Mádenıet – ishki kúıdiń syrtqy sýretti bederi. Ol –  shekteýli. Mádenıet –  shekteýli ǵylymdardyń, uǵymdardyń biri. Óıtkeni, ol adam bolmysyna baılanysty. Adam –  shekteýli zat. Mádenıet – shekteýli zattyń shekteýli is-áreketi. Basqasha onyń eshbir ǵajaıyp, qupıa belgisi joq. Gazet, alfavıt, úı, jol, fabrıka, kıim-keshek, aýqattyń neshe túri, osynyń bári – adamnyń qolynan shyqqan, jasalǵan mádenıet túri. Mysaly, aı, juldyz, kún, bult, tal, sý, adam, qurt-qumyrsqa, jel, shóp, janýar, taý, jer, kók bular – bular adamnyń mádenıeti me? Joq. Olar –  Allahtyń jaratqany. Olardy biz menshikteı alamaımyz. Bizdiń menshikteıtinimiz joǵaryda bildirilgen nárseler. Solar bizdiń mádenıetimiz. Allah fabrıka soqqan joq. Allah juldyz jaratty. Juldyzdy boldyrdy. Adam fabrıka soqty.

Allah ózi jaratqan dúnıeni bılesin dep adamǵa dindi túsirdi. Adam ózi jasaǵan bar zatty ıgerý úshin ǵylym izdep tapty. Fızıka, hımıa, botanıka, algebra, medısına, genetıka t.b. Din men mádenıettiń bir baılanysy osyndaı. Árıne, biz ony túsinýge óte ońaı bolsyn dep osylaı ońaılatyp aıtyp otyrmyz. Ońaılatý degen ol – ǵylymnyń basty shartynyń biri. Ǵylym qıyndatýdan turmaıdy. Ońaılatýdan turady. Ǵylymnyń ózin adam óz tirshiligin ońaılatý úshin izdep tapqan. Allahtyń bizge bergen buıryǵy osyndaı. Ońaı joldy tańdańdar deıdi. Dúnıe ózi jaratylysynan ońaı emes. Biraq, biz onyń qıynynan ońaıyna qashamyz.

Birdi aıtyp, birge kettik. Menińshe, birdi aıtyp, birge ketý ol – úlken óner. Ǵylym. Bir – ádis, metod. Tek birdi aıtyp, bir orynda turyp qalý ol – óner emes. Ol bir orynda tyǵylyp, turyp qalǵan kólik sekildi. Damý qaıda qalady? Álem: jer-ǵarysh qozǵalysta, úzdiksiz damýda, ǵarysh ǵalymdardyń dáleli boıynsha kúnnen-kúnge keńeıýde. Úlkeıýde. Úrlegen shar sıaqty. Sol sıaqty, adamnyń denesi damymaıdy, oǵan qaraǵanda ishki rýhanı damýy zor. Osy kúshti, zor rýhanı kúsh, qozǵalys dinmen keledi. Onyń qozǵaýshy kúshi – din. Allahtyń dini. 

Iaǵnı, din – Allah Taǵaladan. Mádenıet – adamnan. Din – adamdy basqaratyn nárse. Ol adamǵa baǵynyshty nárse emes Adam – mádenıetti basqaratyn nárse. Adamdy din basqarǵan kezde ǵana –  adam. Adamdy mádenıet basqarǵan kezde ol adamshylyqtan aıyrylady. Óıtkeni, mádenıet adamdy basqarýǵa jaratylǵan nárse emes. Ol adamǵa qyzmet etýge jaratylǵan nárse. Din –  aspannan túsirilgen nárse. Mádenıet –  jerde paıda bolǵan nárse. Mádenıetti basymyzǵa shyǵaryp almaýymyz kerek. Onda ońbaımyz. Batys mádenıetti basyna shyǵaryp alǵan. Olar –  mádenıettiń quly. Olar dindi aıaq asty etti. Aıaq astynda janshýda. Bizde kerisinshe bolý kerek.

Mádenıet – forma. Din – maǵyna. Din –  rýhanı ómirdiń kilti. Ony retteýshi kúshke ıe. Mádenıettiń qolynan ol kelmeıdi. Adam jaratylysy ózdiginen ol jartykesh nárse. Tolyq qalypqa  ol ıe emes. Tolyq qalyp degen ol – eki dúnıeni de birdeı eskere alý. Tek, bir dúnıemen qalý adam jaratylysynyń jarty kórinisi. Mádenıet tek osy dúnıege ǵana qyzmet ete alady. Din eki dúnıege de qatysty bolyp, eki dúnıeniń de máselesin sheshedi.

Ult mádenıeti

Qazaq ult mádenıeti alýan satylardan turady. Mysaly, Qorqyt. Qorqyt –  atymyz da, zatymyz da Túrik bop turǵanda kórik basqan tulǵa. Qorqyt – túrik qoǵamynyń sol kezdegi rýhanı sımvoly  sıaqty bolǵan tulǵa. Jartylaı  mıftik, jartylaı tarıhı tulǵa. Qorqyttyń taǵy bir ereksheligi – musylmandyqtan bólinip kórinetin sıaqty bolýy. Olaı bolatyn sebebi – onyń túrik násiliniń Islam dinimen qaýyshatyn, ótpeli kezeńde ómir súretindiginen.

Odan keıingi mádenıetimizdegi bederli bir tulǵa – ál-Farabı. Ál-Farabı –  álemge aty shyqqan, áıgili fılosof.

Odan keıin, túriktik tutas ult kórinisinen biz qazaq dep, jeke dara bólindik.  Bul tarıhta HV ǵasyrda saıası túrde iske asqan. Bul tarıhı oqıǵa – birtutas Altyn Orda qıraǵan soń, ondaǵy túrik násili shashylyp, qazaq óz aldyna orda boldy. Biz orda bolaıyn dep bolǵan joqpyz, tarıh solaı boldyrdy. Abaı – osy qazaq etnosynyń danyshpany. Bir halyqqa bir alyp tarıhı tyǵyryqqa tirelgen kezde, onyń kókirek kózin ashý úshin jiberiledi. Abaı sondaı tulǵa. Árıne, ol –  zamanyna shaqtalǵan, sol zamanǵa saı, laıyqty tulǵa. HİH ǵasyrda qazaq ult retinde álemdik órkenıet ishinde óz problemasymen jeke dara qalǵan. Saıası tutqynǵa tústi. Handyq ınstıtýty joıyldy. Ózi onsyzda  mesheý turmystyq formada turǵan halyq otarshyldyq qalpyna túsken soń, rýhanı múlde quldyrap ketti.  Halyqty saıası-ıntellektýaldyq qarańǵylyq basty. Halyq el bolýdan qalǵan edi. Abaı osy kezde halqyna rýhanı jol kórsetýshi bolǵan edi. Ol ony esin, rýhyn jıýǵa shaqyrdy. Sondyqtan myna sóz dóp aıtylǵan: «Qazaq halqyn nadandyqtyń aısyz qarańǵy túni ǵylym sáýlesinen búrkep, tunshyqtyryp turǵan kezinde, tunshyqqan elge dem bolýǵa, qarańǵy jerge nur bolýǵa, nadandyq-ajdahany órteýge Qudaı jibergen haqıqattyń ushqyny Abaı týdy» degen (Ekeý. Abaıdyń ómiri hám qyzmeti // Abaı. 1918. №2).

Sol Abaıdyń rýhanı-ıntellektýaldyq talpynysynan alash qozǵalysy órbigen. Tarıhta bári sabaqtastyq jolymen júredi. Alashorda ulttyq lıberalızm jolyn usyndy. Alashorda qozǵalysynyń zor bir belgisi ol –  qazaqtyń saıası namysyn oıatýy. Jańa órkenıettik órege halyqty úndeýi. Qazaq HH ǵasyr basyna deıin tarıhı salǵyrttyqtan kóshpendilik qalypta qalyp qoıǵan. Olar sol qursaýly, qara túnek sanany buzýǵa tyrysty. M.Dýlatov sondyqtan, óziniń ataqty «Oıan, qazaq!» shyǵarmasynda:

                              «Az emespiz, alty mıllıon halyqpyz,

                               Álhamdýlıllah, nadandyqqa ǵaryqpyz.

                               Jaıymyz joq odan basqa maqtanar,

                               Saharada dıkar bolyp qalyppyz» – 

degen edi. Artynan bul qozǵalystyń saıası tragedıaǵa ushyraǵany belgili. Ol qozǵalys óz stıhıasymen tolyq júre alǵan joq. Olardy tarıh arenasynan tobyqtan shalyp ushyrǵan keńes úkimeti edi.

Keńes  úkimeti óz ıdeologıasyna saı óz mádenıetin usyndy (Óıtkeni, áýeli, ár mádenıettiń  súıener óz ıdeologıasy bolady). Keńestik mádenıet – ótirik, jalǵan mádenıet. Onyń belgisi mysaly – oraq pen balǵa, besjuldyz t.b. degen sıaqty óli belgiler boldy. Olardyń túsiniginde bu dúnıede oraq pen balǵadan qasıetti nárse joq. Ol búginde biz úshin kúlkili. Komýnıser – ekonomıkanyń, turmystyń quly boldy. Jáne olar dindi fantazıa dep túsindi.  Osyndaı túsiniktegi adamdardyń  júrgen jerin búldiretini belgili. Qazaq halqy da olardan kóp zardap shekti. Óziniń bolmysynan, tóltýma mádenıetinen aıyrylýǵa shaq qaldy. Qudaı ońdap, qandy besjuldyz, oraq pen balǵa apatynan  ázer qutyldyq. Endi naǵyz ult mádenıetin somdaýǵa kúsh salatyn kez keldi. Ult mádenıeti ol – óli mádenıet emes. Onda jasandylyq joq. Onyń negizigi baǵyty: din, til, tarıh, salt-dástúr, óner, ádebıet, ǵylym, ekonomıka, saıasat, mentalıtet t.b. Endi, osynyń bárin biriktirý kerek. Oǵan arnaıy jospar jasaý kerek. Qazaqtyń keńestik mentalıtetin –  ulttyq, musylmandyq, órkenıettik mentalıtetke ózgertýimiz kerek. Ol úshin úlken rýhanı reforma kerek. Sonda ǵana ulttyq mádenıet jasalady. Onyń shyn máni shyǵady.   Bizge tutas ult reformasy kerek. Úlken silkinis kerek. Qazaq sondaı silkinistiń aldynda tur. Qazaqqa ǵasyrlyq uıqydan oıanatyn kez keldi. Ol kúndelikti uıqydan oıaný emes. Úlken uıqydan oıaný. Qudaı ózi bizge járdem bersin! 

Álemdik mádenıet

Álemdik mádenıet kóp. Onyń ishinde shyny da, ótirigi de kóp. Eń ejelgi eski mádenıetterdiń biri – Egıpet. Egıpet degende eske pıramıda ekertkishteri keledi. Besikke bólengen baladaı altyn sarkafakqa salynǵan óli patsha  oıǵa oralady. Hamýrapı patsha kezinde shyqqan Vavılon órkenıeti de bar. Onyń ómiri ataqty Efrat pen Tıgr ózenderine qatysty. Vavılondyqtar ejelgi kalendar ónerin jasaǵysh bolǵan. Assırıa patshalyǵynda eń eski alfavıt jasaǵan. Mysaly, qazirgi (k)  árpin  olar teris qaratyp  salǵan bolsa ( ), (t) árpin  kres, sharmyq (+) sıaqty belgilegen. Fınikıa jazýy bizdiń eramyzdan burynǵy İV myń jyldyqta paıda bolǵan. Qytaılar zor mádenıet. Olar qaǵazdy oılap tapty. Syma Sán – olardyń ataqty tarıhshysy. Grekterdiń Gerodoty sekildi.  Arabtardyń át-Tabarıi sekildi. Moǵoldardyń Muhammed Haıdar Dýlatıi sekildi. Grekter mıf tolǵan el bolǵan. Olardyń qaptaǵan ótirik qudaılary: Poseıdon, Gefest, Germes, Apalon, Zevs t.b. Rımnen demokratıa, ıýstısıa óneri shyqqan. Qazirgi álemdi bılep turǵan demokratıa, konstıtýsıa degen uǵymdar sol rımdikterden qalǵan mura. Grek – Rımnen Eýropa degen mádenıet shyǵady. Eýropalyq bir mádenı fılosofıasy ol – Evgenıka. Evgenıkany kezinde Gıtler de tutynǵan. Ol tuqym qýalaýshylyq degen óner. Asyl tektilik degen menmen, tákáppar fılosofıa. Sol eýropada qazir buzylǵan ónerler kóp. Ol mysaly – gomoseksýalızm, sýısıd, komromat, prosent, eres, narkotık, rok mýzyka, pornografıa t.b. Osynyń bári vırýs bop álemge jaılyp jatyr. Álem osy aýrýlardy boıyna taratsa onda keshikpeı óledi. Bul dúnıedegi ómir maǵynasy ózińdi ólimge buzyq, bylǵanysh jolmen daıyndaý emes, ómirdi ımanmen, taza ótkizý. Ólim ózi eshkimnen suramaı keledi. Eń sońǵy ólim ol – aqyrzamanda bolady. Eýropada ony –  apokalıpsıs dep ataıdy. Ol –  jappaı ólim. Sol ólimge káıtip barasyń, gáptiń bári sonda. Qazir dúnıe bir túrli byt-shyt, kir-qoqys, ári-sári qalypta tur. Álemde zor daǵdarys bar. Syrttaı da, ishteı de. Álemdi bıleýshi Amerıkanyń óziniń shaqshadaı basy sharadaı bop otyr. Qazaqstanǵa ne joryq, sirá. Jalpy, Amerıka bıligimen álemge – qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman ornaı  qoıǵan joq. Nege? Óıtkeni, Amerıka tolyqqandy álemdik ámirshige aınala almady. Olar tek qara kúshtiń ámirshisi. Iaǵnı, áskerı qojaıyn, lıder. Al, adamzat balasyna qara kúshpen qosa rýhanı da lıder kerek. Osy eki lıderlikti boıyna darytqan el ǵana álemdi bıleıdi. Álemdi túzeıdi. Álemdik mádenıet jasaıdy. Ol mádenıettiń ordasy – Islam! Osy mádenıetti kim qolǵa túsirse, sol álemdi  bıleıdi.

Aqjol Qalshabek

Fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent