Burynǵy áskerı tutqynnyń nemeresi Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary Qyzyl armıa qatarynda soǵysyp, sosyn tutqynǵa túsken, al soǵystan keıin repressıaǵa ushyraǵan marqum atasynyń qujattaryn tabýǵa tyrysyp júr. Ol atasyn soǵys ardageri dep tanýdy talap etedi dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi.
Sovet Odaǵynda Jeńistiń 25 jyldyǵy toılanǵan 1970 jylǵy mamyrdyń 9-y kúni bes jasar Jomart Dúısembaev merekede shattanǵysy kelgen. Biraq sol jylǵy Jeńis kúni kerisinshe bolyp, merekeniń shyrqy buzylǵany, shattanýdyń ornyna qatty renjigeni, tipti qorlanǵany Jomart Dúısembaevtyń esinde ómir boıyna jattalyp qalǵan.
SHYRQY BUZYLǴAN MEREKE
Soltústik Qazaqstan oblysynyń 52 jastaǵy turǵyny Jomart Dúısembaev Azattyq tilshisine:
- Jurttyń bári abyr-sabyr bolyp bir-birin quttyqtap jatqany esimde jattalyp qalypty. Al dostarym ákeleriniń [atalarynyń da] orden, medaldaryn taǵyp alǵan. Olarǵa qyzyǵyp, meniń de taqqym keldi. Úıge júgirip kirip, shkaftyń esigin ashsam, áldebir medaldar jatyr eken. Álgilerdi keýdeme taǵyp alyp, qydyrýǵa men de shyqtym. Kele jatsam, jolda balalar toqtatyp "Ordenińdi kórsetshi! Ne taǵyp alǵansyń? " dedi. Kórsetip edim, bári ishek-silesi qatyp kúlsin. Sóıtsem, "Batyr ana" ordenin taǵyp alyppyn. Ol kezde bes álde alty ǵana jastamyn ǵoı. Ózgeler sıaqty men de "Birinshi belorýssıalyq", "Ekinshi ýkraınalyq" dep maqtanǵym kelgen ǵoı, - deıdi.
Sasyp qalǵan Jomart júgirip úıine barsa, ákesi kózildirik kıip alyp, gazet oqyp (ol kisi ásirese saıası jáne bas maqalalardy muqıat oqıtyn) ári shylym shegip otyr da, al sheshesi qamyr jaıyp jatyr eken – álgi kartına onyń áli kóz aldynda. Jomart Dúısembaev áke-sheshesimen bolǵan álgi áńgimeni:
- "Áke, sen maıdanda soǵystyń ba? " - "Joq, balam, soǵysqan joqpyn", - "Al bizdiń úıde kim soǵysty sonda? " - "Bizdiń ákemiz, seniń atań soǵysqan, ol kisi tutqynda bolǵan". Biraq "Ulym, biraq muny eshkimge aıtýshy bolma" dedi ile-shala. "Al nege aıtpaýym kerek?" dep áýelgide tipti túsinbeı qaldym. Biraq anam (al men anamnan qorqatynmyn) "Tisińnen shyǵarýshy bolma! Uqtyń ba? " dedi jalma-jan, - dep eske alady.
Burynǵy áskerı tutqyn atasy týraly álgi qatań eskertýdi qaperine ábden túıip alǵan ol soǵys taqyrybynda áńgimeler aıtýdy doǵarǵan. Biraq jyldar óte álgi tyıymdy atasynyń taǵdyryn bilsem ǵoı degen áýestigi jeńgen.
FASHISER KONSLAGERİNEN - SOVET LAGERİNE
Burynǵy áskerı tutqyn Mahmet Dúısembaev 1905 jyly mamyrdyń 28-i kúni Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy Shaǵalaly aýylynda dúnıege kelip, 1964 jyly jeltoqsannyń 20-sy kúni sol aýylda dúnıe salǵan. Onyń úlken uly Ábdirahman Dúısembaev 1928 jyly týyp, 1982 jyly qaıtys bolǵan. Al Ábdirahmannyń uly, ıaǵnı Mahmet Dúısembaevtyń nemeresi Jomart 1965 jylǵy tamyzdyń 24-i týǵan. Osylaısha Jomart Dúısembaev 16 jasynda ákesiz qalǵan. Atasynyń qazasynan bir jyldan keıin týǵandyqtan, ol atasyn kórmegen. Sondyqtan atasy týraly aıtqandarynyń bári – týystarynan estigen áńgimeler.
Mahmet Dúısembaevty áskerge soǵys bastala salysymen shaqyrǵan. Ol general Vlasov qolbasshylyq etken maıdanda soǵysyp, nemisterdiń tutqynyna da sol jerde túsken.
- Atamnyń Mustafa Shoqaımen kezdeskenin keıin kele bildik. Al ol kisi lagerge baryp azıat musylmandardy Túrkistan legıonyna kirýge úgittepti. Atam legıonǵa kirmegen, óıtkeni qorqynyshty ekenin túsingen ǵoı deımin, - deıdi Jomart Dúısembaev.
Tutqynǵa túsken Mahmet Dúısembaevty Germanıaǵa jóneltken. Ol jaqta áldebir jer asty zaýyty qurylysynda jumys istegen. Nemeresiniń aıtýynsha, atasy tutqynnan eki márte qashyp kórgen, biraq álgi áreketterinentúk shyqpaǵan. Ekinshi retinde atasyn Býhenvald konslagerine jóneltken, soǵystyń sońǵy eki jylyn ol sol jerde ótkizgen. Tutqyndardy adam tózgisiz jaǵdaıda ustaǵan, baraktardyń ishi adamǵa toly bolǵany sonshalyq, tutqyndar bir qyrymen ǵana - qutydaǵy maıshabaqtar sıaqty bir-birine jabysyp uıyqtaıdy eken.
Jomart Dúısembaev atasynyń "Barakta uıyqtap jatamyz. Keýde tusyń sýyq bolyp ketse, [aldyńda jatqan] adamnyń ólgeni. Arqań muzdaı bolyp ketse [art jaqtaǵy] adamnyń ólgenin bilesiń. Ólgen adamdardy kún saıyn baraktan shyǵaryp, órteıdi" degen áńgimesin týystarynan estigen.
1945 jyly Mahmet Dúısembaevty konslagerden amerıkalyqtar bosatyp, ol okýpasıalyq aımaqtyń Amerıkaǵa tıesili bóliginde bir jyldaı bolǵan. Nemeresiniń aıtýynsha, atasyna amerıkalyqtardyń qaraýynda bolý unaǵan – olar tutqyndardy jaqsy tamaqtandyryp, emdegen. 1946 jyly AQSH pen Sovet Odaǵy áskerı tutqyndarymen almasa bastaǵan. "Amerıkalyqtar atama qalsańshy dep ótinipti, biraq ol úıge qaıtqysy kelipti" deıdi Jomart Dúısembaev.
Áskerı tutqyndardy almastyrǵannan keıin Mahmet Dúısembaev sovettiń irikteý lagerine tap bolyp, oǵan hat-habar alý quqyǵynsyz 10 jyl jaza kesip, sol jaqtan Habarovsk ólkesindegi arnaıy lagerge poıyzben jóneltken. Habarovsk ólkesine jetkennen keıin atasy birneshe jylyn burynǵy áskerı tutqyndarǵa arnalǵan arnaıy lagerde ótegen. Ol jerde de kez kelgen adamnyń tiri alýy neǵaıbil jaǵdaı bolǵan. Sosyn ony burynǵy shartpen, ıaǵnı hat-habar almaıtyn jáne eshqaıda kóshe almaıtyn, biraq ózin asyraý úshin jumysqa ornalasýyna bolatyn qonysqa aýystyrǵan. Bolashaq úshinshi ári sońǵy áıelimen sol jaqta tanysqan. Onyń birinshi áıeli 1928 jyly Ábdirahmandy bosanǵannan keıin bir jyldan soń qaıtys bolǵan. Ekinshi áıelinen Tólegen degen uly bar. Biraq Mahmet Dúısembaev soǵystan oralmaǵannan keıin áıeli tórkinine ketip qalǵan, biraq qazaq dástúri boıynsha Tólegendi ákesiniń shańyraǵynda qaldyryp ketken.
- Ol (atasyn aıtady – red) 1955 jyly Habarovskiden ákeme (ıaǵnı, atasy ulyna – red.) hat jazypty. Ákem Habarovsk ólkesinen hat alady, bul ákemniń úılengen, kishkentaı qyzy bar kezi. Álgi hatta "Ulym, bul ákeń. Men tirimin, denim saý, Habarovsk ólkesindemin. Áıelim qaıda ekenin aıtshy. Hat jaz" dep jazylypty. Ákem "Áke, áıeliń tórkinine ketip qalǵan, biraq balalardyń bári áýletimizde qaldy" dep jaýap jazǵan. Keıin atamnan "Jańadan úılengen áıelimdi alyp úıge qaıtamyn" degen hat kelipti, - deıdi Jomart Dúısembaev.
ELGE ORALÝ
Jomart Dúısembaev ájesi Raısa Habıbýllınanyń (týǵan ájesi emes) aıtqany boıynsha Mahmet Dúısembaev ekeýi qalaı tanysqanyn aıtyp berdi. (Raısa Habıbýllına 2001 jyly qaıtys bolǵan – red.)
- Ájem 8-9 tatar áıelimen birge dúkende kezekte turǵan eken. Álgi áıelderdiń bári sol jaqqa kún kórýge kelgen, óıtkeni ol kezde ortalyq Reseıde isherge tamaq bolmaǵan. Sondyqtan Habarovsk ólkesine baryp jan baqqan kórinedi. Sodan, kezekte tursa, bir aptaǵa eseptep beriletin azyq talondaryn joǵaltyp alady. Urlatyp alǵan ǵoı. Ne isterlerin bilmeı qalady. Birinshi kúıeýinen týǵan balasy bar eken, ákesi maıdanda qaza tapqan. Ol kózderi alaqtap, talondaryn izdeı bastaǵan, al kezektegiler "talonyń joq, kezekten shyq! " dep shýlap ketken. Al shyǵyp ketse, bitti, qaıtadan kezekke tura almaıdy. Bir apta tamaqsyz qalady. Al qolynda kishkentaı balasy bar. Sol mezette bireý qolyn sozyp, kartochkasyn beredi de "Meniń kartochkamnan kesip alyńyz" deıdi. Burylyp qarasa, azıat bir kisi tur deıdi. Ájem "Oı, munyńyz ne? Meni tanymaısyz da ǵoı" dese, ol "Tanımyn. Keshke baramyn" depti. Keshke úıine baryp, ájemniń úıinde qalyp qoıypty, - deıdi.
1952 jyly Mahmet Dúısembaev pen Raısa Habıbýllınanyń Jıenshe degen uldary dúnıege keledi (al onyń aldynda maıdanda qaza tapqan birinshi kúıeýinen bir uly bolǵan). 1954 jyldyń aıaǵynda taǵy bala kóteredi. Al osy tusta Mahmet Dúısembaevqa endi bossyń, hat jazýyńa, úıińe qaıta berýińe bolady degen habar keledi. Tólqujat ta bergen. Biraq ol áıelin ne tastap kete almaı, ne birge ertip kete almaıdy, óıtkeni soǵysqa deıin Tólegen degen ul týyp bergen áıelim úıde dep oılaǵan. Úıde qalǵan áıelin surap uly Ábdirahmanǵa hat jazǵany sondyqtan eken. Ol kezde hattar jolda uzaq júretin, biraq 1955 jyly áıeliniń ketip qalǵanyn estigennen keıin sol jylǵy kóktemde atasy áıelin, eki ulyn (óziniń uly Jıenshe men áıeliniń birinshi nekeden týǵan ulyn) alyp Petropavlǵa poezben dál qashan jetetinin kórsetip, Ábdirahmanǵa hat jazǵan.
Soltústik Qazaqstan oblysy Chıstopole aýylynan Petropavlǵa deıingi 400-deı kılometr jolda arbamen bir aptadaı júrgenimen, týystary olardy dál ýaqytynda kútip alǵan.
- Ol kisi [atasy] 1964 jylǵa deıin ómir súripti. Qara jumysshy bolǵan kisi eken, biraq sovhozdy basqarypty [resmı emes]. Munyń bárin anyqtap surap alǵanmyn, - deıdi Jomart Dúısembav.
Buǵan qosa, Jomart Dúısembaevtyń aıtýynsha, atasy aýyl men okrýgta syıly kisi sanalatyn «beıresmı» molda bolǵan ári Ońtústik Qazaqstan oblysy Túrkistan qalasyndaǵy Qoja Ahmet Iassaýı kesenesine jyl saıyn baryp turǵan.
Jomart Dúısembaevtyń ákesi Ábdirahman Dúısembaev býhgalter, basqarýshy bolyp jumys istegen. Jomart Dúısembaevtyń aıtýynsha, 1944 jyly 18 jasqa tolǵan kezinde ákesin áskerge almaı qoıǵany bolmasa, onyń taǵdyryna ákesiniń tutqynda bolǵanynyń kesiri tımegen sıaqty.
Áýeli nemis tutqynyna túsken, odan ary GÝLAG-ta bolǵan 25 myń qazaqtyń aýyr taǵdyry (vıdeo - orys tilinde):
İZDEÝDEN ÁZİRSHE NÁTIJE JOQ
2005 jyly Jomart Dúısembaev ınternetten Dına Igsatovanyń «Zabytye kazahı Velıkoı Otechestvennoı» degen maqalasyn kórip qalyp, komentarı jazǵan. Ol kisi kommentarıine jaýap qaıtaryp, keıin ekeýi habarlasyp turǵan.
- Habarovsk ólkesine talaı hat jazdyq. Biraq ondaı kisi bolǵan degen jaýap áli joq. "Joq" degen hattar ǵana keledi. Ol jaqtyń tiziminde aty-jóni joq, ol jaqta múlde bolmaǵan adam sıaqty, - deıdi mundaı jaýaptardy "syrǵytpa jaýap" sanaıtyn Jomart Dúısembaev.
Biraq Jomart Dúısembaevtyń aıtýynsha, atasynyń Habarovsk ólkesinde bolǵany daýsyz fakt.
- Óıtkeni sheshemiz bólek eki aǵam sol jaqta - Habarovsk ólkesi Blagoveshensk qalasynda týǵan. Munyń bári bar. Biraq ol jaqtan áli eshteńejoq degen jaýaptar keledi. Aqyry Býhenvaldqa jazdym, ınternette sondaı tobymyz bar – atam jaıly derekterdi endi sol jaqtan izdep jatyr. Buǵan qosa, bir top joldastarmen – amerıkalyqtarmen jumys istep jatyrmyz. Qazir atam jaıly derekterdi, naqtysy, Amerıka jaǵynda bolǵanyn rastaıtyn málimetterdi olar da izdep jatyr. Ázirshe kútip otyrmyz. Kútemiz, - deıdi Jomart Dúısembaev.
Internettiń arqasynda Jomart Dúısembaev kóptegen soǵys hronıkalaryn kórip shyqqan. Ár fılmnen azıat násildi áskerı tutqyndardy kórip, olardyń arasynan atasyn tanýǵa tyrysady eken.
- Biz tipti onyń maıdanǵa Kókshetaý oblysy Aryqbalyq aýdanynan attanǵanyn rastaıtyn [qujattardy] da tappaı júrmiz. Onyń aty-jóni tipti maıdanǵa ketkender tiziminde de joq. Sonda 16 jyl qaıda bolǵan degen suraq týady. Áli kúnge deıin esh derek joq, - dep qynjylady Jomart Dúısembaev.
"BÝHENVALDTAN ǴANA JAÝAP KELDİ"
Burynǵy qazaqstandyq áskerı tutqyndardyń quqyǵyn qorǵaýmen aınalysyp júrgen jetekshi mamandardyń biri Dına Igsatova jýyrda Almatyda ótken "Repressıa tarıhy" konferensıasynda Qazaqstandaǵy Frıdrıh Ebert qorynyń qoldaýymen jaryq kórgen "Pravo na dobrýıý památ. Vozvrashennye ımena kazahstansev Vtoroı mırovoı" jınaǵyn tanystyrdy. Álgi konferensıada atasy ári burynǵy áskerı tutqyn Mahmet Dúısembaevtyń taǵdyry jaıly aıtyp bergen Jomart Dúısembaevtyń sózine komentarı bergen Dına Igsatova «talaı ótinish joldanǵanymen, Reseıdiń de, Qazaqstannyń da muraǵattarynan Mahmet Dúısembaevtyń taǵdyryna qatysty ázirshe eshqandaı qujat tabýdyń sáti túspegenin» aıtqan.
- Býhenvaldtan ǵana jaýap keldi, ol jaqta murajaı bar ǵoı. Býhenvald murajaıy "Kútińizder, bizge kún saıyn bir myńǵa deıin ótinish túsedi. Solardy qarap shyǵyp, kartochka tabylǵan bette sizderge joldaımyz" dedi. Al ózi [Jomart Dúısembaev] kómek surap, amerıkalyqtarǵa júginipti, olar da "kómektesemiz" depti. Kezinde kóptegen muraǵat qujattaryn Amerıkaǵa [AQSH] alyp ketken ǵoı, endi kóremiz. Al Býhenvald murajaıymen byltyr jazda habarlasqanmyn, - deıdi Dına Igsatova.
Dına Igsatova burynǵy áskerı tutqyndardyń urpaqtaryna tán qorqynyshyn jeńip konferensıada atasynyń taǵdyryn baıandap bergen Jomart Dúısembaevtyń batyldyǵyn maqtaıdy.
- Osy kúnge deıin qanshama adamnyń týystarymen kezdeskenimdi bilseńiz ǵoı. Nemereleri áli kúnge deıin qorqady. Tek birer jyl buryn ǵana aıta bastady. Men alǵashqy maqalalarymdy jaza bastaǵanda ǵana áıteýir eńselerin tiktedi,- deıdi Dına Igsatova.
Dına Igsatovanyń aıtýynsha, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde áskerge qansha qazaqstandyqtyń ketkeni áli kúnge deıin belgisiz. Sondyqtan onyń sózinshe, olardyń qanshasy tutqynda bolǵanyn dál anyqtaý múmkin emes. Onyń sózinshe, bul problemany sheshý úshin áskerge 1938 jyldan bastap shaqyrylǵandarǵa qatysty málimetterdiń qupıasyn ashý kerek. Dına Igsatova burynǵy áskerı tutqyndardyń aty-jónderin anyqtap, olardy aqtaý isimen eń áýeli memleket aınalysýy tıis; al ázirshe bul problemalardy sheshýmen týystary ǵana aınalysyp júr dep sanaıdy. Igsatova burynǵy áskerı tutqyndardy Ekinshi dúnıejúzilik soǵys ardagerlerine teńestiretin kez jetti deıdi.
Azattyq tilshisimen qoshtasar sátte mundaı oıyn burynǵy áskerı tutqyn Mahmet Dúısembaevtyń nemeresi Jomart Dúısembaev ta aıtty. Nemeresi «marqum bolyp ketse de, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan atamnyń soǵys ardageri dep atalýǵa moraldyq quqyǵy bar» deıdi. Burynǵy áskerı tutqyn Mahmet Dúısembaevtyń nemeresi "eger memleket mundaı qadamǵa barsa, bul qadam maıdannyń eki shebine eriksiz bólinip ketken jazyqsyz qazaqstandyqtardy ózara tatýlastyryp qana qoımaı, fashısik konslagerlerden oralǵannan keıin sovettiń lagerlerine tap bolǵan jandarǵa qatysty tarıhı ádiletti de qalpyna keltirer edi" deıdi Azattyqqa.
Memleket burynǵy áskerı tutqyn Mahmet Dúısembaevtyń arýaǵyn zań, moral jáne pıhologıalyq turǵydan áli tolyq aqtamaǵanymen, onyń nemeresi Jomart Dúısembaev Jeńis kúni bireýler atasynyń taǵdyryn óziniń jáne týystarynyń betine basady dep endi qoryqpaıdy
2017 jyly 9 mamyr kúni Kókshetaýda ótken sherýge Mahmet Dúısembaevtyń portretin ustap shyqqan jasópirim. Sýretti Azattyqqa Jomart Dúısembaev berdi.
Bıyl jeńis kúninde Kókshetaýda áskerı tutqyn Mahmet Dúısembaevtyń urpaqtarynyń bıliktiń ruqsatyn kútip otyrmaı ony Ekinshi dúnıejúzilik soǵys ardagerlerine teńestirip ári portretin kóterip «Máńgi ólmes polk» leginde júrip ótkeni osyny dáleldeıdi.
