqtildi medıa kóbine Konstıtýsıa, zańdarǵa, memlekettik baǵdarlama, Konstıtýsıalyq keńestiń qaýlylaryna kóp siltemeler jasaıdy. Iaǵnı quqyqtyq aktilerdiń oryndalýyn, memlekettik múddeniń qorǵalýyn sóz etedi. Al orystildi medıa quqyqtyq aktilerden góri Prezıdenttiń sózderin kóp alǵa tartady. Demek orystildi medıa Prezıdenttiń sózderiniń artyna tyǵylady. Bul arada Prezıdenttiń sózderi bir birine qarama qaıshy ekenine kóz jetkizemiz. Sebebi eki medıada Prezıdenttiń sózderine eki túrli silteme jasaıdy. Orys tiline qatysty Konstıtýsıadaǵy 7-baptyń 2-tarmaǵy memlekettik uıymdardan tys jerde teń qoldanylmaıtyny Konstıtýsıalyq Keńestiń qaýlysymen anyqtalǵandyqtan, orystildi medıa quqyqtyq aktilerge kóp silteme jasaı almaıdy.
Bul taldaýdan baıqaǵanymyz:
Bul eki tildi medıa eki túrli ıdeologıa, saıasat júrgizedi. Orystildi medıanyń qaýiptiligi ózderin Reseıdiń bir bólshegi retinde qarastyratyndyǵynda. Memlekettik múddege, memleketti qalyptastyrýǵa jumys istemeıdi. Bul eki «maıdandy» joıýǵa memleket jumys istemedi. Osy kúnge deıin eki medıada memlekettik tapsyrystarmen jumys istedi. Sol kezde eki medıaǵa da memlekettik múdde, ıdeıalas máselelerdi kóterýdi qadaǵalaýy, ortaq aqparattyq keńistik qalyptastyrýy kerek edi. Onyń eki sebebi bar dep oılaımyn. 1. Bılik orystildi, al qoǵamda memlekettik tildiń aıasy artyp keledi. Osy arada balans saqtalmaı otyr; 2. Qoǵamnyń nazary qatty burylatyn taqyryby – til. Bılik, bul eki maıdannyń tartysyn paıdalanýda. Basqarý júıesindegi tereń problema men áleýmettik jaǵdaıdyń múshkildigin jasyrý úshin qajet kezde til taqyrybyn qozǵap qoıady. Eger bıliktiń bul problemany sheshý nıeti bolsa osy kúnge deıin shesher edi. 25 jylda jasamaǵan alǵyshartyn endi jasaıtynyna eshkim senbeıdi jáne halqy 25 jylda bir tildi úırene almady degeni de ótirik. Qajet bolsa, til úırený degenniń 2-3 aıda úıreniletinin aǵylshyn tilinen kórip júrmiz. Bul jerde bıliktiń tek oıyn júrgizip otyrǵanyn baıqaımyz. Biraq bul óte qaýipti oıyn. Til degende memlekettik organdardyń óz ishinde ekige bólinýshilik baıqalady. Bul jaǵdaı memleketti álsiretip otyr. Bir ǵana mysal aıtaıyn, 2011 jyly Til týraly zańǵa «memlekettik qyzmetkerlerdiń memlekettik tildi bilýin mindetteý» normasyn engizý boıynsha zań jobasyn jasaý qolǵa alyndy. Zań jobasy turmaq, jumysshy nusqasyna jetpeı «sheıit» bolyp ketti. Alǵash jumysshy toby otyrysynan keıin-aq, qoǵamdyq talqylaýǵa daıyndalmaǵan kúıi jumys nusqasy medıada jarıalanyp ketti. Sanaýly ǵana jumysshy tobynyń qaı múshesi taratqanyn anyqtaýǵa UQK-de iske kirisip, anyqtaı almady. Budan memlekettik qyzmetkerler arasyndaǵy ózara tartysty baıqaımyz.
Qorytyndy. Memlekettik tildiń múddesimen tek qazaqtildi orta ózi sheship keledi. Demek, biz qanshalyqty bılik medıasyna táýeldilikti azaıtsaq, sonshalyqty qoǵamdyq pikirdiń tynysyn ashamyz, memlekettik tildiń máselesin sheshemiz. Osy kúnge deıin gazet pen telearnalar memlekettik tapsyrystardan shyǵa almaı, kún tártibin orystildi medıa jasap keldi. Qazir áleýmettik jeli arqyly memlekettik tildiler kún tártibin jasaıtyn bolýda. Áleýmettik jeli arqyly kóptegen memlekettik múddeler talqylanyp, qorǵalyp, sheshimderin tabýda, máseleler sheshilýde. Mysalyǵa, jerge qatysty daý tóńireginde áleýmettik jeli óte úlken ról atqardy. Osy kúnge deıin bılik medıasyóz gegemonıasyn júrgizip, halyqtyń shyn talabyn jasyryp kelgen edi.
Aǵylshyn tili básekede bárin jeńip jatqandyqtan oǵan eshkim qarsy emes, bola almaıdy da. Kerisinshe óz erkimen úırenýde jáne bári úırengisi keledi. Tarıhtan belgili, orys tili zorlyqpen engizilgen til. Sondyqtan oǵan qarsylyq kúsheıip jatyr.
Orys tiliniń Qazaqstanda nege bolashaǵy joq? Barlyq salalarda orystildi mamandardyń jetispeýshiligi artyp keledi. Ádebıet, akademıalyq salalarda orys tili qalmady desek artyq emes. Tildiń eldegi negizgi irgetastary joıylyp jatyr. Sóıleý alý deńgeıinde ǵana qaldy. Onyń ózin de medıanyń kúshimen ustap tur. Demek orys tili Qazaqstanda aǵylshyn tiline básekelese almaı yǵystyrylyp ketpek.
Memlekettik til de orystildilerdiń tili, múddesi ekenin bilse eken. Konstıtýsıaǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý kezinde barlyǵymyz bir aýyzdan memlekettik tildiń mártebesin kóterý úshin 7-baptyń 2-tarmaǵyn alyp tastaýymyz kerek.
