Bıyl tuńǵysh ǵarysh raketasynyń ushyrylǵanyna 60 jyl. Osy aralyqta Amerıka qaıta qonatyn zymyrantasyǵysh jasady. Al Baıqońyrdyń búgingi tirshiliginde ózgeris az, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi informburo.kz málimetine súıenip. 

Qalaǵa kirýge ruqsatyńyz bolmasa, "tesikten" ótesiz

Qalaǵa kirýge ruqsat alý úshin keminde bir juma buryn ótinish tapsyrýyńyz kerek. Naqty kelý maqsatyna qaraı eki-úsh kúnge, tipti bir aıǵa deıin merzimdik ruqsat beredi.

Baıqońyr qalasynyń soltústigi men batysy beton dýalmen qorshalǵan, al shyǵysy men ońtústigin Syrdarıa ózeni bólip tur. Qalaǵa kirý úshin Reseıdiń úsh jerdegi tekserip-ótkizý beketiniń birinen ótesiz.

Keıbir shuǵyl jaǵdaılarda barý kerek bolsa, jergilikti jurt dýaldan sekirýge májbúr bolady. Biraq, Reseı saqshylary baıqap qalsa, suraqqa tartyp, barmaq tabyn alady, hattama toltyrtyp, qaladan shyǵaryp jiberedi.

Buny jergilikti jurt "tesikten ótý" dep ataıdy eken. Jol boıy Baıqońyrǵa burylǵan biz de sol beton dýaldan sekirdik.

Baıqońyr ǵarysh aılaǵy 100 myńdaı halyqty "baǵyp otyr"

Baıqońyr qalasynda shamamen 75 myń, qala mańyndaǵy Tóretam men Aqaı aýyldarynda uzyn sany 30 myńdaı adam turady.

Talǵat Lekerov, elektrık, qala turǵyny: "Baıqońyr halqynyń 70 paıyzy – qazaqstandyqtar, 30 paıyzy – reseılikter. Jumys izdegen jastar da ǵarysh aılaǵyn tóńirektep, tanys-tamyr izdeıdi. Eger qaladaǵy memlekettik mekemege, ǵarysh aılaǵyna jumysqa kire alsa, úı máselesi de sheshiledi. Onyń ústine jalaqy Reseı rúblmen tólenetindikten, teńgege shaqqanda ájeptáýir aqsha bolady".

Baıqońyr qalasy «Baıqońyr ǵarysh aılaǵy» keshenimen birge jalpy aýdany 6717 sharshy shaqyrym aýmaqty alyp jatqan álemdegi eń iri jer beti ǵylymı ǵarysh polıgony bolyp tabylady.

Baıqońyr qalasymen synaq jáne ushý keshenderiniń aralyǵy 30, 40, 50, 60, 70 shaqyrymǵa deıin sozylǵan. Oǵan ár kúni táńerteń 50-den astam motovozben, 40-tan astam avtobýspen jáne jeke kólikterimen ǵarysh aılaǵy men qala aralyǵyna qatynaıdy.

Aýmaqtyń keńdigi soltústikten ońtústikke 75, batystan shyǵysqa 90 sharshy shaqyrymǵa jýyqtaıdy. Aılaqtyń jer betindegi ınfraqurylymy toǵyz ushý keshenin, ǵarysh apparattary men zymyran tasyǵyshtar qurastyryp, synaqtan ótkiziletin 11 ǵımaratty, ǵarysh apparattary men ekpindi bloktarǵa otyn jáne syǵylǵan gazdy quıýǵa arnalǵan úsh stansany, eki aerodromdy jáne ólsheý keshenin qamtıdy.

Qalada qazaqstandyq jeke kásipkerlik tirkeýimen saýda jasaı almaısyz

Aınur Ospanova, jeke kásipker: "Jeke kásip ashyp, jumys isteı bastaǵanyma jarty jyl boldy. Turaqty tirkeýim qalada bolmaǵandyqtan Baıqońyrdaǵy bazardan oryn ala almaı otyrmyn. Ol úshin sózsiz Reseıdiń tirkelgen kásipkerlik kýáligi bolý kerek. Men qazaqstandyq jeke kásipker kýáligi (IP) arqyly jumys istemekpin. Buıyrtsa, Tóretamnan ashylatyn bazardan oryn alamyn."

Aınurdyń aıtýynsha, qalada Reseı salyq mekemesi jumys isteıdi. Kásipkerler de Reseıge salyq tapsyrady.

Qalada turaqty tirkeýińiz bolsa, 18 jastan úıge ıe bolasyz

Raısa Aldamjarova: "Qalaǵa turaqty tirkeýge turý óte qıyn. Tek memlekettik jumysqa qabyldanǵan soń úı kezegine turasyz, sosyn bir jyldan keıin ǵana komýnaldyq menshiktegi úıge jáne turaqty tirkeýge ıe bola alasyz".

Eger, turaqty tirkeýińiz bar bolsa, 18 jastan asqannan keıin jeke úı alyp, bólek shyǵýǵa quqyńyz bar. Iaǵnı, qala ákimshiligi sizdi úımen qamtamasyz etedi. Qala turǵyny bolǵysy keletinderge turaqty tirkeýi bar adammen nekelesse jetip jatyr.

Raısa Aldamjarovanyń aıtýynsha, turaqty tirkeýi bolmaǵan otbasylardyń balalary emhanaǵa qarala almaıdy jáne mektepke de qabyldanbaıdy. Ol úshin turaqty tirkeýi men qamsyzdandyrý polúsi bolý kerek. Sol úshin týysqandarynyń páterinde turyp jatqandar da emhanaǵa nemese balabaqsha úshin kórshi Tóretam nemese Aqaı aýyldaryn jaǵalaıdy.

Alǵan turǵyn úı bes jyldan keıin ǵana óz atyńyzǵa aýdarylady. Alaıda kóshseńiz, sata almaısyz

Qaladaǵy barlyq túrǵyn úıler komýnaldyq menshikte. Bul jerde jeke menshik turǵyn úı atymen joq. Osy qalada jáne ǵarysh aılaǵynda jáne basqa da ǵaryshqa ne qalaǵa qatysty mekemelerde, kompanıalarda jumys isteıtinderge qyzmettik páter retinde berilip, tek qana komýnaldyq aqy alynady. Bes jyl turǵan soń atyńyzǵa jazylǵanymen, sata almaısyz. Turǵyn úılerdiń ınfraqurylymdary ár eki-úsh jyl saıyn jańalanyp otyrady.

Burynǵy áskerı bólimderden qalǵan úıler de jóndeýden ótip, halyqqa berile bastady

Jańa qurylystar salynbaǵan. Alaıda burynǵy áskerı bólimniń úıleri qaıta jóndelip, halyqqa berilip jatyr eken.

Soǵan qaramastan komýnaldyq shyǵyndar Reseı standarty boıynsha tólenedi ári rúblmen. Mysaly, 48 sharshy metr úıde turatyndar úshin qysy-jazy 20-22 myń teńge aınalasynda. Bul Qazaqstandaǵy baǵadan 30 paıyzǵa qymbat.

Reseı azamattyǵyn alǵysy keletin qazaqtar da kóp

Shynyn aıtqanda, jaqsy turmys keshý úshin Reseı azamaty atanǵysy keletinder de kóp eken. 90 jyldary Reseı azamattyǵyn alý ońaı bolypty. Baıqońyr azamattary Reseı azamattyǵyn alsa, Máskeý oblysynan jer nemese úımen qamtylýǵa quqyly. Sol sebepti, kóptegen azamattar Reseıge kóship ketken.

Qazir kóbinese jumys babymen júrgender basym.

Azamattyǵyn alý úshin reseılikpen úılený kerek nemese Reseıge baryp keminde 6 aı turaqty turý kerek. Sol arqyly qosymsha tekseristerden keıin ǵana azamattyqqa ıe bola alasyz.

Keıbir qazaqtar Reseı azamaty ataný arqyly olarǵa beriletin qomaqty járdemaqylar men jórgek pulǵa ıe bolǵysy keledi. Onyń ústine olarǵa jumys tabý da, tólenetin jalaqy da kóbirek.

Qalada qazaqstandyq memlekettik mekemeler de jumys istep tur

Qalada halyqqa qyzmet kórsetý ortalyǵy, mektep, balabaqsha jáne bank sekildi mekemeler jumys istep tur. Mysaly, jalaqyny qazaqstandyq mekemeden alsańyz, kóbinese Halyq bankiniń avtomattarynan alasyz. Al reseılik jumys ornynyń qyzmetkerleri Reseı bankomattarynan aqsha shyǵaryp alady.

Baıqońyrdan oqyǵandarǵa jumys tez tabylady

Dáýlet Berikuly, elektr tehnıkalyq kolej túlegi: "Aǵalarymyzdyń balalarynyń bári osy Baıqońyrdaǵy kolejde oqydy. Men aqparattyq tehnologıa mamandyǵyn bitirdim. Qazir jeke saýda ortalyǵynda jumys isteımin. Kórshi aýyl, aýdandardaǵy mektep bitirýshiler Baıqońyrǵa kelip oqyǵysy keledi. Ondaǵy sebep, keıin osynda qalyp jumys isteýge múmkindik bar".

Qalada Máskeý avıasıa ınstıtýtynyń fılıaly, elektr tehnıkalyq koleji, iri esepteý ortalyǵy, áskerı aýrýhana, emhana, áýejaı, elektr stansasy, syra zaýyttary, túrli mádenıet oshaqtary, kóptegen saýda, turmys qajetin óteıtin kásiporyndar jumys isteıdi.

Oıyn alańdaryna aınalǵan ǵarysh kemeleri

Qalada eki jerdegi parkke úlken ǵarysh kemesi men zymyran tasyǵysh qoıylǵan. Balalar ústine shyǵyp, tipten ishine kirip oınaýdy unatady eken. Ǵarysh kemeleriniń ishi tolǵan kabelder. Otyratyn, syrtqa kóz salatyn jerleri de bar. Sońǵy jyldary ákimshilik ony da shektep, esikterin jaýyp tastapty.

Patrúldik kezekte júrgen Reseı saqshylary

Qaladaǵy eskertkishter men qurbandar zıratyna kelip jylap qaıtatyndar kóp

Qalanyń demalys saıabaǵynda zymyrandardy synaqtan ótkizý kezinde qaza bolǵandardyń (200-den astam) baýyrlastar zıraty bar. Ár jyly saıahatshylarmen qosa ǵarysh salasynyń ardagerleri de osynda kelip baýyrlastaryn eske alady.

Qala halqy ár kúni tańerteń osy jerden jumysqa ketedi

Baıqońyrlyqtar qaıda demalady?

Qala turǵyndary kóbinese Syrdarıa ózeni jaǵasynda, qaladaǵy tuzdy bulaqtarda, "Jıgýlı" demalys ortalyǵynda dem alady. Endi bir bóligi qaladan 120 shaqyrym alystaǵy Qambash kóline de barady.

Sonymen birge jýyqta ǵana jańa kınoteatr ashylypty.

Burynǵy Lenın qalasynyń basty belgisi áli tur

Barlyq jerde osyndaı plakattar

Onda tazalyqty, qoǵamdyq tynyshtyqty saqtaý týraly aıtylǵan jáne sońynda jedel járdem, órt qaýipsizdigi, Reseı ishki ister bóliminiń anyqtama telefondary kórsetilgen.

Tóretam – Baıqońyr qalasyna kiretin qaqpa

Bıyl tuńǵysh ǵarysh raketasy ushyrylǵanyna 60 jyl

1957 jyly tórtinshi qazanda Baıqońyrdan tuńǵysh ǵarysh raketasy sátti ushyryldy. Ol dúnıe júzindegi eń birinshi Jerdiń jasandy serigin orbıtaǵa shyǵardy.

Baıqońyr odan keıin de ǵarysh keńistigin ıgerýde kóptegen jańashyl bastamalardyń starttyq ornyna aınaldy. Baıqońyrdan Kúnniń, Aıdyń, Sholpannyń alǵashqy jasandy serikteri, «Vostok», «Vosqod», «Soıýz», «Progres» ǵarysh kemeleri, «Salút», «Mır» orbıtalyq stansıalary, jumystar júrgizýge arnalǵan «Proton», «Zond», «Prognoz», baılanys maqsaty úshin paıdalanylatyn jáne meteorologıalyq baqylaýlar júrgizýge arnalǵan «Molnıa», «Ekran», «Gorızont», «Radýga», «Meteor», t.b. jerdiń jasandy serikteri ushyryldy.

Aıdy, Marsty jáne Sholpandy zertteýge arnalǵan ǵarysh apparattary da Baıqońyrdan attandyryldy.

Baıqońyr ǵarysh aılaǵynyń quny qansha?

1994 jyldan bastap jalǵa berý aqysyna jylyna AQSH-tyń 115 mln. dollary bolyp belgilengen. Tabıǵatty paıdalaný tólemi de qosylǵan. Biraq qorshaǵan ortany qorǵaý qoryna odan bir tıyn da túspeı otyr. 2017 jyly jalǵa alý merzimi 2050 jylǵa deıin sozylǵany belgili.

Onyń ústine Baıqońyr qalasynyń 70 myńnan astam turǵynyn tolyq túrde qamtý qyzmeti de kóp shyǵyn ákeledi. Iaǵnı, bilim berý, emdeý, qala ınfra qurylymyn damytý kerek.

Ekologıa jáne tabıǵatty qorǵaý 1997 jyly tórtinshi qazanda jasalǵan kelisimmen jeke retteledi.

Ǵarysh aılaǵy obektilerine bógde adamdy kirgizý kózdelmegen. Bul másele 1999 jyldyń birinshi qarashasyndaǵy jeke erejemen keıinnen rettelgen.

Reseı Baıqońyrdan kete almaıdy

Sońǵy jyldary Reseı "Vostochnyı" ǵarysh aılaǵyn iske qossa, "Baıqońyr" ǵarysh aılaǵy jabylýy múmkin degen boljamdar aıtylǵan bolatyn. Alaıda "Baıqońyrdyń" jumysy odan ári qaraı jandanyp jatyr.

Sebebi "Vostochnyı" ǵarysh aılaǵy jobalanǵan deńgeıde qyzmet kórsete almaı otyr:

Birinshiden, aılaq sazdy, ný ormandy jerde bolǵandyqtan, aýyr rekatalardyń qysymynan ushyrý tuǵyrlary qısaıady.

Ekinshiden, ushyrý barysynda orbıtaǵa jetý úshin alys jol júrip ótedi.

Úshinshiden, ormandy, shópti jerge qulaǵan zymyran qaldyqtaryn tabý qıynǵa soǵady jáne órt qaýpi kúshti.

Tórtinshiden, geptıl sekildi ýly otyn muqıtqa qulasa, álemge aýyr apat ákeleri haq. Sebebi, ýly zattar teńizde tez taralady.

Eń mańyzdysy, aýyr tıpti zymyrandardy ushyrýǵa qaýqarsyz nemese tym qymbatqa túsedi.

2017 jyly maýsym aıynda "Baıqońyr" ǵarysh aılaǵyn jalǵa alý merzimi taǵy da uzartyldy. Bul bir jaǵynan, kóp qarjy ketip jatqan "Vostochnyı" ǵarysh aılaǵynyń shyǵynyn azaıtý úshin kerek bolsa, ekinshi jaǵynan "Baıqońyr" ǵarysh aılaǵyn batys elderiniń paıdalanǵysy keletini de jasyryn emes. Ol Reseıdiń saıası-strategıalyq múddesine qaıshy.

Ilon Mask zymyrandary Reseıdiń mysyn basty

Ilon Masktiń qaıta paıdalanýǵa bolatyn zymyrantasyǵyshtarynyń paıda bolýy Reseıdiń ǵaryshtyq strategıasyn ózgertýge májbúrlep otyr.

Reseı 2020 jylǵa deıin 8 mıllıard AQSH dollaryn jumsaý josparlanǵan "Vostochnyı" ǵarysh aılaǵynyń búkil jobasyn ózgerte bastaǵanyn kórip otyrmyz. Sebebi, AQSH-tyń NASA ǵarysh aılaǵynyń qaıta paıdalanýǵa bolatyn zymyrantasyǵyshyn synaqtan ótkizdi. Zymyran tasyǵysh rekatalardy kóp ret paıdalanýǵa bolatyndyǵyn kórsetti.

Reseı ǵarysh salasyna da jańa ózgeristiń kerektigi túsinikti boldy. Olar "Vostochnyı" ǵarysh aılaǵyn salýǵa ketetin qarjyny jańa basqa baǵyttarǵa, jańasha zymyrandar jasaýǵa jumsaýy kerek.

Sol arqyly orbıtaǵa "jasandy serik jetkizý" jáne "týrıser jetkizý" sekildi komersıalyq qyzmetterden túsetin paıdany saqtap qalýy ári zymyran tasyǵyshtardyń shyǵynyn qysqartýdy oılastyrýy tıis. Óıtpegende, shyǵyny az zymyrandarmen jaraqtanǵan NASA ǵarysh aılaǵymen básekelese almaıdy.

Baıqońyr ǵarysh aılaǵy – ázirge álemdegi eń senimdi ǵarysh aılaq retinde tanymal. Qansha dáriptegenmenen "Vostochnyı" ǵarysh aılaǵynyń bunyń ornyn basa almaıtyndyǵy da taǵy bir dálel.

Falcon sekildi rekatalardy Baıqońyrda paıdalaný – arman

Ilon Masktyń qaıta paıdalanýǵa bolatyn zymyrantasyǵyshynyń jaryqqa shyǵýy – Reseıdiń burynnan kele jatqan zymyrantasyǵyshtarynyń zamany ketkenin bildiredi. Reseıdiń bul salada eshqandaı jańa jetistikterge jetpeýi óte ókinishti.

Jergilikti mamandardyń aıtýynsha, eger Ilon Masktyń zymyrantasyǵyshtary bizde de paıdalanylsa ekologıany qorǵaýǵa óte paıdaly bolar edi. Sebebi, zymyran qaldyqtary men zymyran janarmaılary jerge tógilip-shashylmaıdy. Shyǵyn da azaıady.

Alaıda, Reseıdiń bundaı jańa zymyrandardy zerttep, jasap jatqandyǵy týraly derek joq. Jasaǵan kúnniń ózinde synaqtan ótkizip bolǵansha ondaǵan jyl ketetini belgili. Sondyqtan bundaı rekatalardy Baıqońyrda paıdalaný qazirshe arman bolyp otyr.

"Baıqońyr" ǵarysh aılaǵyn bútindeı qaıtaryp alý ázirshe Qazaqstanǵa tıimsiz

Qalaı bolmasyn jer de, aılaq ta Qazaqstandiki. Ony Reseı alyp qoıady dep qorqýǵa bolmaıdy. Eger Reseı paıdalanýdan bas tartqan jaǵdaıda álemdegi eń úlken aılaq talan-tarajǵa túsip, satylyp, quryp ketýi ábden múmkin. Ony qorǵaýǵa qazir Qazaqstan qaýqarsyz dep sanaıtyndar kóp.

Qalaı bolmasyn, ǵarysh aılaǵy da, qala da on myńdaǵan qazaqstandyqty jumyspen qamtyp otyrǵany belgili. Sondyqtan ǵaryshty ıgerýge áli daıyn emespiz.

Baıqońyr úshin eń úlken másele – ekologıalyq apat

"Baıqońyr" ǵarysh aılaǵy paıdalanýǵa berilgen ýaqyttan beri, odan 1300-den astam zymyran ushyrylǵan.

Aqtoǵaı aýdany jeriniń 37 %-y, Shet aýdany jeriniń 93 %-y, Jańaarqa aýdany jeriniń 37 %-y, Ulytaý aýdany jeriniń 74 %-y "Proton" zymyrantasyǵyshynyń otyny – geptılmen lastanǵan.

Geptıl – adam jáne janýarlarǵa kanserogendik jáne mýtagendik áseri bar ýly zat.

"Proton" zymyrantasyǵyshynyń alǵashqy satysyna (5 satyly) 500 tonna geptıl otyny toltyrylsa, onyń bólinip, jerge qulaıtyn bólsheginde 10-30 tonna otyn janbaı qalady.

Geptıldiń konsentrasıasy bir tekshe metr aýada – 0,001 mg., al 1 kg topyraqta 0,1 mg bolǵanda ǵana zıansyz.

«Qazmehonobr» kásipornynyń 1994 jyly jasaǵan esebine qaraǵanda, zymyrannyń birinshi satysy qulaıtyn jerlerdegi maldyń eti men sútindegi geptıl mólsherden ondaǵan ese asyp ketken.

Respýblıka aýmaǵyndaǵy 47 aımaqqa zymyran qaldyqtary túsedi.

Bul máseleler qaǵaz júzinde Reseımen kelisilgen. Alaıda túıtkildi máseleler áli kóp.

P.S.

2017 jyly shildeniń 28-i kúni Astana ýaqytymen saǵat 21:43 kezinde Baıqońyr ǵarysh aılaǵynan "Soıýz MS-05" ǵarysh kemesi "Soıýz-FG" zymyran tasyǵyshy arqyly orbıtaǵa jetkizildi.

Alty saǵattan keıin halyqaralyq ǵarysh stansıasymen sátti túıisken ǵarysh kemesinde reseılik ǵaryshker Sergeı Rázanskıı, amerıkalyq astronavt Rendolf Breznıkı jáne ıtalıalyq Paolo Nespolı bar.

Beısen Ahmetuly