Álıhan Bókeıhan - asa kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Alash Orda partıasynyń jáne Alash avtonomıasynyń basshysy ári premer-mınıstri, ǵulama ǵalym, ormantanýshy, ekonomıs, tarıhshy, etnograf, ádebıettanýshy, aýdarmashy, ári pýblısıs retinde qazaq halqynyń saıası áleýmettik, mádenı rýhanı tarıhynda óshpesteı iz qaldyrǵan uly tulǵa.
Álıhan Bókeıhan birinshiden ekonomıka salasynyń mamany. 1890-1894 jyldar aralyǵynda Sankt-Peterbýrgtegi Orman tehnologıalyq ınstıtýtynyń ekonomıka fakúltetinde oqydy. Álıhan Bókeıhan men onyń Alash Ordalyq serikteri ekonomıkany, eldiń ál-aýqatyn arttyrý men kásippen shuǵyldanýdyń, naryqtyq qatynastardyń mańyzyn el-jurtqa jetkizip, halyqty osy jolǵa baǵyttap otyrdy.
Alash qaıratkeri, Álıhan Bókeıhannyń serigi Ahmet Baıtursynovtyń, «Biz keıin qalǵan halyq, alǵa basyp, jurt qataryna kirýimiz kerek. Basqadan kem bolmas úshin biz bilimdi, baı hám kúshti bolýymyz kerek. Bilimdi bolýǵa oqý kerek. Baı bolýǵa kásip kerek. Kúshti bolýǵa birlik kerek. Osy kerekterdiń jolynda jumys isteý kerek. Ultyn kerek qylyp, halyqqa qyzmet qylamyn degen qazaq balalary qazaq jumysyna qolynan kelgenshe qarap turmaı, kirisip, isteı berse – ult jumysy ulǵaıyp, tolyqpaqshy»,- deıdi.
Bul qazirgishe shaǵyn jáne orta bıznesti damytý. Elimizdegi qyzmet kórsetý salasy men halyqqa kúndelikti tutynatyn taýarlardan bastap óndiristi jolǵa qoıý. Orta taptyń qalyptasýy. Bul jańa jumys oryndary men eldiń ál-aýqatynyń artýy. Memleket qazynasyna túsetin salyqtar. Salyqtan túsken qarajatty tıimdi paıdalaný halyqtyń áleýmettik áljýas toptary men densaýlyq saqtaý, bilim berý, qarttar men balalarǵa barynsha joǵary deńgeıde jaǵdaı jasaýǵa múmkindik beredi. Alashtyqtarsha bul naryqtyq ekonomıkada ózimizdiń básekege qabiletti el ekenimizdi tanytý bolsa kerek. Adam kapıtaly eń basty baılyq bolyp sanalady. Adamnyń sapasynyń kórsetkishi bolyp tabylatyn Bilimdi, densaýlyǵy myqty, áleýmettik jaǵdaıy joǵary, otanshyl, meırimdi, zerdeli adamdar quraǵan qoǵamy bar memleket qana damyǵan elderdiń qataryna kirmek.
Shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytý boıynsha
Memleket pen qoǵam kásipkerliktiń damýyna, al kásipkerler eldiń damýyna ıaǵnı qoǵamdaǵy barlyq pozıtıvti kúshter bir maqsatqa birigip jumylýy qajet. Sonda ǵana qoǵamdy tolyq modernızasıalaýǵa bolady. HHİ ǵasyr ǵylym men tehnologıaǵa negizdelgen álemdik ekonomıkany modernızasıalaý ǵasyry. Bul kóshtiń aldyńǵy sapynda júrý úshin ult, qoǵam túgeldeı modernızasıalanýy tıis.
Qazaqstan Respýblıkasy Kásipkerler palatasynyń júrgizgen aýdıtorlyq tekseris nátıjesinde QR taýar óndirýshilerine berilgen sertıfıkat ıeleriniń kóbi otandyq taýar jasamaıtyn bolyp shyqty. Basqa elderde jasalǵan taýarlarǵa "Qazaqstanda jasalǵan" degen ataýmen japsyrma japsyryp, kózboıaýshylyqpen aınalysqan. Tekseristen ótken 95 kásiporynnyń 40 ǵana ózderi taýar óndiretin bolyp shyqty. Sheneýnikter urlap jatyr, jep jatyr deımiz, olardan kásipkerlerimiz de qalysar emes. Elimizde óndirilgen taýarlarǵa jasalatyn jeńildikterdi paıdalaný úshin ǵana osyndaı qýlyqqa baryp otyr. Elimizdiń Dúnıejúzilik saýda uıymyna múshe ekenin eskersek, álem turmaq ózimizdiń ishki naryǵymyzda da básekelestikke shydaı almaımyz. Kúndelikti halyq tutynatyn taýar óndirisiniń damymaı otyrǵanyna sonda kimdi aıyptaımyz? Ashtyqta malǵa qaraǵan qazaq ózen, kólden balyq aýlamady, egin men kókónis ósirmedi, ózderiniń nadandyǵynan qyryldy deıtinder az ba? Bul jerde de sondaı jaǵdaı ǵoı. Daıyn taýardy ózimiz jasadyq dep óz-ózimizdi aldaǵannan alaıaq kásipkerden basqa kimge paıda. Jańa tehnologıalarmen básekege qabiletti, sapaly ónim óndiretin, jerimizdiń qazba baılyqtary men qarjy salasyna ıe bolatyn, ultyna jany ashıtyn Otanshyl, memleketshil kásipkerlerdiń jańa legi "Ulttyq býrjýazıa" qalyptaspaıynsha ekonomıkalyq táýeldilikte qala bermekpiz.
Tarıhı tamyry tereń kez kelgen elde ulttyq býrjýazıa memlekettiń tiregi, irgetasy bolyp sanalady. Olar, tipti, búkil memlekettik qurylymda iri saıası-ekonomıkalyq potensıaly arqyly sheshýshi ról oınaıdy. Eldiń negizin quraıtyn ulttan bastaý alatyn osy top, ulttyń eldiń belgili kezeńinde jan-jaqty damýy úshin yqpalǵa da ıe bola alady. Kezinde qazaq dalasyndaǵy iri feodaldar rý-taıpanyń qorǵany bolý arqyly, ulttyń uıytqy kúshine aınaldy. Al 300 jyl jalǵasqan otarlyq ezgiden endi ǵana eńsesin kótergen Qazaqstanda ulttyq býrjýazıanyń qabyrǵasy bıik qalanyp, baǵyty aıqyndalyp úlgerdi deýge bola ma? Jalpy, qazaqta ulttyq býrjýazıa bar ma?
«Jer, jer jáne jer. Jersiz otan joq. Álıhan Bókeıhannyń uıǵarymy boıynsha: «Qazaqtyń baıyrǵy jerin qazaqtar óz betinshe ǵylym men tehnıkaǵa súıenip, tolyq ıgermeıinshe, jer jekemenshikke de, qonystanýshylarǵa da berilmeıdi», - dep kórsetilgen eken.
Alash kósemi jerdi jekemenshikke berýge úzildi-kesildi qarsy bolyp, qaýymdastyq menshikke berilýin qoldady. Onyń syryn «Bizdiń qazaq jerdi menshikti qylyp alsa, bashqurtsha kórshi mujyqqa satyp, biraz jylda sypyrylyp, jalańash shyǵa keledi!» dep túsindirdi.
Jalpy qazaq qaýymynda jerdiń jeke menshigi bolmaǵan. Ony biz qazaqtyń Reseı ımperıasyna bodandyqqa túskenge deıingi tarıhynan, dástúri men turmys daǵdysynan kóre alamyz.
Eldiń basshysy hany, qaǵany, bıi, rý basy - Men basqalaryńnan joǵarymyn, bıikpin demeıdi, kerisinshe eldiń kez-kelgen azamaty, adamymen teń dárejede sóılesip, ony qabyldap máselesin ádil sheshetin. Halyq ta soǵan oraı ony qurmettep, bastaryna kóteretin, osyndaı basshymyz bar dep sonyń aıtqanyn, sheshimderin buljytpaı oryndap, birlikterin bekemdep, jumylǵan judyryqtaı bolatyn. Kóshpeli qoǵamdaǵy kez-kelgen rý basy, bıi, batyry, baıy ózderiniń qandastarymen, atalastarymen, rýlastarymen, taıpalastarymen, barsha ultymen birge bárin de teń kórip astamsymaǵan, mastanbaǵan, pańdanbaǵan, ádiletsizdik, ozbyrlyq, álimjettilik jasamaǵan, Onyń mynandaı sebepteri bar. Birinshi bir aýylda, aımaqta bir rýdyń, atanyń urpaqtary toptasyp ómir keshedi. Bar aýyldasy bir atanyń balalary, qalaısha olarǵa ozbyrlyq jasamaq, bári óz týysy, bir dastarhannan as iship jasy úlkenin tyńdap, árdaıym keńesip otyrǵan. Qandasyna basqa ulttyń, basqa taıpanyń, qala berdi basqa atanyń tepkisine bermegen. Basy daýǵa qalsa bári birge jaýap bergen, basyna is tússe bári birge kótergen. Sondyqtan da rý músheleriniń jaýapkershiligi óte joǵary bolǵan. Ózi baıqamaı shalys baspaý úshin, qandastarynyń basyn daýǵa, barsha aǵaıynyn jaýǵa qaldyrmaý úshin ár qaısysy ózderiniń sózine, isine, barynsha qatty mán bergen. Sán saltanatyn asyrýǵa tyrysqan. Astyndaǵy aty, ústindegi kıimi, basyndaǵy úıi kelisti kerbez bolýǵa baryn salǵan. Ujymdyq jaýapkershilik degen osy. Bir aýylda bir atanyń balalary qalaısha bir birine jalshy bolady. Bireýi aýzynan aq maıy aǵyp otyrǵanda ekinshisi ash otyrmaıdy ǵoı. Osynyń negizi jerde jatyr. Birinshiden jer qazaq qoǵamynda jekemenshikke berilmegen. Jer rýdiki, taıpaniki. Jer ortaq bolǵandyqtan rý basy, baıy atalastaryna táýeldi. Mal bálensheniki dep atalǵanmen rýlastarynyń qajetine jaratylady.
Elimizdiń ekonomıkalyq áleýetin arttyrýda bolashaqtaǵy basym baǵyttardyń biri aýyl sharýashylyǵyn damytý bolmaq. Álemdegi azyq-túlik pen aýyl sharýashylyq ónimderine degen suranys artyp keledi. Álemde 9 oryn alatyn jerimizdi uqypty paıdalana bilsek ishki suranyspen qatar álemdik naryqqa astyq túrleri men mal sharýashylyǵynan alynatyn azyq-túlikpen, shıkizattan alynatyn sapaly taýarlar usynatyn bolamyz.
Á.Bókeıhannyń «Egistikke jońyshqa salsań, bıdaı jaqsy ósedi»,- degen maqalasynda eń basty baılyq jer qunarlylyǵyn saqtaý ekendigin Máskeý gýbernesi, Volokalam oıazyndaǵy sol kezdegi jaǵdaıdy baıandaı kele, mal baq, egin sal, ádis qyl, sheber bol, mergen bol, eńbekke, bilimge jalyn. Eńbekke, bilimge jalynǵan eýropalyqtar – mine bes júz jyl boldy – jut, ashtyq joq. «Jańbyr joq boldy, egin shyqpady, qar qalyń boldy, muz jaýdy» dep el bospaıdy. Mal baqsa, egin salsa tizgini ózinde, «qudaı» demeıdi. Eginde de, malda da qudaıdyń jumysy joq. Egindi alam, maldy jutqa, topalańǵa, qasqyrǵa bermeımin dep bilimge jalynyp eýropalyq eńbek qylady. Túzý myldyqty mergendeı, qyran búrkitti ańshydaı qanjyǵasy qandalady, aýzy maılanady.
Qazaq kedeıi, sen qashan osy jolǵa túse alasyń? Bir jerdi «qudaı» dep jyrta bergen, o jer tozǵan, otyrǵan jerdi kóń, qorda tógip jańartatyn mujyqta qorda joq. Qorda nege joq? – Mujyqta mal joq deı kele olardyń jońyshqa egýi arqyly jerdi tyńaıtýy arqasynda mol egin alyp otyrǵanyn jazady. Jáne túsinikti tilmen barynsha anyqtap, júıeli jetkizedi.
Saryarqanyń kúngeıinde aryq tartyp, egin ekpegen ózen men bulaq joq. Bir taqıa tary salyp, ony qaýǵa tartyp, qudyqtan sýǵarǵan. Qarqaraly oıazy Shubartaý elinde qazaq kóp. Ózenge toǵan qazyp egin salǵan el odaqtasyp, osy kúngi saıası tilde káperatıp (kooperatıv) bolyp is qylyp otyr. Osylardy káperatıp jolyna bastap egin salatyn jabdyq, jaqsy tuqym berip, ınjener jiberip toǵanyn túzetip, jońyshqa salatyn joldy kórsetip jiberetin Narkomzem(niń) jer bólimi bolýy kerek. Ózendegi eginshini aımaq-aımaq qylyp bólip, toǵanyn túzep, dıirmenin salyp, jońyshqa salǵyzyp óner kórsetse, qazaqtyń sharýasy túzelip, qasqa jolǵa túsip jónep ketedi. Ash otyrǵan el tirshilikten taıaq jep, burynǵy Volokalam mujyǵynsha qańǵyp ketedi. Ne biz jutadyq «ákel» dep aýyzyn ashyp qarap otyrady. (Qosshy» gazetiniń 1924 jylǵy №509 sany)
Álıhan Bókeıhannyń osy maqalasyndaǵy kótergen máseleniń búgingi kúndegi shynaıy kórinisi, ótken jyly QR Prezıdenti, Elbasy N.Á.Nazarbaev Aýylsharýashylyq jerlerin túgendeý jumystaryna baılanystyÚkimet otyrysynda Qazaqstanda aýyl sharýashylyǵy salasy ekonomıka tarabynda mańyzdy basymdylyqqa ıe bolyp tabylatynyn eske saldy. Alaıda «Jer qatynastaryn eskishe tıimsiz retteý jerdiń óndiris faktory retindegi áleýetin shekteıdi. Jaqynda ǵana oryn alǵan jerlerdi túgendeý jumystary 9 mıllıon gektar jerimizdiń qoldanylmaı bos jatqanyn kórsetti. Kúlli álemde azyq-túlikti qalaı óndirýge bolatyny izdestirilýde, al bizde 9 mıllıon gektar aınalymnan shyǵarylyp tastalǵan»,- degendi aıtqan Prezıdent, iri jer paıdalanýshylar jerdi jalǵa alady. Al onyń jerdi qalaı paıdalanyp jatqanyn, qunarlylyqty saqtaı ma, joq pa, jerdiń ónimdiligi úlken be, joq pa, ony eshkim qaramaıdy. Ol shóp qoryǵan ıt sıaqty – alǵysy keledi, alady, qalaı paıdalanaryn bilmeıdi.Osylaısha, Qazaqstannyń barlyq shuraıly jerlerin qatardan shyǵaramyz, ol jerden alýǵa bolattynyń bárin alyp alamyz, sosyn sorǵa aınalǵan qunarsyz jerdiń máselesin jyly jabamyz»,- dedi Elbasy.
Onymen qosa uzaq jylǵa jalǵa berilgen jerlerdiń maqsatyna saı paıdalanylmaýy jıi ushyraıdy. Qala mańyndaǵy kóptegen bos jerlerdi úlken kólemde alyp alyp ony bólshektep turǵyn úı salý maqsatynda satyp paıda tabý tabys kózine aınalyp otyr. Qazaqstan azamattarynyń Konstıtýsıalyq quqyǵy bar 10 sotyq jerin qala mańynan bos jerdiń joqtyǵynan ala-almaı otyrǵanda keıbir azamattardyń myńdaǵan gektardy aýyl sharýashylyq maqsatyna dep alyp turǵyn úı qurlysy úshin qymbat baǵaǵa satý beleń alǵan qubylys.
Patshalyq Reseıdiń otarlaý saıasatyna oraı qazaqtyń shuraıly jerlerin pereselenderge berip jatqanda Alashordashylar «Qazaqstanda kelimsekterdi qonystandyratyndaı artyq jer telimi joq», - dep ǵylymı tujyrymdama jasap, dáleldep bergen bolatyn.
«Jerdiń astyndaǵy, ústindegi, aspanyndaǵy barlyq ıgilik qazaq memleketine qyzmet etýi kerek» - dedi.
Á. Bókeıhanovtyń jobasy boıynsha «Qazaqtyń jerinde óndirilgen «bir ýys jún sol memlekettiń azamattarynyń ústine toqyma kıim bolyp kıilýi kerek», - ıaǵnı tolyqtaı ekonomıkalyq táýelsizdikke tolyq qol jetkizý kerek.
Ol birinshiden otandyq óndiristi jolǵa qoıý. Elbasy «otyny men azyq-túligin syrttan tasıtyn memleket táýelsiz memleket emes»,- dedi. 100 paıyz bolmasa da 80 paıyz halyq tutynatyn taýarlardy óz ishimizde óndirý mindeti tur. Bul Ulttyq qaýipsizdigimizdiń birden-bir kepili bolmaq. Otandyq óndiristi damytatyn kóptegen baǵdarlamalar bar. Aýylsharýashylyq salasy boıynsha egin, maqta, kókenis, mal sharýashylyǵy boıynsha asyl tuqymdy iri qara maldaryn ósirýge sýbsıdıa berilip keledi. Importty aıyrbastaý jónindegi otandyq kásipkerlerdiń taýar óndirisin jandandyrýǵa paıyssyz nemese tómen paıyzben nesıeler, salyqtyq jeńildikter qarastyrylýy kerek. Shıkizatqa ǵana táýeldi ekonomıkanyń qıyn jaǵdaıyn búgingi tańda kóz kórip otyr. Basty baǵyt ekonomıkany ártaraptandyrý bolmaq.
Biz sońǵy ýaqytta postındýstrıaldy qoǵam qurý men eldi ınovasıalyq-ındýstrıaldy 5 jyldyqtar sheńberinde eksportqa shyǵaratyn taýarlar óndirisine baǵyttaldy. Negizinen biz ózimizdiń ishki naryǵymyzǵa baǵyttalǵan tutynýshylyq-taýarlyq baǵyttyń basym baǵyt dep tanyp, osyǵan sáıkes qımyldaýymyz kerek edi.
«Alashtyqtar Japonıa úlgisindegi ulttyq-demokratıalyq memleket quramyz»,- dedi. Eshqandaı jer asty, jer ústi baılyǵy bolmasa da, ulttyq salt-dástúrge negizdelgen ǵylymnyń arqasynda ekonomıkasy barynsha damyǵan memleket bolǵanyn kórip otyrmyz. Japonıanyń ustanǵan baǵytynyń durys ekenin kóregendikpen kóre bilgen Á.Bókeıhanov pen onyń serikteriniń sol kezdegi kózqarastaryn búgingi Japonıaǵa qarap aıtýǵa bolady.
Memleket quraýshy ulttyń múddesin qorǵap, lıberaldy, demokratıalyq, erkin naryqtyq qatynastar men toleranttylyqqa negizdelgen qoǵam quryp, damýdyń dańǵyl jolyna túsýdi maqsaty dep bildi.
«Álıhan Bókeıhan japondardyń tájirıbesin úlgi ete otyryp, qazaq elin qysqa ýaqyttyń ishinde mádenıeti men ekonomıkasy órkendegen álemdegi jetekshi memleketterdiń qataryna jetkizýdi oılady. Onyń kámil seniminshe, qazaq eliniń dúnıe júzindegi qýatty agroónerkásiptik memleketke aınalatyndaı zor áleýeti bar. «Qazaq» gazetindegi maqalasynda ol halqyna otyryqshylyq turmysqa kóship, qolynan keletin eń jaqsy kásibi – mal sharýashylyǵyn órkendetýden bastaýdy usynady: «Eýropada Shveısarıa jurty jeri Túrkistan, Altaı, Alataýdaı ǵumyrynda qar ketpeıtin bıik taý, malǵa jaqsy, eginge jaman, adamy otyryqshy bolyp qalada otyr, sharýasy mal baǵý. Jer az bolǵan soń maldyń basyn azaıtyp, súıegin asyl qylyp mal baǵyp tirshilik qylyp otyr».
Alash kósemi qazaqty egin, mal sharýashylyǵyn jedel damytý úshin kooperatıvke birigýge shaqyrdy. Oǵan úlgi retinde Álıhan taǵy bir Eýropa eliniń úzdik tájirıbesin keltiredi. 1924 jyly «Aq jol» gazetinde shyqqan maqalasynda «Danıa – Eýropadaǵy kishkene memleketterdiń biri. Jeri bizdiń qazaqtyń bir oıazynyń jerinen az, adamy – ortasha eki oblystyń elindeı. Danıada jalpy jurttyń kúneltkeni – egin salý men mal baǵý... Jalpy eldiń bilimi moldyǵynan, káperatıpke súıenip istegendiginen baılyq Danıa eline kúıedeı jaqqan. Bizdiń Reseı mujyǵynan Danıa mujyǵy 19,5 ese baı. Bizdiń Reseı mujyǵy olaq eginshi, Danıa mujyǵy sheber malshy keledi... Bizdiń qazaqqa qazirgi kezde balasyn oqytatyn mektep, jerin gúldetetin sý, elge qyzmet qylatyn... maı alatyn, jún jýatyn, teri ıleıtin, et satatyn, mal ósiretin, egin salatyn káperatıp kerek» dep jazdy.
Álıhan ulttyq ekonomıkanyń aýyr ónerkásip salasyn turǵyzyp damytý qazaq elinde jergilikti ózin-ózi basqarý júıesi – zemstvony engizý qajet dep sanady: «Soqasyz, shalǵysyz, mashınasyz qazaq bolmaıdy. Kóp zemstvo qosylyp, kúrmelip, soıýz bolyp zavod ashpaq. Kerek-jaraqty osy zavodta istetpek».
«Gáp egin salǵanda, mal baqqanda ǵana emes: egin sal, mal baq, ken qaz, biraq – sheber bol!» dep úndedi sońyna ergen alty alash halqyn Álıhan Bókeıhan. (Sultan Han AQQULY, PhD, Eýrazıa ulttyq ýnıversıteti «Alash» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory) Osydan asyryp ne aıtamyz.
Mentalıtetteri Batystan góri bizge jaqyn, Shyǵystyń tez qarqynmen damyǵan elderi adam resýrstaryn damytý men kompanıany jáne jalpy ekonomıkany tıimdi basqarýdyń jańa mehanızmderin daıyndaýda jergilikti halyqtyń mádenıetin (til, dástúr, mentalıtet) keńinen paıdalaný arqyly qol jetkizdi. Mysaly, Batystyń ındıvıdýalızmine kereǵar, Shyǵys halyqtarynyń mentalıtetine tán Japonıanyń «Z teorıasy» - kompanıany ujymdyq basqarý júıesi álemdegi eń tıimdi ekonomıkany qalyptastyryp, óz alfavıtin (ıeroglıf) ózgertpeı, ony qoǵamnyń barlyq salalaryna taratý arqyly ana tilin paıdalanýdyń qoǵam damýyndaǵy talassyz artyqshylyǵyn dáleldedi. Ár adamǵa shaqqanda eńbek ónimdiligi álemde aldyńǵy qatarly Japonıanyń álemdik naryqtaǵy avtomobıl ónerkásibi men elektronıkadaǵy úlesi otyz paıyzdaı, jańa tehnologıadaǵy - 25 paıyz.
Álıhan Bókeıhanov elimizdiń mal sharýashylyǵy jóninde ǵylymı tujyrymdama jasap, osy salany órkendetýdiń tıimdiligin dáleldeıdi. (Materıaly po ekonomıcheskomý obsledovanıý raıonov sıbırskoı jeleznoı dorogı. Jıvotnovodstv. Vypýsk №1. Ovsevodstvo v raıone Zapodnogo ýchastka Sıbırskoı jeleznoı dorogı. Tomsk. Tovarıchestvo «Pechatnaıa»)
Ǵasyrlar boı qalyptasqan elimizdegi mal sharýashylyǵyn tıimdi damyta bilý bizdiń eldiń bolashaqtaǵy basym baǵyty bolýy tıis. Biz dástúrli jolman álemdik naryqqa ekologıalyq jaǵynan taza, qaýipsiz mal ónimderin usynamyz. Dúnıejúzindegi azyq-túlikke degen suranys arta beredi. Elimizdiń osy saladaǵy múmkindikterine oraı agrarlyq salanyń bolashaqta eń jetekshi salaǵa aınalatyny kúmánsiz.
1896 jyldan 1091 jyldar aralyǵynda F.A.Sherbınanyń basqarýyndaǵy ekspedısıa quramynda Semeı, Aqmola, Torǵaı ýezerin aralady.
Osy ekspedısıadan keıingi qortyndy jazbasynda osy aımaqtyń ekonomıkalyq jaǵyn kóterýdi qarastyrady. Onda ásirese Qarqaraly ýeziniń shetki aımaǵy Shý ózeniniń mańy eginshilik pen maqta ósirýge qolaıly ekenin aıtyp, jergilikti jurt kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysyp, onyń jut bolǵan jyldardan keıingi qıyn áleýmettik jaǵdaıyn baıandaıdy. 1899 jyly dál jut bolǵan jyldyń kóktem aılarynda osy ekspedısıa sol aımaqtan ótken.
(Álıhan Bókeıhan. Shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. 2 tom. Saryarqa. Astana, 2009.)
Nıchı dengı. Semeı oblysyndaǵy qyrǵyz(qazaq) kapıtalynyń jumsalýy jóninde.
Dala general-gýbernatorlyǵy 1895 jyly Batys – Sibir bólimshesine 6000 r prosentsiz 12 jylǵa berildi. Qyrǵyzdar 2880 r mınımým 4 prosentpen eseptegende joǵaltty. Mundaı mysaldar óte kóp. Semeı ýezinde 700 myń qazaq bar. Qazaq kapıtalynyń 50 myńy qyzdar gımnazıasyn salýǵa jumsalmaq, erler gımnazıasynda birneshe ǵana qazaq balasy oqıdy. Eger olaı bolsa ol nege kerek»,- dep oıyn qorytady.
Bizde búdjet qarjysyn tıimdi paıdalaný boıynsha máseleler bar. Jylda bólingen qarjynyń biraz bóligi ıgerilmeı qalady. Onyń ústine jemqorlyqtyń kesirinen qarajat talan-tarajǵa túsip jatyr. Qanshama sheneýnikter sottalyp jatqanymen nátıje az. Bılik pen bıznestiń birigip ketýi bizdiń ádiletti túrde órkendeýimizge kedergi keltirip keledi. Al halyq pen bılik arasynda áli kúnge deıin bir-birine degen senim joq. Bıznestegiler bolsa qarajattaryn shet elderge, ofshorlyq aımaqtarǵa tyǵyp álek. Bul osy úsh taǵannyń bir-birine degen senimniń joqtyǵy. Senim joq jerde eldiń bolashaǵy da bulyńǵyrlana túsedi.
Alash Orda partıasynyń baǵdarlamasy men Alash avtonomıasynyń qabyldaǵan qaýlysynda alym-salyqtar týraly bylaı delinedi. (Sıbırskıe voprosy jýrnaly. №47-48, 1908 g.)
Alash Orda partıasynyń baǵdarlamasyndaǵy ekonomıkaǵa baılanysty basym baǵyttar men sol kezdegi ekonomıkalyq máselelerdi sheshý joldary aıqyn da naqty, ádiletti túrde qarastyrylady.
Qazyna aqshasyn orynsyz jerlerge jumsamaı, tek halyq muqtajdyqtaryna jumsalsyn.
Alym-salyqtar ár adamnyń túsimine (kirisine), dáýletine qaraı alynsyn.
Sirińke, kerosın, sheker sekildi halyq tutynatyn zattar arzan bolsyn. Qazynaǵa aksız alynsyn. Aksız taýardy kóp qymbattatpasyn.
Shetelden Rýsıa ımperıasyna keletin halyq tutynatyn taýarlar baj salyǵy esebinen tym qymbat. Pishen shabatyn, egin oratyn, jer jyrtatyn, astyq bastyratyn mashınalar óte qymbat. Baj salyǵy joǵary bolǵandyqtan musylmandarǵa kerekti Zámzám sharıf, tásbıyq, jaınamazdar Reseıge az kelýde. Taýarlar arzan bolýy úshin baj salyǵy tómen bolýy lázim.
Jumysshylar ıaǵnı eńbek qatynasyn retteý jaıynda «Jumysshylarǵa ózderi tilegen keńshilik, erkinshilik berilsin. Sondaı-aq olardy dúnıege muqtajdyq etpeıtin, laıyqty ómir súrýdi qamtamasyz etetin zańdar shyǵarylsyn.
Bilimge jalynǵan jurt orman baǵyn qalaı qorıdy?
Qońyzdyń, shybynnyń, kóbelektiń balasy – juldyz qurt shóptiń betine, almanyń, lımonnyń, óriktiń gúline túsip, japyraǵyn jep, baqty, ormandy gúldetpeı, jylǵy ósiminen qaldyrady. Shegirtke túsken, egindi, ormandy joq qylyp jiberedi. Shybyn, kóbelek, qońyzdyń balalarynyń bir jylda Soltústik Amerıkaǵa keltirip turǵan shyǵyny mynadaı:
Shópke 160 mıllıon somdyq,
Bıdaıǵa 400 mıllıon somdyq,
Maqtaǵa 112 mıllıon somdyq,
Temekige 10 mıllıon 600 myń somdyq,
Baqqa 54 mıllıon somdyq,
Qantqa 10 mıllıon somdyq,
Halyq aǵashyna 2 mıllıon somdyq,
Ártúrli shópke 11 mıllıon 600 myń somdyq,
Etke, maıǵa, terige 450 mıllıon somdyq,
Qazyna aǵashyna 200 mıllıon somdyq (shyǵyn)
Joǵaryda jazylǵan sharýanyń bir jylǵy kirisi 11 mıllıard 106 mıllıon boldy, osynyń júzden onynan bastap jartysyna deıin qońyz, kóbelek, shegirtke, shybyn jegen shyǵyn bolady.
Jerge sımaıtyn osy shyǵynnan Amerıka qalaı qutylyp otyr? Amerıkaǵa bir lımon baqqan adam ózge jerden bir jaqsy tuqym lımon aǵashyn ala kelgen. Osy aǵashtyń japyraǵynda, gúlinde, dáninde bir ózin jaılaıtyn, osy aǵashtyń jatyp isheri – bıt ere kelip, Kalıfornıadaǵy lımon aǵashyna jut bola ketken. Buryn jylyna 80 myń arba lımon satatyn aımaq 6-aq júz arba satatyn bolyp qalǵan, júzden 7-aq qalǵan. Bul juttan qalaı qutylýdy izdegen.
Osy syndy alma aǵashyna jáne lımon aǵashyna zıankestik keltiretin jándikterden qutylǵan kóptegen mysaldardy dálelge keltirip, ózimizdiń Túrkistanda da baq bar, onda da órik, meıiz, almany jep jutatyn jaýy bar. Amerıka ádisin qylyp onan qorǵanǵan adam joq. Bul bizde bilim joqtyǵy deı kelip, ózimizde de osyndaı sharalardy jasaýǵa múmkindik baryn aıtyp, synǵa alady. (Qyr balasy. «Aq jol» gazeti, №499, 02.11.1924 jyl.Tashkent).
Osy maqaladan túıerimiz jańa tehnologıalardy ıgerip, ıntelektýaldy ult qalyptastyrý. Bul ulttyń salt-dástúrimen qabysqan bilim men ǵylymdy jáne elimizdiń barlyq múmkindikterin paıdalanyp, kapıtalǵa aınaldyratyn qoǵam men tulǵalar. Iaǵnı adam kapıtalyn qalyptastyrý. Iaǵnı 100-degen mıllıon tonna munaı men metal óndirip, mıllıondaǵan tonna bıdaı óndirgennen de paıdalyraq bolatyn Stıv Djobs, Bıll Geıts, Mark Sýkerberg syndy adamdardy tárbıelegen tıimdi emes pe?! Bul zerdeli ult qalyptastyrýdaǵy negizgi maqsat bolýy tıis. Qazaqstan azamattarynyń kóp bóligi baı-qýatty bolǵanda ǵana ózimizdi tolyq táýelsiz sezinemiz. Erkin oılaı biletin, qarjylyq turǵydan táýelsiz, shyǵarmashylyq, rýhanı deńgeıi joǵary azamattar memlekettiń, eldiń naǵyz patrıottary bola alady.
Alash Ordanyń jáne onyń basshysy Álıhan Bókeıhannyń ekonomıkalyq ustanymy boıynsha halyqtyń, memlekettiń táýelsiz bolyp turýy men saıası, áleýmettik damýynyń negizi tikeleı ekonomıkanyń jaǵdaıy men durys ekonomıkalyq saıasattyń iske asýynda jatqandyǵyn únemi kórsetip otyrdy. Sondyqtan Alashtyqtardyń ekonomıkany, halyqtyń ál-aýqatynyń arttyrýyn kózdegen sol kezdegi saıasaty júz jyl ótse de óziniń mańyzyn joımaı, kerisinshe ýaqyt óte kele munyń birden-bir durys jol ekenine qazirgideı álemdik daǵdarys oryn alǵan kezde kózimiz jetip otyr.
Ardaq Berkimbaı.
Jýrnalıs-zertteýshi.
