Jazdyń kelgenin shydamsyzdana kútemiz. Biraq ystyǵyna tózgimiz kelmeıdi. Bir sát jańbyr jaýsa deımiz. Degenmen, siz qalady eken dep jańbyr jaýa salmaıdy. Onyń da ózindik «prınsıpteri» bar.
Múmkin, jańbyrdyń jaýýyna birnárse kedergi keltiretin shyǵar?
Jańbyr — bulttan bólinip jerge túsetin atmosferalyq suıyq tamshylardyń jıyntyq ataýy.
Troposferanyń joǵarǵy qabatynda qalyptasqan qar, muz túıirshikteri onyń jer betine jaqyn qabatynan ótkende erip jańbyr tamshylaryna aınalady. Keıde jańbyr bult arasyndaǵy tym usaq tamshylardyń bir-birimen qosylýynan paıda bolady.
Zertteýlerdiń nátıjesi boıynsha, jer betinen sekýndyna 16 mıllıon tonna sý býlanyp aýaǵa kóteriledi. Bul mólsher jylyna 505 trıllıondy quraıdy. Dál osy mólsher bir jylda jer betine jaýatyn jańbyrdyń da mólsheri ekendigi tańdandyrady. Iaǵnı, sý árdaıym belgili bir tepe-teńdikte aınalyp turady. Eger bul tepe-teńdikte ózgeris týa qalsa, álemde úlken ekologıalyq aýytqýlar beleń alyp, tirshiliktiń toqtaýyna ákelip soǵý da bek múmkin. Jańbyrdaǵy mundaı asa bir sheber ólshem tek onyń mólsherinde ǵana emes, sonymen qatar jerge túsý jyldamdyǵynan da baıqalady. Jańbyr bulttary eń az degende 1200 metr bıiktikte bolady. Eger de úlkendigi men salmaǵy jańbyr tamshysyndaı bir zat mundaı bıiktikten qulasa, jerge 558 km/saǵ jyldamdyqpen kelip túser edi. Alaıda, jańbyr tamshylarynyń erekshe formasy buǵan mursat bermeıdi.
Ǵalamshardyń eń jańbyrly jerleri qys aılarynda sý jetispeýshiligine ushyraıdy. Jańbyrly maýsymnan keıin qurǵaq qys bastalyp, turǵyndar sýdy kórshi qalalardan satyp alýǵa májbúr bolady eken.
Keıbir ǵalymdardyń tujyrymy boıynsha, shól dalada jańbyr astynda qurǵaq kúıde qalýǵa bolady. Shyn máninde, shóldi jerde jańbyr jaýady, biraq buny baıqaý múmkin emes. Sebebi ystyq aýanyń áserinen jańbyr tamshylary jerge jetpeı qurǵap ketedi.
Bul aqparattyń Qazaqstannyń da ystyq aımaqtaryna qatysy bolýy múmkin.
Múmkin, dál qazir jańbyr jaýyp jatqan shyǵar?! Qalaı oılaısyz?!
Avtory: Orazhan Aqtolqyn
