Memleketti basqarýdyń tıimdiligi, onyń ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýy, qorǵanysy men qaýipsizdigi kópte­gen jaǵdaılarda geodezıalyq jáne karto­gra­fıalyq materıaldardyń ózektiligi men dáldigine táýeldi bolady. 

Tıimdiligi jo­ǵary geodezıalyq jáne kartografıalyq qam­tamasyz etý júıesin jáne keńistik derekteriniń ınfraqurylymyn jasamaı bul mindetterdi sheshý múmkin emes ári bulardyń damýy ózara tyǵyz baılanysty.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Jer resýrstaryn basqarý komı­teti­niń «Qazgeodezıa» RMQK respýb­lıkanyń aýmaǵyn jergilikti jerler­diń zamanaýı jaǵdaıyna saı keletin topografıalyq-geodezıalyq jáne kar­tografıalyq ónimdermen qamta­masyz etý maqsatynda Úkimet qaý­lysymen 2010 jyly quryldy. RMQK jáne elimizdiń túrli óńirlerinde or­nalasqan 8 fılıaly óziniń óndiristik áleýeti, joǵary bilikti mamandary men tehnıkalyq jaraqtanýy, oryn­dalatyn sıfrly aerotúsirilim, topografıalyq-geodezıalyq jáne kartografıalyq jumys túrleri boıynsha geodezıa jáne kartografıa salasyndaǵy eń iri kásiporyn.  

Prezıdentimizdiń Joldaýyna sáıkes kásiporynda jańǵyrtý jos­pary ázirlendi, onyń negizgi mindeti joǵary tehnologıaly, básekelestikke qa­biletti jáne ınvestısıalyq jaǵy­nan tartymdy kompanıany damytý bolyp tabylady.  

Memleketti tıimdi basqarý, onyń ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýy, qorǵanys jáne qaýipsizdigi ózekti jáne joǵary dáldiktegi  geodezıalyq jáne kartografıalyq materıaldardy qajet etedi. Zamanaýı satyda birde-bir sala jergilikti jerdiń kartasy, jospary jáne basqa da kartografıalyq aqparattarsyz jumys isteı almaıtynyn senimmen aıta alamyz. 

Bizdiń mekeme jumysynyń nátıjesi de sol dál, ózekti jáne zamanaýı kartografıalyq jáne geodezıalyq materıaldar daıyndaý bolyp tabylady. 
Búginde biz óz jumysymyzda shuǵyldylyqty, dáldik pen sapaly málimetter alýǵa múmkindik beretin joǵary dáldiktegi geodezıalyq jáne aerotúsirilimdik qurylǵylardy paıdalanamyz. 

Jan-jaqty sıfrlandyrýǵa kóship jatqan ǵasyrda «Qazgeodezıa» RMQK da ýaqytpen birge qadam basyp keledi. Kásiporyn tolyǵymen zamanaýı sıfrly tehnologıaǵa aýysty, bul barlyq jumys túrlerin tabysty oryndaýǵa múmkindik beredi. Sıfrly tehnologıalar máselelerdiń sheshimin tapty, aqparattardy jyldam jáne senimdi daıyndaý, aýystyrý jáne saqtaýǵa bolatyn boldy. Sıfrly aerotúsirilim jáne onyń materıaldary boıynsha sıfrly topografıalyq josparlar men kartalar jasaýdyń zaman­aýı tásili ıgerildi jáne engizildi. Munyń negizgi ereksheligi sonda – sıfrly aerotúsirilimnen bastap daıyn ónim – sıfrly topografıalyq jospardy jasaýǵa deıingi barlyq tehnologıalyq tizbekti bir kásiporyn oryndaıdy, bul óz kezeginde jumysty birizdendirip, eńbektiń sapasy men ónimdiligin arttyrady.

RMQK óz qarajaty esebinen mate­rıaldyq-tehnıkalyq baza­syn zamanaýı geodezıalyq qural­dar­men, kompúterlik jáne arnaıy baǵ­dar­lamalyq qamtamasyz etý ónim­­derimen, sondaı-aq arnaıy maqsat­taǵy kóliktermen jańartyp aldy.  

Óndiristi jahandyq jańǵyrtý jáne sıfrlandyrý sheńberinde «Qazgeodezıa» RMQK jańa ýaqyt talaptaryna saı óndiristiń mynadaı negizgi baǵyttaryn damytýda: GPS Navstar jáne GLONASS derekterin paıdalana otyryp joǵary dáldikti jerseriktik pozısıalaý, ushqyshsyz ushý apparattaryn qoldana otyryp áýeden lazerli skanerleý, ǵarysh apparattarynan Jerdi qashyqtyqtan zondtaý derekterin paıdalaný, ishki sý aıdyndary túbi men jaǵalaý mańy qaırańynyń topografıalyq kartalaryn jasaý boıynsha gıdrografıalyq jumystar (Batımetrıalyq túsirilim), geografıalyq aqparattyq júıeler (GAJ), keńistik derekteriniń aqparattyq bazasyn jasaý, 3D modeldeý jáne 3D kartalar jasaý. 

Degenmen memlekettik spýtnıktik geodezıalyq jelini jańartpaı bul baǵyttardy damytý múmkin emes. Sebebi Qazaqstan Respýblıkasynyń KSRO-dan muraǵa qalǵan memlekettik geodezıa jelisi moraldyq qana emes, fızıkalyq jaǵynan da eskirdi, sonymen birge SK-42 koordınattar júıesinde grıf bolǵandyqtan geodezıalyq jáne kartografıalyq jáne ekonomıka men óndiristiń túr­li salasy týraly málimetter alýdy qıyn­datady, memlekettik emes qury­lym­dardyń, zańdy jáne jeke tulǵa­lardyń, sheteldik ınvestorlardyń oǵan qoljetimdiligin tejeıdi. Budan bólek, geodezıada qalyptasqan tehnologıalardy paıdalaný onyń jumysyn qymbattatyp jiberedi. 

Reseıdi qosa alǵanda Avstralıa, Avstrıa, Kanada, AQSH, Fransıa GFR, Shveısarıa jáne basqa birqatar elder 1990- jyldardan bastap  spýtnıktik, telekomýnıkasıalyq jáne  geoaqparattyq tehnologıalar­dy paıdalana otyryp biryńǵaı ult­tyq geodezıalyq júıeler keńistigine kóshý arqyly ózderiniń geodezıa je­lisine túbirimen jańǵyrtý jasady.

Osyǵan baılanysty 2017-2020 jyldarǵa arnalǵan «Sıfrly Qazaq­stan» memlekettik baǵdarlamasyna «Memlekettik spýtnıktik geode­zıa­lyq jeli jasaý jáne Qazaqstan Res­pýblıkasy memlekettik geo­de­zıalyq jelisin jańǵyrtý» jobasy engizildi. Bul jobanyń maq­saty − jahandyq navıgasıalyq spýtnıktik júıeni engizý arqyly respýblıkamyzdyń memlekettik geodezıalyq qamtamasyz etý júıesin jańǵyrtý. Joba Qa­zaqstandy joǵary dáldikti spýtnıktik pozısıalaý salasynda damýdyń jańa deńgeıine shyǵarýǵa jáne koordınattardyń ulttyq júıesin jasaýǵa múmkindik beredi. Osyǵan oraı Qazaqstan Respýblıkasy osy zamanǵy avtomattandyrylǵan jáne joǵary dáldiktegi geode­zıa­lyq júıege ıe bola otyryp, Qazaq­stan Respýblıkasynyń keńistik­tik málimetteriniń Ulttyq ınfraqu­ry­lymyn jasaýǵa kirise alady.

 Osy joba el masshtabynda alǵash ret iske asyrylyp otyrǵandyqtan, «Qazgeodezıa» RMQK mamandary oqytylyp shyqty, onyń nátıjesinde qanatqaqty joba jasaldy – bes referens stansadan turatyn jeke spýt­nık­tik geodezıalyq jeli, olardyń derekterin ázirge tek sıfrly aero­túsi­rilim óndirisinde jáne shartty ju­mystardy oryndaý kezinde statı­kalyq rejimde paıdalanyp otyrmyz.    

«Qazgeodezıa» RMQK-niń osy­ǵan balama jumystardy júzege asy­rýda óz tájirıbesi bar. 2012 jyl­dan bastap 2014 jyl boıyna kásip­oryn basqarý úderisin avtomattan­dyrý arqyly áýe kemeleriniń qaýip­siz ushýyn qamtamasyz etý maqsat­ynda elimizdiń 20 áýejaıynda Búkil­­álem­dik geodezıalyq koordınattar júıesi – 1984 (WGS-84) engizý jumys­taryn oryn­dady. Bul jumystar Ha­lyq­ara­lyq azamattyq avıasıa uıymy (İSAO) tarapynan joǵary baǵasyn aldy. 

Jeke aýmaqtardy túsirýge ar­nalǵan aerofototúsirilimniń dástúrli tásilderinen basqa ushqyshsyz ushý apparattaryn paıdalana otyryp túsirý múmkindikteri qarastyrylýda. BPLA kómegimen aerofototúsirilim jasaý júıesi árdaıym jetildirilip jáne damytylyp otyr, búgingi tańdaǵy jańa baǵyttardyń biri BPLA paıdalana otyryp áýeden lazerli skanerleý bolyp tabylady. 

Áýeden lazerli skanerleý tehnologıasy munaı-gaz salasynda, qurylysta, elektr energetıkasynda, arheologıada, sondaı-aq túrli mańyzdaǵy joldardy qaıta jańartý jáne jóndeý kezinde belsendi qoldanylady. Áýeden lazerli skanerleý tásilin «Qazgeodezıa» RMQK WGS-84 azamattyq avıasıaǵa engizý kezinde áýejaıdyń baqylaý núktesinen 15 shaqyrym radıýstaǵy áýe kemesiniń ushýyna kedergi kel­tiretin nysandardy anyqtaý kezinde qoldandy.   

Kásiporyn mamandary osy qol jetkizgen jetistikterimen toqtap qalmaı keńistik derekterin alý jáne sıfrly topografıalyq kartalaryn (josparlaryn) jasaý úshin sheteldik kompanıalardyń tájirıbesin mysalǵa ala otyryp ALS80, RIEGL VQ-1560i, HawkEyeIII jáne RIEGL VQ-880-G skanerlerimen áýeden lazerli skanerleý tásilin paıdalanýdyń jańa múmkindigin zertteýdi jalǵastyrýda. LeicaGeosystems kompanıasy álemde alǵash ret aerofototúsirilimniń 4 ıilgish kamerasy jáne 1 nadır kamerasy bar CityMapper aýqymdy áýe sensoryn, sondaı-aq qalalyq kartografıalaýǵa arnap jasalǵan   LiDAR  júıesin jasap shyǵardy.  

3D jumys isteý paıdalanýshylar úshin mańyzdy nárse, óıtkeni bizdiń álemimiz jalpaq emes jáne kóptegen mindetter taldaýǵa tek z-koordınatyn qosqanda ǵana tabysty sheshilýi múmkin. Áýeden lazerli skanerleý paıda bolǵannan keıin bizdiń kásiporyn da kóptegen kompanıalar sıaqty 3D-modeldeý – keńistiktegi obektiniń kózge kórinetin kólemdi obrazyn ázirleý, ıaǵnı tek kólemdi sýretti qarap qana qoımaı sýretpen birlesip áreket etý múmkindigin alý úshin áýeden lazerli skanerleý men aerofototúsirilim úderisterin biriktirýge qyzyǵýshylyq tanytty. 

Qazirgi tańda «Qazgeodezıa» RMQK barlyq masshtab qataryndaǵy sıfr­ly memlekettik topografıalyq kartalardy bir ýaqytta jańarta otyryp jasaý úshin «KazEOSat-1» otandyq ǵarysh apparatymen (ǴA) joǵary múmkindigi bar ǵaryshtan túsirý materıaldarymen jasalǵan ju­mysty qoldana otyryp Jerdi qashyq­tyqtan zondtaý (JQZ) derek­terin kartografıa óndirisine engizýde. 

Salany damytý baǵyttarynyń biri teńiz deńgeıin ıgerý jáne zertteý bolyp tabylady. Osy maqsattar úshin «Qazgeodezıa» RMQK 600 metr­ge deıingi tereńdiktegi ishki sý aı­dyn­darynyń, qaırańnyń topografıalyq kartalaryn, sondaı-aq sıfrly teńiz navıgasıalyq kartalaryn jasaýǵa múmkindik beretin RESON fırma­synyń «SeaBat 7125 SV» sıfrly batımetrıalyq júıesin qoldanyp otyr. Batımetrıalyq túsirilim arqy­ly sý túbiniń relefi men sý balshyq­tyq shógindilerdiń qalyńdyǵy týraly sıfrly derekterdi alýǵa bolady. RESON «SeaBat 7125 SV» júıesi dáldigi men batımetrıalyq túsi­rilimdi oryndaý ónimdiligi boıynsha zamanaýı balamalarynan kem emes.      

Aıta ketý kerek, geodezıadaǵy osyndaı ınovasıalyq tehnologıalar kez kelgen kúrdelilik deńgeıindegi obektilerdi zertteý jaǵdaıyn jyldam jáne tıimdi baǵalaýǵa múmkindik beretin aýqymdy qasıetterge ıe.   

Kásiporyndy damytýdyń negizgi baǵyty topografıalyq-geodezıalyq jáne kartografıalyq óndiriske GAJ engizý jáne damytý bolyp tabylady. Osy baǵyttaǵy alǵashqy qadam sıfrly formatqa aýysý kezinde jasaldy. Sıfrly kartalar paıda bolǵannan bastap «geoaqparattyq júıe» (GAJ) termıni paıda boldy.  

Topografıalyq-geodezıalyq já­ne kartografıalyq óndiriske ınno­va­sıalyq tehnologıalardy engizý maq­satynda kásiporynda 2017 jyly keńistik derekteri ınfraqury­ly­mynyń qanatqaqty jobasy jasalyp jatyr. GAJ-dyń aıryqsha ereksheligi árbir keńistik obektisiniń maksımaldy aqparattylyǵyn qamtamasyz etý bolyp tabylady.  

GAJ-dyń quramdas bóliginiń biri 2D kartadan 3D modelge aýy­sý bolyp tabylady. GAJ qalyptas­tyrý sheńberinde «ArcGIS» mamandan­dyrylǵan baǵdarlamasyn ıgerý, sondaı-aq qalalardyń 3D modelin jasaý jumystary júrgizilýde.  «Qaz­geodezıa» RMQK mamandary GAJ 3D modeldeý engizý úshin tek úzdik sheteldik tájirıbelerdi zerttep jat­qandyǵyn erekshe aıta ketý kerek.      

Óndiristi sıfrlandyrý bastal­ǵaly «Qazgeodezıa» RMQK mamandary oqyp, ózderiniń biliktilikterin art­tyryp jatyr, kásiporyn ishinde de, odan tysqary shyǵyp ta, Reseı Fe­de­rasıasynyń JOO-da – Qazan Fede­­raldy ýnıversıteti, Sibir mem­­le­ket­tik geojúıe jáne tehnolo­gıa ýnı­versıteti, Geodezıa jáne kar­­to­grafıa ortalyq ǵylymı-zertteý ıns­tıtýty (Máskeý) jáne Bern ýnı­­ver­­sıtetinde (Shveısarıa) bilimin je­­til­dirýde. Sondaı-aq kásiporynǵa túrli baǵyt­taǵy mamandar shaqyrtylyp, semınarlar ótkizilip turady.    

Aǵymdaǵy jyly JOO ustazdary men basqa elderdiń mamandaryn tartyp iri aýqymdy trenıńter ótkizý jos­par­lanýda. Trenıńter kásiporyn baza­synda Astana, Almaty jáne Taraz qalalarynda ótetin bolady. Oqý taqyryby – «Topografıa-geode­zıa jáne kartografıa óndirisine zaman­aýı sıfrly tehnologıalardy engizý».  

Qorytyndylaı kele, «Qaz­geo­dezıa» RMQK barlyq batyl joba­lardy iske asyrýǵa daıyn jáne «Sıfr­ly Qazaqstan» memlekettik baǵdarlamasy mindetterine jaýap bere alatyn maqsattarǵa qol jet­kizetin geodezıa jáne kartografıa salasynyń kóshbasshysy dep tolyq senimmen aıta alamyn.

Aqylbek SHPIKPAEV,
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Jer resýrstaryn basqarý komıteti «Qazgeodezıa» RMQK bas dırektory, «Qurmet» ordeniniń ıegeri .