Jaqynda qazaqtyń fólklorlyq mýzykasynan edáýir habary bar, dombyra tartyp («oınap» emes!), terme, qıssa-jyr aıtatyn bir inimizdi kórip qaldym.
–Aý, dombyrańdy arqalap qaıda tarttyń?
–Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna oraı «Qazaqfılmde» fılm túsirilýde eken…
–Akter bop kettiń be?
–Joq. Fılmde Oraq, Mamaıdyń jońǵarlarmen soǵysy týraly jyrdan úzindi oryndaımyn.
–Ne dep tursyń? Oraq, Mamaı jońǵarmen emes oryspen, orys knázdikterimen soǵysty ǵoı. Olar qalmaq, jońǵar degendi kórgen emes qoı,–desem ıyǵyn qıqań etkizedi. Ol ketkesin «apyr-aı, bul qazaqqa ǵasyrlar boıy kimnen qorlyq-zorlyq kórgenin, elin, jerin, baılyǵyn qaı ult, qaı memleket tonap, jas urpaǵyn tilinen, dilinen, ulttyq sanasynan qaı memleket ajyratyp máńgúrttendirgenin ashyq aıtatyn tarıh oqýlyqtary men fılmder qashan shyǵar eken» dep ishimdi ıt tyrnaǵandaı kúıge tústim. Tipti, táýelsizdik aldyq dep qansha jerden atoılap júrsek te áli kúnge búkil ata-tarıhymyzda jońǵar degennen basqa jaý bolǵan joq, qazaqty orys qyryp-joıǵan joq, qazaqty adam etken orys degen sıaqty sanasyzdandyrý saıasaty oqýlyqtarda oqytylyp, kınolarda kórsetilip, baspasózde aıtylyp ta, jazylyp ta keledi. Nesin jasyramyz, sonyń kesirinen qazaqtyń sana-sezimi baıaǵy Reseıge bodandyq, táýeldilik psıhologıadan áli de tolyq aryla qoıǵan joq. Áli kúnge sheıin eki qazaqtyń biri «qazaqty adam etken orys» dep turǵanyn jıi ushyratamyz. Ol baıǵustarda ne kiná bar?! Óıtkeni, Máskeýden azattyq aldyq degen 24 jyl ishinde ne tarıhı oqýlyqtarda, ne kınoda, ne zań aıasynda qazaqty onyń Qazaq SSR gımnindegi «kóp rahmet aıtamyz, uly orys halqyna» degen quldyq, otarlyq psıhologıadan aryltatyn birde-bir áreket jasalǵan joq.
Sol áreketti osy kúni qazynadan mıllıardtap qarjy bólinip jatqan kıno salasynda da baıaǵyda qolǵa alýǵa bolatyn edi.
Iá, «Barlyq óner túriniń ishinde biz úshin eń mańyzdysy –kıno»-dedi bir kezde proletarıat kósemi V.Lenın. Ol óziniń artynda qalǵan bul sózdi Eýropa men Azıa keńistigin jaılaǵan toqsan túrli ulttar men ulystardy Reseı ımperıasynyń ýysynda ustaý úshin bul ulttardyń sanasyn ýlaıtyn kúshti qural–kıno ekenin jaqsy bilgendikten aıtqan edi. Iá, kıno óneri sol zamanda Máskeýdiń ózge ulttardy atyp-shabý, basyp-janshý, ásirese qazaqtar men ýkraındardy qoldan jasalǵan qýǵyn-súrgin, asharshylyqtar arqyly –materıaldyq ta, rýhanı da tonaýshylyqqa ushyratýdyń ózin eń durys jol dep kórsetetin óte qýatty qarýy boldy. Sol kezdegi búkil kıno– orys degen ulttyń eń aqyldy, eń kúshti, eń bilikti, basqalarǵa úlgi bolarlyq «uly ult» – «velıkıı rýsskıı narod» ekenin «dáleldeýmen» boldy. Búgingi Reseıde túsirilip jatqan fılmder sol bir «uly orystyq», ımperıalısik pıǵyldy áli de basty ıdeıa tutynatyny jáne ras.
Al sol Reseıden táýelsizdik alǵanyna shırek ǵasyr ishinde Qazaq Elinde túsirilgen fılmder she? Olarda qandaı-qandaı máseleler qozǵalyp, qandaı ıdeıalar basty ustanym bolǵan? Bul fılmder búginde esh elge táýelsiz qazaqtyń osy jolda bastan ótkergen qorlyq-zorlyqqa toly tarıhı aqıqattaryn búgingi urpaqqa ashyq aıta alyp júr me? Qysqasy, álgi proletarıat kósemi aıtqandaı búgingi elimizdiń «eń mańyzdy óner túri» bolyp otyr ma? Baj etkishter baj etsin, biraq bul suraqtarǵa «Átteń, olaı bolyńqyramaı tur ǵoı!» der edik. Bir tańdanarlyq nárse sol Máskeý basqaryp turǵan kezdiń ózinde «Ózbekfılm» stýdıasy túsirgen keńestik ıdeologıa saryndy fılmderdiń ózinde ózbek ultynyń salt-dástúri, ulttyq tárbıesi, ulttyq dúnıe-tanymy, ulttyq rýhy ap-aıqyn kórinip turatyn. Bul oraıda qyrǵyz, túrkimender de óz-aǵańnan qalyspaı, keńestik ıdeologıanyń bir oǵymen qos qoıandy qatar qaǵyp túsiretin fılmder az bolǵan joq. Al biz she?
Máskeýden táýelsizdik alǵannan beri qazaq kınosy dúnıege ákelgen týyndylar týraly alýan-alýan pikirler, kózqarastar az aıtylǵan joq. Ásirese, qazekemniń kóp fılmderi áli de orys tilinde túsiriletini adamnyń uıattan qyzarmaǵan jerin qaldyrmaıtyn óreskeldik. Bul da áli de bolsa quldyq psıhologıadan aryla almaı júrgenimizdiń bir dáleli shyǵar, sirá?! Ásirese, búgingi jaryq kórip jatqan fılmderdiń kóp oraıda ulttyq bolmysymyzdan, ulttyq tálim-tárbıeden, ulttyq rýhtan alshaqtap, shyǵandap shyǵyp ketetini týraly kóp aıtylýda. «Kelin», «Qaırat chempıon», «Ańshy» fılmderindegi ulttyq namysty taptap, halqymyzdy eń bir jabaıy maqulyq qyp kórsetetin, álem aldynda uıatqa qaldyratyn kórgensizdikter talaı-talaı ashý-yzaǵa toly áńgimelerge arqaý boldy. Biraq oǵan qulaq asyp, bunymyz qate boldy degen fılm túsrýshini kórgen de, estigen de emespiz. Tipti, ondaı ataly sózge ashý shaqyryp bul fılmder shet elderde joǵary baǵa alýda dep órshelenip ketkenderdi de kórdik. Osylaı degenimde ádebıetten de, ónerden de ilim-bilimi mol bir ǵalym dosymnyń qazirgi qazaq kınosy haqynda aıtqany áli esimde:
–Jaraıdy, sen aıtyp otyrǵan fılmder uıatsyzdyqty, jabaıylyqty nasıhattaıtyny anyq kórinip tur. Biraq sen ondaı ashyq anaıylyqtary joq bola tura búgingi jas-kárińdi de, erteńgi urpaǵyńdy da namyssyz, sanasyz ultsyz, dinsiz dúbára bir tiri janǵa aınaldyrýǵa kelgende buzaqylyǵy solardan kem túspeıtin, onysyn bildirmeı, jymysqylyqpen júzege asyryp jatqan fılmderdi shynymen bilmeısiń be? Táýelsizdik aldyq dep ulardaı shýlaǵan sonaý alǵashqy jyldary túsirilgen ánebir «Perekrestok» degen serıal-symaqty-aq alyp qarashy, alysqa barmaı-aq. Qanshama efırlik ýaqytty alatyn, qanshama qarjy jumsalǵan, ne óz tili joq, ne dini joq, bir-birimen tek oryssha sóılesetin, biz qazaqpyz ǵoı degen syńar aýyz sózi joq, sol «Perekrestoktyń» ózi-aq qazaqty ulttyq nyshan degennen jurdaı dúbára halyqqa aınaldyrýǵa molynan jetip jatqan joq pa?! Abaı degen aty bar Qarpyqov degen qazaq túsirgen bul telehıkaıa telejáshikten áli de kórsetiledi. Bul fılmniń jańaǵylardan aıyrmashylyǵy osy zaman adamdaryn sýrettegen bolyp otyryp, qazaqtyń tilin, salt-dástúrin, ulttyq tárbıesin saqtamaı-aq búkil qazaq eli de, qazaqtyń qalasy da, dalasy da, baılyǵy da ózge jurt ataýlyǵa ortaq ekenin, sóıtsek ózge ult, ózge jurt ataýlynyń da kóńilin tapqysh jáne orys tili dep atalatyn bir ǵana ortaq tili bar ári mádenıetti, ári órkenıetti aty-jóni joq ult bolamyz degendi qazaqtyń jas urpaǵynyń sanasyna bildirmeı, baıqatpaı sińiretindiginde»,–dep edi dosym. Sodan beri teledıdardan qazaqtar túsirgen basqa da «zamanaýı» serıaldardy kórgen saıyn dosymnyń sol aıtqany esime túsedi. Ásirese, «Qudalar» degen hıkaıa-symaqtaǵy qandaı jaǵdaıat bolyp jatsa da túri esh ózgermeı beti men kózi ne kúlmeı, ne jylamaı qımylsyz sazbettenip tura beretin, akterlik sheberlikten jurdaı, tek oryssha, ne eki sóziniń biri oryssha jandardy kórip otyryp búgingi qazaq osylaı kete berse, kóp uzamaı kimge, qandaı tirshilik ıesine aınalaryn oılaǵanda záreń ushady. Al arǵy-bergi tarıhymyzda bolǵan, muraǵattarda aty-jóni jıi kezdesetin tulǵalarymyz týraly túsirilgen fılmder she? Kitap betin ashpaıtyn búgingi qazaq balasy solardy kórip bolǵasyn:
Óı, Abylaı, Sartaı, sulý Jibegiń osy bolsa…
dese ne betimizdi aıtamyz? (Dep te júr ǵoı). Áńgimeni, «Qyz Jibek» fılminen bastap kórińizshi. Qyz jibektiń ákesi –Syrlybaı da, Bekejan da 18-ǵasyrdyń orta sheninde ómir súrgen. Reseı muraǵattarynda aty-jóni birneshe jerde kezdesetin jandar. Syrlybaı – Kishi júzdiń bedeldi bıi. Ol Reseı elshisi Tevkelevtiń búkil aram pıǵyly qazaq jerin orystarǵa qosý saıasaty ekenin túsinip, oǵan qatty qarsylyq kórsetken. Fılmde bul týraly lám-mım joq. «Qyz Jibek» jyrynyń ekinshi bólimi – el qorǵany bolýǵa, otanshyldyqqa, jaýgershilikke toly pármeni kúshti pafospen jyrlanady. Munda Qyz Jibek ata-baba úrdisimen Sansyzbaıǵa ámeńgerlik jolymen jeńgeleı tıgen áıel ǵana emes. Ol –ári-ana, ári súıikti jar, ári Sansyzbaıǵa qosylyp Qorenge qarsy azattyq kúresiniń beldi tulǵasy retinde keremet kórkemdikpen sýretteletin edi. Máskeýdiń kóńilin tabý úshin baspadan shyqqan epostan da, operadan da, fılmnen de Sansyzbaıdyń, ıaǵnı, ámeńger kúıeýdiń «kózin qurtqasyn» fılmdegi Qyz Jibek te bul qasıetterinen jurdaı etildi. Sóıtip, qazaqtyń eń bir urpaqshyldyq, tárbıeshilik, áıel zatynyń ulttyq úrdiske adaldyq týraly máńgi úlgi-ónege bolýǵa jararlyq bul rýhanı asyl qazynasy baryp turǵan ońbaǵan, keritartpa, «uly orys halqy» bastaǵan jarqyn ómirge qaıshy jabaıylyq dep túsindirildi. Aqyrynda, búgingi urpaq Bekejan degen bir qanisher dep biletin boldy da el úshin, jer úshin, qazaq ulty úshin janyn jalaý etip júrgen Sansyzbaı degen bolǵanynan beıhabar, tipti onyń esimin estimegen urpaqqa aınaldy. Qyz Jibek arý o zamanda bu zaman qazaq halqy estimegen ózin-ózi óltirýshi, búgingi teledıdardaǵy «Jańalyqtar» tilimen aıtqanda sýısıd jasaýshy bolyp shyqty. Bul sol kezde ata-baba árýaǵynan, Qyz Jibekteı ananyń árýaǵynan qoryqpaı, Máskeýdegilerdiń qas-qabaǵyna jetim kúshikteı jáýteńdegen Qazaqstan basshylyǵynyń tapsyrmasymen jasaldy. Bul fılm Máskeýdiń mıllıondaǵan qazaqty ádeıi jasalǵan asharshylyqpen qyrýy men saıası qýǵyn-súrgin zamanynan qyryq jyl ótken D.Qonaev basqarǵan keńshilik zamanda túsirilip jatqanyna qaramastan, bul ersilik týraly sol kezdegi eń aýzy dýaly Sábeń, Ǵabeńder bir aýyz qarsy sóz aıtpaǵanyna renjımiz. Tipti, qýǵyn-súrgin kezeńder ótip, «halyq jaýy» atanǵandar aqtalǵannan keıingi jyldary da sol kezde abyroı-ataǵy jer jańǵyrtyp turǵan ataqty jazýshylarymyz búkil Orta júzge qasıetti ıslamnyń ardaqty bir tulǵasyndaı Naýan haziretti búgingi urpaqqa sumpaıy, jeksuryn qyp, al Reseı otarshylyǵyna qarsy kúresken ári kósem, ári áýlıe Kótibar batyrdy áýleki, jyndy-súreı bireý qyp kórsetti. Bul óz aldyna bir áńgime. Al, óz tizginimiz óz qolymyzǵa tıgen soń túsirilgen «Kóshpendiler» she? Bul fılmniń ulttyq rýhtan múlde alshaq jatqan tustaryn, naqty tarıhı tulǵalardyń túr-tulǵasy ashylmaǵandyǵyn, ózge de qyrýar kemshilikteri men ersilikterin, bireýler 30, bireýler 40 mıllıon dollar dep júrgen oǵan jumsaǵan qarjy-qarajattyń qaıda ǵaıyp bolǵanyn aıtpaı-aq qoıalyq. Al mundaǵy Abylaıdyń kisi kúlerlik túr-túsin, han deýge kelmeıtin júris-turysyn aıtpaǵanda sol Abylaı hannyń qyzdyń astyndaǵy atqa mingesip qashyp bara jatqanynyń ózi-aq aqylǵa sımaıtyn, ári anaý-mynaý emes qazaq tarıhynda óz orny bar atyshýly handy qorlaýǵa mol jetip jatqan joq pa? Kelisseńiz de, kelispeseńiz de dál osy epızod sheteldiń, ásirese, Gollıvýdtyń bir erkektiń qasynda mindetti túrde áıel ne bir negr búkil qoldan jasalǵan qıametti birge kórip, shyryldap júretin shym-shytyryq fılmderinen kóshirme deýge ábden bolady. Kóshirse kóshirsin, biraq qazaqtyń Abylaıdaı hany túgil jáı erkegi basyna qansha kún týyp jatsa da qatynnyń artyna mińgesip jaýdan qashpaıtynyn rejıser T.Temenov bilýge mindetti edi. Jalpy, «Qazaqfılm» túsirgen bul «Kóshpendilerdiń» ne tarıhı, ne kórkem, ne ańyz fılm ekeni túsiniksiz. Kezinde ol týraly osyndaı talaı-talaı pikir aıtylǵanda aqsaqal dep júrgen akterimiz Asanáli Áshimovtyń «O-oı, bul fılmniń prokaty keremet bolaıyn dep tur» degen, «sáýegeıligi» de qur sóz ekenin kórip otyrmyz.
Osyndaıda «fılmderimizdi túp-túgel túkke turǵysyz etip aýyzdy qý shóppen súrte bermeıik, «Jaý júrek myń bala» she? degenderdi de estip qap júrmiz. Endeshe, sol «Jaý júrek myń balaǵa» keńirek toqtalaıyq. Áp degennen aıtarymyz, bul fılmniń basty keıipkeri Sartaı batyr tarıhta óz orny bar, úlken tulǵa bolǵan. Ol týraly muraǵat derekteri de jetkilikti. Biraq ol myna «Jaýjúrek myń bala» fılmindegideı 16 jasynda opat bolǵan joq. Ol jasy 90-nan asyp óz ajalynan ólgen ári batyr, ári bı bolǵan adam. Bul fılmdi qoıýshylarǵa osyny jáne onyń janyndaǵy 1000 baladan turatyn jasaq týraly aıtqanymyzda «O-oı, bul kórkem fılm ǵoı» dep bet baqtyrmady. Bul bilmestikti jýyp-shaıý úshin ǵana aıtylǵan, ári tym qolapaısyz syltaý ǵana. Óıtkeni, ol jáı kórkem fılm bolǵan jaǵdaıda onyń basty keıipkeriniń esimin Sartaı demeı basqasha atap jáne myń bala degen sóz de bolmaýy kerek edi. Al myna kúıinde bul fılm Sartaı batyr men ol qurǵan myń baladan turatyn jasaq týraly tarıhı shyndyqqa qansha qaınasa da sorpasy qosylmaıtyn dúnıa. Sondyqtan bul fılm jońǵarǵa da, Reseıge de táýelsiz azat el bolý úshin qan tókken Sartaı men onyń dostaryna, ıaǵnı, arýaqtarǵa jasalǵan úlken qıanat boldy.
Sonymen, áýeli Sartaı batyr kim ekenine toqtalaıyq. (Onyń Jylqaıdar, Jylqaman, Búkirek batyrlar sıaqty qandykóılek dostary jaıly muraǵat derekterine sál keıinirek toqtalamyz). Sartaı batyr esimi kishi júzge aıan Áıteke bıdiń úzeńgiles serigi Baıjan bıdiń balasy edi. Shejire boıynsha Baıjan kishi júz Jaqaıym rýynyń Aqbýra atalyǵynan. Osy Aqbýranyń kishi áıelinen Asan, Asannan Qosqulaq, odan Baıjan, Baıjannan Sartaı týady. Batyr, ári bı bolǵan Sartaı 1711 jyly týyp, uzaq ǵumyr keship dúnıadan ótken. Onyń 16 jasynda myń baladan jasaq quryp Ábilhaıyr hannyń áskerine qosylyp jońǵarlarǵa qarsy, keıin Reseı basqynshylyǵyna qarsy kúreskeni týraly jazba maǵlumat óte kóp. Bir ǵana Tevkelevtiń «Kúndeliginde» Syrlybaı (Qyz Jibektiń ákesi), Sartaı bastaǵan kishi júz Shekti rýynyń jigitterinen qatty qaýip-qater tóngeni týraly jazbalar bar. Bir ǵana maqalada Sartaı batyr týraly tolyp jatqan tarıhı, muraǵattyq derekterge túgel toqtalyp shyǵý múmkin emes. Ol týraly osy Tevkelevtiń kúndeliginde áldeneshe ret, Devıd Kestldiń jol jazbasynda, 1732-1817 jyldar aralyǵyndaǵy Reseı muraǵattaryndaǵy qujattarda, ásirese hattar men sırek kezdesetin ádebıetterde, Á.Kekilbaevtyń «Úrker», Iý.Sergeevtiń «Peterbýrgskıı posol» romandarynda Jaqaıym rýynyń Syrlybaı, Sartaı, Baıǵara, Bábı,Jylqyaman, Jylqyaıdar, Búkiráli batyrlar, qaraqalpaq Orazaı, Nıaz sultan, Taımas (bashqurt) tarhan, tama Eset, tabyn Bókenbaı batyrlar, bıler týraly derekter óte kóp. Al, Sartaı batyr týraly ataqty aqyn Nurmaǵambet Qosjanuly (Bólebaı uly dep te aıtylady) dastan jazǵany úshin 1937 jyly atylyp ketti. Óıtkeni, ult azattyǵy úshin ǵumyr boıy janyn shúberekke túıip ótken osy babalarymyz ben birge Sartaı batyr da Reseı tarıhı oqýlyqtary men kórkem shyǵarmalarynda «ury-qary», «baskeser», «qaraqshy» dep kórsetilgen. Iá, Reseı Reseı bolǵannan bastap kúni búginge sheıin baýyrlas halyqtardy bir-birine aıdap salýmen keledi. Orystar 1733 jyly bashqurt Taımas batyrǵa 3000 adamdyq ásker berip kishi júz jerine joryqqa attandyrǵanda olardy Sartaı men Jylqaman bastaǵan qazaq jastary oısyrata jeńedi. Bul týraly 1734 jyly 1 mamyrda I. Krylovtyń Anna patshaıymǵa joldaǵan aqparatynda da kórsetilgen deıdi tarıhshylar. Osy «Sartaı batyr» dastany marqum ári tarıhshy, ári jýrnalıs-jazýshy Ómirzaq Jolymbetovtyń jetekshiligimen 1996 jyly «Sanat» baspasynan jaryq kórerde ózim oǵan redaktor bolǵan edim. Átteń, bıligi jaǵynan da, batyrlyǵy jaǵynan da, Reseı otarshyldyǵyna qarsy kúreskerlik jaǵynan da ısi qazaqqa ortaq tulǵa retinde tóbemizge kóterýge ábden laıyq tulǵa Sartaı batyr Baıjanuly búgingi táýelsiz Qazaqstannyń tarıhynan da óz bıigine kóterile almaýy janyńdy kúıdiredi.
Mine, búgingi qazaq kınosy, onyń ishinde «Jaýjúrek myń bala» fılmi týraly áńgimelegende bizdiń tarıhshylarymyzdyń, ásirese kıno salasyndaǵy azamattardyń naǵyz ulttyq rýhymyzdy kóterýge tıisti fılmder jasaýǵa kelgende birese zamana jeline qaraı qamystaı maıysyp, birese shetel fılmderiniń áýenimen ketip, tipti táýelsiz el atanǵannan beri de Reseı qalaı qaraıdy degen syńaıdaǵy jaltaq, úrgedektigin saıası taıyzdyǵyn dáleldeý úshin Sartaı batyr týraly derekterge kóbirek toqtaldyq. Shynynda da Sartaıdaı kórnekti tarıhı tulǵany bul fılmde 16 jasqa jeter-jetpeste «óltire salý» ata-baba rýhyna, ulttyq tarıhymyzǵa qıanat emes pe? Bul bir.
Ekinshiden, «Jaýjúrek myń bala» fılmi qazaqtyń ulttyq salt-dástúrine, ulttyq tárbıesine, dúnıetanymyna degen qarama-qaıshylyqqa tunyp tur. Árıne, ómirde ne bolmaıdy, bári bolady. Qazaqta qyz bala ata-anasynyń úıinde otyryp býaz bolyp qalýy boldy ma, bolmady ma kim bilsin. Al bola qalǵan jaǵdaıda ondaı qaýeset o zamanda masqaralyq, dúzqaralyq, azǵyndyq retinde o sheti men bu shetine ushqan qustyń qanaty talatyn qazaq dalasyna tarap keter edi. Osy «Jaýjúrek myń balada» áli turmysqa shyǵyp, basqa úıdiń bosaǵasyn attamaǵan Zere-qyz Sartaıdan ekiqabat bolyp qalady. Meıli, ári jeldiń ótinde, jaýdyń betinde júrgen Sartaıdaı batyrdyń kúni erteń qaza bolýy múmkin ekenin eskergen qarıa bul ekeýiniń bolashaqta erli-zaıypty bolýyna batasyn bergen-aq delik. Biraq, bata eki jasqa búginnen bastap tósekke jatyńdar, ata-baba saltyn osylaı buzyp, basqalarǵa, erteńgi urpaqqa betsizdik úlgisin kórsetińder degen sóz emes.
Fılmdegi úshinshi bir soraqylyq mynaý: Fılmniń sońynda Sartaıdan býaz bop ishi kádimgideı bilinip qalǵan Zere shańyraq tigip jatady. Bul qansha jerden sımvolıkalyq sát deseńiz de qazaq ultynyń qalyptasqan úrdisine (tradısıasyna) ashyqtan-ashyq qaıshylyq, tipti, qarsylyq der edik. Óıtkeni, qazaq qazaq bolǵaly úı tikkende áıelge shańyraq kótertpeıdi. Úrdis boıynsha «Bısmıllahı ır rahmanı ır rahımı» dep alyp shańyraqty qarýly er-azamattar, jigitter baqanmen kóteredi. Ondaıda shańyraq qulap, ne bir jaǵyna jantaıyp ketpeýi kerek. Ol jaman yrym dep esepteledi.
«Qyz Jibek» fılminde Bekejanǵa úsh júzdiń ár aqsaqaly óz júziniń atyn atap turyp «Ólim!» degen jazasyn aıtatyn edi de, sosyn birneshe qatyn-qalash Bekejannyń onyń betine bir-bir túkirip ótedi. Jyrdy bylaı qoıǵanda osy fılmniń ózinde de Bekejan–el qorǵap júrgen batyr. Endeshe qansha qylmysty bolsa da qazaq qatyndaryna batyrdyń betine túkirtpeıdi. Shańyraqty da kótertpeıdi. Al úsh júzdiń aqsaqalynyń álgindeı «mısıasy» jyrdan múlde alshaqtap, jáı «júzge bólgenniń júzi kúısin», «birlik bolmaı tirlik bolmas» degen sıaqty áldekimder oıdan shyǵarǵan arzan uran-maqaldy dáripteýdiń óte orasholaq túri. Muny aıtyp sheginis jasaǵan sebebimiz, osyndaı arzan uranshyldyq «Myń balada» da kórinip qalady. Munda birneshe balań jigit «biz ana jerdenbiz, biz myna jerdenbiz» dep, endi bireýleri ózderiniń rý, taıpasynyń atyn ataýy da bizdiń kıno túsirý kezinde de uranshyldyq saıasatqa túsip ketetinimizdi ańǵartyp qalady.
Árıne, belgili bir shyǵarmany, ne tarıhı ýaqıǵany sahnaǵa shyǵarǵanda, kınoǵa túsirgende onyń tolyq óz qalpyn saqtap qalý qıynnyń qıyny. Alaıda, negizgi jeliden aýytqyp, basty keıipkerdiń jaratylysyn, tarıhı jelini tý-talaqaı etip ózgertý qaı jaǵynan da aqtaýǵa kelmeıtin áreket. Al bizdiń rejıserlarǵa osylaı deseń, «bul kórkem fılm» nemese «kórkem sahnalyq dúnıe» ony qalaı túsirý, qalaı sahnalaý óz erkimde degenge sheıin barady. Bar aıtar dáleli de, ýáji de sol ǵana. Oǵan kóp rette shyǵarma avtorynyń kelispeı, rejısermen kerildesip jatqanyn da kórip júrmiz. Bul jerde bizdiń aıtpaǵymyz mynaý: Eger ulttyq tarıhta aty-jóni áıgili tulǵalar týraly fılm túsiriletin ne sahnaǵa shyǵarylatyn bolsa, olardyń ómir jolynan bastap aqtyq demi bitkenge sheıingi taǵdyryn, azdy-kópti ǵumyryndaǵy minez-qulqyn, maqsat-muratyn qoldan kelgenshe eshqandaı zaman jelisiniń yǵyna qaraı burmaı, ár rejıser ózinshe «sheshim shyǵarmaı», qoldan kelgenshe tarıhı shyndyqtan tym shyǵandap ketpeýge kúsh salsa eken degimiz keledi. Al óıtýge bolmaǵan jaǵdaıda Abylaıdy «Kóshpendilerdegideı» alasurǵan, qatynnyń artyna mingesken qashaq, Naýan haziretti– qatigez, jaýyz, el qorǵaǵan ári bı, ári batyr, ári áýlıe Kótibardy jyndysúreı, alańǵasar, Qyz Jibekti sýısıd jasaýshy, Sartaıdy qyrshynynan qıylǵan bozbala etip kórsetkenimiz de jeter dep, ondaı tarıhı tulǵalardyń aty-jónin ózgertip berý kerek shyǵar? Áıtpese, mundaı tarıhı tulǵalarymyzdy osyndaı kórkem fılmderden, al «Er Tóstik» pen «Aldarkóseni» múltfılmnen ǵana kórgen búgingi, erteńgi urpaq «ákelerimiz aýzynan tastamaıtyn ata-babamyzdyń túri osy-aq pa» derine sóz joq.
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini mynaý: ata-babamyz ǵasyrlar boıy, ásirese sońǵy 400 jylda azattyq úshin kimmen, qaı elmen kóp arpalysty? Búgingi kóptegen urpaǵymyzdyń ana tilinen, ulttyq namysynan aırylýyna qaı el, qaı ult sebep boldy? Mine, osyny tarıh oqýlyqtarynda da, kınoda da, tipti múltfılmderde de ashyq aıtpaı, áli de kúlbiltelep, sıpaqtatýdan arylmasaq, ultymyzdyń ulttyq sanasy uıqyly-oıaý kúıinde qala beredi.
Myrzan KENJEBAI
