«Birinshi baılyq – densaýlyq,

Ekinshi baılyq - aq jaýlyq»

Halyq danalyǵy

Ataly sózden attamaı, saltyn saqtap, dástúrin dáriptegen, qasıeti qanyna sińgen qazaq ultynyń ónegege toly ómiriniń bir bólshegi – aq oramal. Oramal – sulýlyqtyń sımvoly, adaldyqtyń belgisi, balalyqtan attaǵan boıjetkenniń jańa ómiriniń bastamasy. Oramal – es toqtatyp, eseıip, otbasylyq ómirge jasalǵan qadamnyń kórinisi. Oramal – jany názik jaratylǵan bolmys ıeleriniń basyndaǵy baıraq. Endeshe, qazaqtyń tarıhymen tikeleı baılanysy bar aq oramal jaıynda azdy-kópti málimet berip ótsem. «Qazaqtyń etnografıalyq kategorıalar, uǵymdardyń ataýlarynyń dástúrli júıesi» dep atalatyn ensıklopedıada «Qyz bala oramal tartpaǵan. Qyz uzatylyp, kelin bolyp túskende betashar bolǵannan keıin eneleri basynan sáýkelesin sheship, aq oramal salǵan. Sonymen qatar, dástúrli ortada jas kelinge sáýkelesiniń artynda turatyn oramalyn da salǵan. Ony jelek dep ataǵan. Jelektiń túsi kóbinese qyzǵylt, qyzyl. Qyzyl kúreń óńdi bolyp kelgen. Jas kelin úlken kisilerdiń aldynda betin jelegimen kólegeılep sóılesetin bolǵan. Balaly bolǵannan keıin kelinshek jelek ornyna kımeshek kıgen» delingen. Osydan-aq erterekte halyq arasynda jas erekshelikterine baılanysty oramal tartýdyń qatań saqtalǵanyn baıqaýǵa bolady. 

Oramaldyń qasıeti

Aýyzdan – aýyzǵa taraǵan ańyz, dastandarǵa súıensek, jaýgershilik zamanda qyz-kelinshekter oramalyn kóterip úlken daýdyń aldyn alǵan sátter de bolǵan. Qolyna qarý alǵan batyrdyń bári oramaldyń aldynda dármensiz bolyp, oramalsyz áıelge kóz janaryn salmaǵan. Aq oramaldan attamaǵan. Odan basqa, alyp qashý úrdiske aınalǵan kezeńde jasy úlken  ájeniń oramalynan attasań baqytsyz bolasyń degen uǵym da el arasynda keńinen tanymal.

Dástúr men ustanym

Jas kelinshekter erteden basyna ashyq tústi oramal salǵan. Ony aq jaýlyq dep ataıdy. Jas kelinniń basyna aq oramaldy úlken kisiniń salatynynda da úlken tárbıe jatyr. Odan bólek bas kıimdi aıaq astyna tastamaıtyn qazekem oramaldy kıeli dep sanaıdy. Tutynǵan oramaldy eshqashan syıǵa tartpaıdy. Aq tústi oramal qýanyshtyń, bereke men birliktiń, molshylyqtyń belgisi bolsa, qara tústi oramal qaıǵy-qasirettiń , qazanyń belgisi.

Din ne deıdi?

 Dinı túsinik boıynsha oramalsyz júrgen áıeldiń ımany qyryq qadam alys júredi. Sonymen qatar, emizýli balasy bar áıel oramalsyz bala emizse, qaıyzǵaǵyn shaıtan balanyń aýzyna salyp jiberedi degen túsinik bar. Ondaı bala eseıgende máńgúrt bolyp, anadan bezedi, qaıyrymsyz bolady dep uqqan. Ananyń aq sútimen darıtyn balanyń tárbıesinde aq oramaldyń da alatyn orny erekshe.

Oramal – syılyq

«Oramal tonǵa jaramasa da, jolǵa jaraıdy» , «Oramal ton bolmaıdy, jol bolady» degen el arasynda ataly sóz bar. Mán-maǵynasyna úńiler bolsaq, oramaldyń syı-sıapat ekenin ańǵarýǵa bolady. Alystan at terletip kelgen qonaq  úıdiń Ot-Anasyna oramal syılap jatady. Syıdyń qaıtarymy retinde úı ıesi de keter kezde oramaldy kóılektik bulmen birge  salyp beredi.

Oramal – mahabbat sımvoly

«Shetinde shaı oramal kúmis júzik,

Qýantqan súıgen jardyń sózi keldi» degen óleń joldarynda oramal sezimdi, kóńildi bildirýdiń tamasha sımvoly bolyp tur. Erterekte er azamattar oramal shetine júzik túıip, úılenýge usynys jasaǵan.  Qyzdar jaǵynan da oramal ystyq mahabbat pen saǵynyshtyń belgisin tanytady. Jaýgershilik zamanda, odan beri kele alapat maıdan tusynda da er azamattarǵa saparǵa attanarda kesteli aq oramal usynyp, sarqylmas tózimdilik tanytatyndaryn jetkizgen.

Tereń tarıhtan – jarqyn bolashaqqa

«Aq kımeshek kıgen bir kempir kórsem, Aq kımeshek astynan seni kórem...» degen Muqaǵalı Maqataevtyń ájesine arnap jazǵan óleńi sýrettegi ertede ár óńirdegi analarymyzdyń oramalmen túsken sýretterine de arnalyp jazylǵandaı.

«...Aq kımeshek kórinse, seni kórem,
Aq kımeshek joǵalsa...
Neni kórem???» degen joldary búginginiń halin sýrettep turǵandaı bolady.  Búginde oramaldy kúndelikti taǵýdan bas tartyp, tek qana qudaıy tamaq berý syndy  jıyndarǵa  taǵatyndar kóp kezdesedi. Aq jaýlyqty analarymyz salyp ketken dara joldy jalǵaýshylardyń qatary azaıyp bara jatqany qynjyltatyny ras. Zaman qansha jerden damysa da, bir oramal adam sulýlyǵyna syn keltirmesi anyq. Muhtar Áýezovtiń «Adamdyq negizi- áıel» atalatyn maqalasynda, balanyń tárbıeli bolyp ósýi úıdegi áıelden deıdi. Kózin ashqaly janynan tabylatyn anasynan ne kórse, sony úlgi etetinin aıtady. Jahandaný zamanynda eldigimizdi saqtap, mádenıetimizdiń ozyq úlgisin ustaný ózimizge baılanysty.

SAÝALNAMA

Jeli qoldanýshylarynyń arasynda «Oramal taǵý durys pa , burys pa?» degen suraq aıasynda saýalnama júrgizdik. Nátıjesinde «durys emes, taqpasyn» degen birde-bir jaýap kezdespedi. Alaıda ózderiniń oramal tartpaıtyndaryn aıtqandar da boldy.

«Ol ár úıdiń kelininiń nemese áıeldiń sanasyna baılanysty. Men kelinderdiń oramal tartýdan nelikten bas tartatynyn túsinbeımin. Oramaldy taǵýynyń ózi úlkenderge degen qurmetti bildiredi. Sebebi barlyq tárbıe, tálim sol oramal arqyly darıdy. Ol jas kelin bolsyn, tipti jasy kelgen áje bolsyn áıel zatynyń oramal taqqany durys dep esepteımin. Meniń ózim bir shańyraqqa kelin bolyp túskenime 3 jyldyń júzi boldy. Tastamaı oramal taǵyp júremin» dep óz pikirin bildirdi saýalnamaǵa qatysqandardyń biri.

Janıa Kýlıshova esimdi jeli qoldanýshysynyń pikirinshe, oramal taǵyp júrýdiń óz orny bar. Olar:
1) Úıge jasy úlken kisiler kelgende, shaı qúıǵanda.
2) Bala bosanyp, bala emizgende. 
3) As úıde tamaq ázirlegende.

«Oramal taqqan óte durys. Oramaly joq áıel qyz sekildi kórinedi, sosyn er adamdar kózimen zına jasap, oǵan qaraǵan er adam da  ózine qaratqan áıel de kúnáǵa batady» dep óz oıyn jazdy 25 jastaǵy boıjetken.

«Oramal – dástúrimiz. Al dástúrdi saqtaý bizdiń mindetimiz. Qazirgi zamanda oramal taǵýdy umyt qaldyryp baramyz» dep óz kúıinishin aıtty 52 jastaǵy er adam.

Odan da bólek san túrli pikirler kezdesti. Ásirese jas kelinder oramal taǵatyndaryn aıtyp, onyń tazalyqtyń belgisi ekenin jetkizdi. Jumystan kele sala oramalymdy taǵyp, úıdegi qyzmetine kirisetinin jazdy. Adamnyń shashy zıandy zattardy tez jınaıdy. Sondyqtan shashty jınap júrgen adam densaýlyǵyna da paıdaly ekenin aıtty.

26 jastaǵy otbasyn qurmaǵan er jigit: «Bolashaq áıelime oramal tart, taqpa dep eshteńe aıtpaımyn. Ony ol ózi sheshedi. Bastysy úıde tazalyq saqtalsa jetkilikti» deıdi.

Al 23 jastaǵy turmys qurmaǵan Gúlim esimdi boıjetken turmys qurǵan soń aq oramal taǵyp, ata-enesine sálem salǵysy keledi.

«Úlkenderdiń batasyn alyp, kelindik mindetimdi minsiz atqarǵym keledi» deıdi Gúlim.

Ónegeli urpaqty tárbıeleý jolynda úıdegi ananyń alatyn orny erekshe.

«Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilesiń» deıdi dana halqymyz. Dástúrin saqtaıtyn urpaqty tárbıeleý jolynda árbir bólshek mańyzdy ról atqarady. Baıqaǵanymyzdaı bir ǵana oramal sózinde birneshe sımvoldyq qabat bar. Sezim bildirýdiń sımvoly, jas kelin úshin jańa ómirdiń bastalǵandyǵynyń sımvoly, bastysy dástúrdiń bólshegi.

 Bir áýlettiń baıraǵyn qulatpaı, otyn óshirmeı alyp júretin oramaldy kelinderimiz kóp bolǵany eńsemizdi tikteıtini belgili. Endeshe, salıqaly urpaq tárbıeleý jolynda árbir qazaq óz úlesin qossa nur ústine nur bolary anyq.

AIGERİM TAÝBAI