2017 jyl Qazaqstan úshin eldegi aýqymdy reformalar men halyqaralyq arenada eleýli tabystarǵa qol jetkizip, damýdyń jańa belesine kóterilgen jyl boldy. Memleket basshysynyń jumys kestesi de óziniń mazmuny men tyǵyzdyǵy jóninen soǵan saı keldi dep habarlaıdy Qamshy.kz aqparat agenttigi Egemen Qazaqstanǵa silteme jasaı otyryp.

Ótken jyly Memleket basshysy N.Á.Nazarbaevtyń shetelderge jáne óńirlerge saparlaryn, qatysqan túrli otyrystar men keńesterdi, halyqaralyq jáne respýblıkalyq forýmdardy, konferensıalar men sıezerdi, sheteldik memleket jáne qoǵam qaıratkerlerimen kezdesýlerdi, jurtshylyq pen eńbek ujymdary ókilderimen júzdesýlerdi, ónerkásiptik kásiporyndar men áleýmettik nysandardy aralap kórýdi qosa alǵanda, jalpy, 700-den astam protokoldyq is-sharalar boldy.

Elbasy 11 keńes ótkizdi. Atap aıtqanda, eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynyń máseleleri boıynsha – 2, Jańǵyrtý jónindegi ulttyq komısıa qyzmeti máseleleri boıynsha – 1, memlekettik tildi latyn álipbıine kóshirý jobasyn iske asyrý jóninde – 1, quqyq qorǵaý júıesin reformalaý máseleleri boıynsha – 1; Ulttyq bank qyzmetiniń qorytyndylary bo­ıynsha – 1; Astana qalasynyń áleý­mettik-ekonomıkalyq damýy jáne EKSPO-2017 halyqaralyq maman­dan­dyrylǵan kórmesine ázirlik másele­leri boıynsha – 2; Astana qalasy­nyń aınalasyndaǵy «jasyl beldeýdi» damytý máseleleri boıynsha – 1; Al­maty qalasynyń áleýmettik-ekonomı­kalyq damýy máseleleri boıynsha – 1; óńirlerdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýy jáne memlekettik baǵdarlamalardy iske asyrý máseleleri boıynsha keńes ótti.

Sondaı-aq N.Á.Nazarbaevtyń tóraǵaly­ǵymen Úkimettiń keńeıtilgen 1 otyry­sy, Memlekettik bılik tarmaq­tary arasyndaǵy ókilettikterdi qaıta bólý máseleleri jónindegi jumys to­bynyń 2 otyrysy, «Nur Otan» partıa­sy Saıası keńesiniń keńeıtilgen 1 otyrysy jáne «Nazarbaev Ýnıversıteti», «Nazarbaev zıatkerlik mektepteri» men «Nazarbaev Qory» derbes bilim berý uıymdary Joǵary quryltaıshylyq keńesiniń 1 otyrysy ótkizildi.

Prezıdent janyndaǵy konsýl­ta­tıvtik-keńesshi organdar máselesine oraı Qaýipsizdik Keńesiniń 3 otyrysy jáne Shetel ınvestorlary keńesiniń 1 otyrysy boldy. Jyl ishinde Prezıdent Parlamenttiń 3 otyrysyna qatysty, sondaı-aq Senat pen Májilistiń tóraǵalarymen birneshe kez­desý ótkizip, depýtattyq korpýspen tyǵyz jumys istedi.

Memleket basshysy elimizdiń óńir­lerine 13 jumys saparyn jasady: sonyń ishinde Almaty qalasyna eki ret, Aq­mola oblysyna eki ret bardy, sondaı-aq Qaraǵandy, Mańǵystaý, Ońtústik Qazaq­stan, Shyǵys Qazaqstan, Jambyl, Almaty, Aqtóbe, Qyzylorda jáne Qosta­naı oblystarynda boldy.

Sonymen qatar Prezıdent Astana qalasynyń da tynys-tirshiligimen tanysyp, nysandar men keshenderdi jıi aralap kórdi. Ekijaqty qarym-qatynastar aıasyn­da shetelderge jasalǵan 8 sapardy, 11 memleketaralyq samıt pen 3 halyq­aralyq forýmdy qosa alǵanda, Memleket basshysynyń qatysýymen 150-den astam halyqaralyq sıpattaǵy kezdesýler men is-sharalar ótti.

N.Á.Nazarbaev 1 baspasóz konferen­sıa­syn, 9 brıfıń ótkizip, otandyq jáne sheteldik BAQ-qa 6 suhbat berdi já­ne 2 beıneúndeý jasady. Sáýir aıynda Mem­leket basshysynyń «Bolashaqqa baǵ­d­ar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasy Qazaq­stannyń basty basylymdarynda ja­rıalandy, sondaı-aq jeltoqsanda «Táýel­sizdik dáýiri» atty kitaby jaryq kórdi.

Jyl ishinde Prezıdent 88 zańǵa, 210 jarlyqqa, 66 ókimge, 19 keńes hattamalaryna qol qoıyp, 1072 qyzmettik qujat pen azamattardyń 291 ótinishin, 3,5 myń taldamalyq jáne aqparattyq-anyqtamalyq materıaldardy qarady.

Jalpy alǵanda, bul 5 myńnan astam qujatty qamtydy. Memleket basshysy osy kezeń ishinde 54 kún, sonyń ishinde 21 kún shetelderde, 33 kún Qazaqstannyń óńirlerinde issaparda boldy.

* * *

Memleket basshysynyń bastamasymen memlekettik bılik tarmaqtarynyń arasyndaǵy ókilettikterdi qaıta bólýge baǵyttalǵan konstıtýsıalyq reforma eldiń ishki saıası ómirindegi basty oqıǵa boldy.

Prezıdenttiń 11 qańtardaǵy ókimine sáıkes Prezıdent Ákimshiliginiń Basshysy Á.R.Jaqsybekov jetekshilik etetin Ju­mys toby quryldy. Onyń quramyna Par­lamenttiń, Úkimettiń, Joǵarǵy Sot­tyń jáne ózge de memlekettik organ­dardyń, son­daı-aq zańgerler qaýymy men ǵylymı-sa­raptamalyq qoǵamdastyqtyń ókilderi endi.

Jumys toby konstıtýsıalyq reforma jobasyn búkilhalyqtyq talqylaý ba­ry­synda usynystardy jınaqtaý jáne olardy taldaý jóninde aýqymdy ju­mys júrgizdi. Jalpy, azamattardan Kons­tı­týsıanyń 63 babyna qatysty 6 myńnan astam usynys tústi.

10 naýryzda Ata Zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly tıisti zań kúshine enip, memlekettiń saıası-qu­qyq­tyq damýynyń jańa qadamy jasaldy. Atap aıtqanda, Úkimetti jasaqtaý máse­le­lerine qatysty Parlamenttiń róli art­ty, Úkimettiń ulttyq ekonomıka­ny basqarýdaǵy derbestigi aıtarlyq­taı ulǵaıdy, quqyq qorǵaý jáne sot organ­darynyń qyzmeti jetildirildi, konstı­týsıalyq baqylaý júıesi kúsheıtildi, sondaı-aq memleket táýelsizdiginiń, bir­tu­tas­tyǵynyń, aýmaqtyq tutastyǵy­nyń myzǵymastyǵyna qatysty konstı­tý­sıalyq kepildikter bekemdeldi.

Elbasy usynǵan «Rýhanı jańǵyrý» qoǵamdyq sanany jańǵyrtý baǵ­dar­lamasy konstıtýsıalyq reformanyń qısyndy jalǵasyna aınaldy. Onyń negizgi erejeleri 12 sáýirde merzimdik basylym betterinde jaryq kórgen Prezıdenttiń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda kórinis tapty. Munda kóterilgen biregeılik, dástúr, til, ulttyq tarıh sıaqty máselelerdi qamtyǵan keń aýqymdy jáne múddeli jalpyulttyq dıalog osy baǵdarlamanyń qoǵamǵa der kezinde usynylǵanyn ári qajet ekenin kórsetti.

Ony iske asyrý úshin Memleket bas­shysynyń tapsyrmasymen Qoǵamdyq sanany jańǵyrtý jónindegi ulttyq komısıa quryldy.

N.Á.Nazarbaev osy baǵyttaǵy alǵash­qy naqty qadamdardyń biri retinde la­tyn qarpindegi qazaq álipbıin ázir­leýge bastamashy boldy. Prezıdent bul re­for­manyń ózge tilderdiń damýyna zalalyn tıgizbeýge jáne azamattar quqyqtarynyń buzylýyna jol bermeýge tıis ekenine toqtala kelip: «Latyn qarpine kóshý týraly ıdeıa biz táýelsizdik alǵan kezde týyndaǵan bolatyn... Bul – óte kúrdeli proses. Onyń maqsaty tilimizdi odan ári damytý jáne álemdik aqparattyq keńistikke shyǵarý úshin jaǵdaı jasaý bolyp tabylady...», dep atap kórsetti.

Jetekshi qoǵamdyq birlestikterdiń, ǵy­lymı orta men jurtshylyq ókil­deri­niń qatysýymen ótken talqylaý qory­tyndysy boıynsha latyn grafıkasy ne­gizindegi qazaq álipbıiniń jobasy Pre­zıdenttiń 27 qazandaǵy Jarlyǵyna sáı­kes bekitildi. Sondaı-aq Qazaq tili álip­bıin latyn grafıkasyna kóshirý jónindegi ulttyq komısıa qurylyp, oǵan bul úderisti 2025 jylǵa deıin uıym­dastyrý mindeti júkteldi.

«Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda «Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq», «Qazaq­stan­daǵy 100 jańa esim», «Týǵan jer», «Qazaq­stannyń kıeli jerleriniń geografıa­sy», «Jahandaǵy zamanaýı qazaqstandyq má­denıet» jobalaryn iske asyrý bastaldy.

«Qazaqstandaǵy 100 jańa esim» jobasy qoǵamda úlken qyzyǵýshylyq týǵyzdy. 1,5 mln qazaqstandyq qatysqan onlaın-daýys berýdiń nátıjesinde elimizdiń bar­lyq óńirlerinen táýelsizdik jyldarynda tabysqa jetken ártúrli jastaǵy, túrli ult ókilderi men túrli kásip ıeleri­niń ishinen 102 jeńimpaz irikte­lip alyn­dy. N.Á.Nazarbaev 1 jeltoq­sanda jeńim­pazdarmen ótkizgen kezdesýinde: «Adam­dar siz­der­diń ónegelerińiz­den shabyt alýy úshin árqaı­syńyz fılmge, kitap­qa arqaý bolýǵa la­ıyqtysyz­dar. Sizder – biregeı tulǵa­syzdar. Táýel­siz­di­gimiz sizderge talant­taryńyzdy shyńdap, bola­shaqqa jol salýǵa múmkindik berdi. Sizder óskeleń urpaqqa úlgi bolasyzdar», dedi.

Sáýir aıynda Prezıdenttiń tóraǵa­ly­ǵymen ótken Qazaqstan halqy Assam­b­leıasynyń «Jańǵyrýdyń negizi – turaq­tylyq, birlik, kelisim» atty HHV ses­sıasy aıasynda qoǵamymyzdy rýhanı-ıdeo­logıalyq turǵydan jańǵyrtý taqyryby odan ári damı tústi. Memle­kettiń ıdeologıa salasyndaǵy jańa baǵytyna jan-jaqty toqtalǵan Elbasy Assambleıanyń osy jumysqa belsendi atsalysatynyna senim bildirdi.

Bul máseleler 39 alys jáne jaqyn shetelden kelgen 750 delegat pen qonaqtyń qatysýymen maýsymda ótken Dúnıejúzi qazaqtary V quryltaıynyń kún tár­ti­bine de engen bolatyn.

Jyl basynda Almaty qalasynda ótken 28-shi Búkilálemdik qysqy Ýnıver­sıada eldiń qoǵamdyq ómirindegi este qalarlyq jarqyn oqıǵaǵa aınal­dy. N.Á.Nazarbaev alaýdy tutatý rásimin­de Ýnıversıada táýelsizdiktiń búkil tarı­hyndaǵy asa iri sport saıysy ekenin jáne onyń ótkizilýi Qazaqstannyń eń aýqym­dy halyqaralyq is-sharalardy atqara alatynyn taǵy da dáleldegenin atap ótti. 11 altyn medaldy qosa alǵanda, bar­lyǵy 36 medalmen jalpykomandalyq esepte ekinshi oryndy ıelengen ulttyq qura­ma­myz da óziniń laıyqty úlesin qosty.

Astana qalasynda EKSPO-2017 halyq­aralyq mamandandyrylǵan kórme­siniń ótkizilýi jyldyń jalpyult­tyq máni bar basty oqıǵasy boldy. TMD jáne Shyǵys Eýropa elderi arasynda alǵash ret uıymdastyrylyp, «Bo­lashaqtyń energıasy» taqyrybyna arnalǵan kórmege 150-ge jýyq el, halyq­aralyq uıymdar men transulttyq korporasıalar qatysty. Olar ózderiniń «jasyl» energetıka salasyndaǵy jańa ázirlemeleri men tehnologıalaryn usyndy. Kórme jumys istegen 3 aı ishinde oǵan 4 mln-ǵa jýyq adam keldi, sonyń 600 myńnan astamy – álemniń 187 elinen kelgen sheteldik týrıser.

Prezıdent 10 qyrkúıekte kórmeniń sal­tanatty jabylý rásimindegi qory­tyndy sózinde EKSPO kórmesi ótki­zilýi­niń ekonomıkalyq, saıası jáne ǵylymı-tehnıkalyq turǵydan oń áseri bolǵanyn ári jahandyq keńistikte bizdiń elimizdi jáne «Qazaqstan» ulttyq brendin tanytatyn jańa bir bıik beleske aınalǵanyn atap ótti.

Memleket basshysy álemde geosaıası shıelenistiń kúsheıe túskenin eskere otyryp, ulttyq qaýipsizdikti nyǵaıtý jóninde dáıekti saıasat júrgizdi.

Bul rette, Elbasynyń tóraǵalyǵymen Qaýipsizdik Keńesiniń 3 otyrysy ótki­zilip, terorızmge, kıberqaterlerge, aq­pa­rattyq tehnologıalardy zańsyz paıda­lanýǵa qarsy is-qımyl, tabıǵı jáne tehnogendik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılarda áreket etý máseleleri kún tártibine qoıyldy.

Sondaı-aq N.Á.Nazarbaevtyń Qazaq­stan musylmandary dinı basqarmasynyń ókilderimen kezdesýi dinı ekstremızmniń aldyn alý, jat dinı aǵymdarǵa qarsy is-qımyl, halyqtyń dinı saýatyn arttyrý máselelerine arnaldy.

Memleket basshysy Qazaqstan Res­pýb­lıkasy Qarýly Kúshteriniń, Memlekettik kúzet qyzmetiniń, Ulttyq qaýipsizdik ko­mıtetiniń, ishki ister organdarynyń 25 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty jıyndarǵa qatysyp, 1 shildeden bastap áskerı qyzmetshilerdiń laýazymdyq jalaqylaryn 25%-ǵa arttyrý jóninde tapsyrma berdi.

7 mamyrda Joǵarǵy Bas qolbasshy Otan qorǵaýshy kúni men Qazaqstan Res­­pýb­lıkasy Qarýly Kúshteriniń 25 jyl­dyǵyna arnalǵan áskerı sherýge qatysty.

N.Á.Nazarbaev áskerı qyzmetshilerdi quttyqtaı otyryp, bul táýelsiz elimizdiń búkil tarıhyndaǵy eń aýqymdy sherý ekenin atap ótti. «Sherýge 5 myńnan astam adam jáne 400 áskerı tehnıka qatysýda. Bul aıbyndy armıamyzdyń dańqy asqaq jáne maqtan tutýǵa turarlyq ekenin kórsetedi. Osy jyldarda memleket áskerılerge jan-jaqty qoldaý bildirip keledi. Alǵashqy áskerı qurylymdardan bastap qaýipsizdiktiń tıimdi júıesin qurýǵa deıingi úlken joldan óttik. Memleket qalyptasýynyń kúrdeli kezeńinde Qazaqstan armıasy óziniń aldyna qoıylǵan mindetterdi abyroımen atqara bildi», dedi Prezıdent.

Jyl sońynda N.Á.Nazarbaev Qor­ǵanys mınıstrliginiń basshylyǵymen kez­des­ti. Onda Memleket basshysy eldiń qor­ǵanys qabiletin nyǵaıtý jáne ásker­lerdiń jaýyngerlik ázirligin artty­rýǵa baılanys­ty 2017 jylǵy qyzmet qory­tyndylary týraly mınıstrlik­tiń esebin tyńdap: «Biz bıyl áskerı qurylymnyń baǵyty men ony ári qaraı damytýdyń strategıasyn, áskerı doktrınany, Qarýly Kúshterdi damytýdyń tujyrymdamasyn bekittik. Osy qujattardy iske asyrý nátıjesinde 2020 jylǵa qaraı Qarýly Kúshterimizdiń jaýyngerlik qýaty 1,5 ese ósýge tıis. Arnaýly operasıalar kúshiniń múmkindikteri 3 ese artatyn bolady», dep túıindedi.

Sybaılas jemqorlyqpen kúres jáne onyń qoǵamdaǵy kórinisterine tózbeýshilikti qalyptastyrý máselesi de jyl boıy Memleket basshysynyń nazarynda boldy. Osy kezeńde 3,5 myńǵa jýyq qylmystyq is qozǵalyp, sonyń 1 myńnan astamy sotqa joldandy. Kel­ti­rilgen 15 mlrd teńge zalaldyń 11 mlrd teńgesi memleketke qaıtaryldy. 7 mlrd-tan astam teńge kólemindegi múlikke tyıym salyndy.

Táýelsizdik kúni qarsańynda Mem­leket basshysy elordany Astana qala­syna kóshirýdiń 20 jyldyǵyn atap ótýge arnalǵan mereıtoı jylynyń bas­tal­ǵanyn jarıalady. Sonyń aıasynda 2018 jyldyń aıaǵyna deıin Qazaqstannyń barlyq aýmaǵynda uıymdastyrýshylyq, aq­parattyq-ımıdjdik, mádenı-buqa­ralyq, sporttyq, abattandyrý is-shara­la­ry­nyń tutas bir keshenin ótkizý kózdel­gen. Atap aıtqanda, taqyrypqa qatys­ty dóńgelek ústelder, ǵylymı konferen­sıalar, kórmeler, festıváldar, qazaq­standyq jáne álemdik óner juldyzdary qatysatyn konsertter, sport jarys­tary, Qazaqstannyń shetelderdegi meke­melerinde saltanatty qabyldaýlar jáne eldi mekenderdi abattandyrý jónindegi jumystarǵa baılanysty kóptegen sharalar ótkizý josparlanýda.

N.Á.Nazarbaev 22 jeltoqsanda otan­dyq jetekshi BAQ ókilderimen ótken kez­desýde jyldyń basty oqıǵala­ryn qo­ry­tyndylady. Ótken jyly qazaqstan­dyqtardy tolǵandyrǵan kókeıkesti máseleler de Prezıdenttiń nazarynan tys qalmady. Memleket basshysy solarǵa jaý­ap bere otyryp, latyn qarpine kóshýdiń oryndy ekenin, kúzdegi janar-jaǵarmaı tapshylyǵynyń sebepterin, azamattardyń zeınetaqy qorynyń saqtalýyna kepildik beriletinin, Qazaqstan-Qyrǵyzstan qa­rym-qatynastarynyń ahýalyn, Ýnı­ver­sıada men EKSPO-ny ótkizýge ketken shyǵyndardyń aqtalǵanyn jáne bul ny­san­dardyń keleshekte paıdalanýǵa beri­le­tinin, elordaǵa gaz júrgizý múmkin­dik­terin jáne t.b. máseleler jóninde aıtty.

* * *

Prezıdent memlekettiń saıası jáne ekonomıkalyq damýyn jetildirý maq­satymen jahandyq ekonomıkanyń qar­qyndy transformasıasy aıasynda ult­tyq ekonomıkany jańǵyrtý baǵ­dar­lamasyn usyndy.

N.Á.Nazarbaev «Qazaqstannyń úshin­­shi jańǵyrýy: jahandyq básekege qabi­lettilik» atty Joldaýynda: «Álem­de kezekti, Tórtinshi ónerkásiptik revo­lúsıa bastaldy. Ekonomıkany jappaı sıfrlandyrý tutas salanyń joıy­lýyna jáne múlde jańa salanyń paıda bolýyna alyp keledi. Bizdiń kóz al­dymyzda bolyp jatqan uly ózgeris­ter – ári tarıhı syn-qater, ári ultqa berilgen múmkindik. Búgin men Qazaq­standy Úshinshi jańǵyrtý jóninde min­det qoıyp otyrmyn. Eldiń jahandyq báse­kege qabilettiligin qam­tamasyz etetin ekonomıkalyq ósimniń ja­ńa mode­lin qurý qajet», dep málimdedi.

Úshinshi jańǵyrýdyń negizgi bes basymdyǵy belgilendi. Olar: ult­tyq ekonomıkany tehnologıalyq jań­ǵyrtý; iskerlik ortany jaqsartý; makro­eko­nomıkalyq turaqtylyq; adam kapı­talynyń sapasyn arttyrý; ınstıtý­sıonaldyq ózgerister, ulttyq qaýipsizdik jáne sybaılas jemqorlyqpen kúres.

Prezıdent osylardy júzege asyrý maqsatymen Úkimetke 2025 jylǵa deıin «Qazaqstannyń ulttyq tehnologıalyq bastamasy» strategıalyq damý jospar­yn ázirleýdi tapsyryp, birqatar jumys keńesterin ótkizdi.

Memleket basshysynyń tóraǵa­ly­ǵymen aqpan aıynda Úshinshi jańǵyrý aıa­syndaǵy Joldaýdyń negizgi maq­sattary men mindetterine arnalǵan Úki­mettiń keńeıtilgen otyrysy ótti. Elbasy ekonomıkamyzdyń odan ári damýy úshin áleýetimiz bar ekenin aıtyp, İJÓ-niń 5% deńgeıindegi turaqty ósimin qamtamasyz etýdiń qajettigin atap ótti. Prezıdent Úkimet pen ákimder tarapynan sheshilýge tıis basty máselelerdiń qatarynda bıznes salasyndaǵy zańna­many izgilendirýdi; memlekettik kásip­oryndardyń úlesin tómendetýdi, mem­leket-jekemenshik seriktestigin damytýdy; memlekettik satyp alý salasynda ım­portty almastyrýǵa jáne otandyq óndiristiń damýyn qamtamasyz etýge múm­kindik beretin jaǵdaılar jasaýdy; el ekonomıkasynda agrarlyq sektor­dyń áleýetin utymdy paıdalanýdy; densaýlyq saqtaý salasynda kórsetiletin qyzmetterdiń sapasyn arttyrýdy; 12 jyldyq bilim berýge, úsh tilde oqytýǵa jáne ulttyq biryńǵaı testileý júıesine kóshýdi; memlekettik búdjetti tıimdi paıdalanýdy atap ótti.

N.Á.Nazarbaevtyń tóraǵalyǵymen aqpanda ótken keńeste ekonomıkanyń jedeldetilgen tehnologıalyq jańǵyrý máseleleri talqylandy. Sıfrly tehnologıalardy qoldana otyryp, jańa ındýstrıany damytý jáne bazalyq salalardy tehnologıalyq turǵydan qaıta jabdyqtaý keshenin ázirleý jónindegi sharalar memlekettik saıasattyń negizgi basymdyǵy bolyp belgilendi.

Memleket basshysy 22 aqpanda Almaty qalasynda ótken Qazaqstan Res­pýblıkasy Ulttyq ǵylym aka­demıasynyń 70 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan saltanatty sesıada eldiń ǵylymı áleýetin Úshinshi jańǵyrýdyń mindetterin sheshý úshin keńinen paıdalaný qajettigin aıtty.

Qyrkúıektegi Sıfrlandyrý máse­leleri boıynsha respýblıkalyq ke­ńestiń barysynda Prezıdentke «Sıfr­ly Qazaqstan» memlekettik baǵdarlamasy usynylǵan bolatyn. Elbasynyń eskert­peleri eskerilgen soń baǵdarlama jel­toqsanda qabyldandy.

EKSPO-2017 halyqaralyq maman­dan­dyrylǵan kórmesi damýdyń joǵary standarttar­yn usyna otyryp, ulttyq ekonomıkany ozyq ǵylymı ázirlemeler men tehnologıalardyń bazasynda jańǵyrtýǵa tyń serpin berdi. Budan basqa, kórmeni ótkizý kezinde sheteldik ınvestorlarmen munaı hımıasy, farmasevtıka, energetıka salalarynda birqatar iri kelisimsharttar jasaldy.

Kórme ekonomıkanyń kóptegen sektoryna mýltıplıkatıvtik turǵydan oń áser etkenin aıta ketken jón. Kór­me nysandaryn salý jáne onyń keıin­gi jumystardy atqarý barysynda el­diń barlyq óńirlerindegi shaǵyn jáne orta bıznestiń 1,5 myńnan astam kásip­oryndary 640 mlrd teńgeden astam qar­jy kólemindegi taýarlar men kórsetiletin qyzmetterge tapsyrystar aldy. Kórme keshenin salýǵa elimizdiń 196 ko­m­panıasynyń 200 myńǵa jýyq jumy­sshysy tartyldy. Tek qana kórme jumysyn qamtamasyz etý úshin 21 myńnan astam adam qyzmet etti. Týrısik sektor jandandy. Týroperatorlardyń qyzmetine suranys eki ese artty. Astanadaǵy qonaqúılerdiń sany 30%-ǵa artyp, olarǵa qonaqtardyń ornalasý kórsetkishi 60%-ǵa deıin ósti. Nátıjesinde jergilikti búdjetke qonaqúı-meıramhana bıznesi sýbektilerinen túsetin qarjy 2,5 ese artty. Temir jol, avtomobıl jáne áýe kólikterimen jolaýshylar tasymaldaý isi jandandy.

Memleket basshysynyń tapsyrmasymen kórme jumysy aıaqtalǵan soń onyń aýmaǵynda «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵyn (AHQO) qurý ju­mystary bastaldy.

AHQO óńirlik qarjy habyna aınalýǵa tıis. Onyń qyzmetiniń negizgi baǵyttary – ulttyq baǵaly qaǵazdar naryǵyn qalyptastyrý, ony halyqaralyq qor naryqtarymen ıntegrasıalaý, ınves­tısıa tartýdyń bırjalyq tetikterin damytý, zańdy jáne jeke tulǵalardyń aktıvterin basqarý, keń aýqymdy qarjy quraldaryn usyný.

Osy maqsatpen AHQO alańynda qor bırjasy uıymdastyryldy. Ol 2018 jylǵy 1 qańtardan bastap saýda-sattyq isine kiristi. İ toqsanda memlekettik baǵaly qaǵazdar men ulttyq kompanıalardyń aksıalaryn (IPO) shyǵarý jáne olardy bırjada ornalastyrý josparlanýda.

AHQO bırjasy «Samuryq-Qazyna» qorynyń kompanıalaryna jekeshelendirýdi júrgizetin jáne «Básekege qabiletti kóshbasshylar – Ulttyq chempıondar» baǵdarlamasyna qatysýshylardyń baǵaly qaǵazdaryn ornalastyratyn negizgi oryn bolady dep josparlanyp otyr. AHQO aǵylshyn quqyǵynyń qa­ǵı­dattaryna jáne jetekshi qarjy orta­lyq­tarynyń standarttaryna negizdelgen erekshe quqyqtyq rejimde jumys isteıtin bolady. Prezıdent 7 jeltoqsanda olardyń múltiksiz saqtalýyn qamtamasyz etetin Táýelsiz qarjylyq sot pen Halyqaralyq arbıtrajdyq ortalyq sýdıalarynan ant qabyldady.

Qazirgi kezde Qytaıdyń Damý banki, Shanhaı qor bırjasy, Jibek joly qory, Saýd Arabıasynyń, Birikken Arab Ámirlikteri men Taıaý Shyǵystyń birqatar elderiniń ıslam bankteri jáne basqalar osy Ortalyq aýmaǵynda óz ókildikterin ashý týraly kelissózder júrgizýde.

Búkil postkeńestik keńistiktegi osyndaı jalǵyz qurylym sanalatyn «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń qyzmeti N.Á.Nazarbaevtyń 2015 jyly qabyldaǵan saıası sheshimniń arqasynda jú­zege asyp otyr. Osyǵan sáıkes elimiz­diń Konstıtýsıasyna qajetti ózgeris­ter engizildi, Konstıtýsıalyq zań qabyl­dandy, aǵylshyn quqyǵynyń qaǵıdat­tarymen AHQO sotynyń táýelsiz bolýyna jaǵdaı jasaldy, sondaı-aq aǵylshyn tili Ortalyq qyzmetiniń jumys tili bolyp belgilendi.

X Astana ekonomıkalyq forýmy men Qazaqstan Respýblıkasynyń Pre­zı­denti janyndaǵy Shetel ınvestorlary keńesiniń HHH otyrysy elimizdiń ınovasıalyq-tehnologıalyq turǵydan ári qaraı damýynyń máselelerine arnaldy.

Memleket basshysy Qazaqstan óńir­leriniń áleýmettik-ekonomıkalyq damý máselelerin, ásirese elimizdiń bir­qatar ónerkásip kásiporyndarynda bolǵan eńbek daýlary jaǵdaıyna oraı udaıy baqylaýda ustady. Osy jáne basqa da máseleler Prezıdenttiń óńirlerge jasaǵan jumys saparlary barysynda oblys aktıvterimen, eńbek ujymdarymen, jurtshylyq ókilderimen ótkizgen kezdesýlerinde basty nazarda boldy.

Sondaı-aq N.Á.Nazarbaev óńir­ler­di damytý jáne memlekettik baǵdar­la­malardy iske asyrý máselelerin Par­lament, Úkimet, Prezıdent Ákimshiligi bas­shylarynyń, oblystar, Astana jáne Almaty qalalary ákimderiniń, ortalyq memlekettik organdar basshylarynyń qatysýymen Aqmola oblysynyń Býra­baı kentinde tamyz aıynda ótken respýblıkalyq keńeste qarady.

Prezıdent ekonomıka damýynyń mańyzdy máselelerin talqylaý maqsatymen Premer-Mınıstrdi, Úkimet múshelerin, oblystardyń, Astana men Almaty qalalarynyń ákimderin jyl ishinde birneshe márte qabyldady. Ulttyq banktiń, Respýblıkalyq búdjettiń atqarylýyn baqylaý jónindegi esep komı­tetiniń, «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasynyń, ulttyq kompanıalardyń esepterin tyńdady.

* * *

Qazaqstan 2017 jyldyń 1 qańtarynan bastap BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi retinde óz mindetterine kirisip, onyń jumysyna birden belsene aralasa bastady. Respýblıkamyzdyń osy qyzmettegi negizgi basymdyqtary Qazaqstan Prezıdentiniń 11 qańtardaǵy BUU Qaýipsizdik Keńesine arnaǵan Saıası úndeýinde tujyrymdalǵan bolatyn. Onda álemniń ıadrolyq qa­rýdan azat bolýyna qol jetkizý; jahan­dyq soǵys qaterin joıý jáne jergi­likti qaqtyǵystardy retteý; óńirlik qaýip­sizdikti jáne yntymaqtastyqty nyǵaıtý barysynda Ortalyq Azıanyń múddelerin ilgeriletý; terorızmge qarsy is-qımyl; Afrıkadaǵy beıbitshilik pen qaýipsizdik máseleleri; qaýipsizdik pen turaqty damý arasyndaǵy ajyramas baılanysty qamtamasyz etý; Qaýipsizdik Keńesi men BUU-nyń barlyq júıesin HHİ ǵasyrdyń qaýip-qaterleri men syn-tegeýrinderine beıimdeý sıaqty máseleler qamtyldy. Qazaqstan Sırıa qaqtyǵysyn retteýshi basty dıalog alańy retin­de tanylǵan soń, birinshi kezekte bitim­ger­shilik qyzmetke basa nazar aýdardy. Sırıa Úkimeti men qarýly opozısıa­nyń ókilderi resmı deńgeıde alǵash ret kezdesip, ótkizgen sırıaaralyq kelis­sózder Qazaqstannyń shıelenisti máselelerdi sheshý barysynda bedeldi medıator retindegi abyroıyn arttyra tústi.

Sondaı-aq Qazaqstan jahandyq antı­ıadrolyq qozǵalys lıderleriniń biri retinde KHDR-dyń saıasatyna qatysty prınsıpti kózqaras ustanyp, onyń ıadrolyq qarýdy synaqtan ótkizýin qatań aıyptady. Bul rette bizdiń elimiz Úlbi metalýrgıa zaýytynyń bazasynda Tómen baıytylǵan ýran bankin 29 tamyzda saltanatty túrde ashyp, ıadrolyq qarýdy taratpaý ıdeıasyna berik ekendigin is júzinde kórsetti. Qazaqstan men MAGATE arasyndaǵy tıisti kelisimge 2015 jyly qol qoıylǵany belgili. Bul memleketimizdiń ıadrolyq qarýdy taratpaý rejimin nyǵaıtýǵa jáne ıadrolyq otyndy qaýipsiz jetkizýdiń biregeı tetikterin qurýǵa qosqan úlesi boldy.

Sondaı-aq Qazaqstannyń halyqaralyq arenadaǵy bedelin odan ári nyǵaıta túsýge alys jáne jaqyn shet memlekettermen tabysty ekijaqty baılanystar da yqpal etti.

Qazaqstannyń TMD elderimen qarym-qatynasy tatý kórshilik jáne senim aıasynda damydy.

N.Á.Nazarbaev Reseımen dástúrli dostyq jáne ózara tıimdi baılanys­tardy negizge ala otyryp, jyl ishinde ekijaqty jáne kópjaqty formattaǵy túrli halyqaralyq is-sharalar aıasynda Prezıdent V.V.Pýtınmen 8 ret kezdesti. Ótken kelissózder barysynda ekijaqty yntymaqtastyq máselesimen qatar, sırıaaralyq dıalogty uıymdastyrý máselelerine de erekshe mán berildi.

Qazaqstan Prezıdentiniń qarasha aıyndaǵy Belarýs Respýblıkasyna resmı sapary saýda, ózara ınvestısıa­lar, aqparattyq tehnologıalar almasý, ǵylymı-tehnıkalyq jáne mádenı yqpaldastyq salasyndaǵy birqatar memleketaralyq jáne úkimetaralyq kelisimderge qol qoıýmen aıaqtalǵanyn da atap ótý qajet.

Ortalyq Azıa memleketterimen qarym-qatynas yntymaqtastyqtyń jańa deńgeıine kóterildi.

2017 jyly Qazaqstan, Ózbekstan jáne Túrikmenstan arasyndaǵy úsh eldiń memlekettik shekaralarynyń túıisý núktesiniń aýdany týraly úshjaqty shartty, sondaı-aq Qazaqstan-Túrikmenstan jáne Qazaqstan-Qyrǵyzstan shekara­laryn demarkasıalaý týraly ekijaq­ty kelisimderdi qosa alǵanda, memleket­aralyq deńgeıde birqatar mańyzdy qujattarǵa qol qoıyldy.

Jyl ishinde Ózbekstanmen ynty­maq­tastyqty jandandyrý maqsatynda N.Á.Nazarbaevtyń Sh.M.Mırzıóevpen 5 kezdesýi ótti.Qazaqstan kóshbasshysynyń osy elge qyrkúıek aıyndaǵy memlekettik sapary tabysty boldy, sonyń barysynda saýda-ekonomıkalyq, ınvestısıalyq, aýyl sharýashylyǵy, tranzıttik-kóliktik, áskerı-ónerkásiptik jáne máde­nı-gýmanıtarlyq salalardaǵy ynty­maqtastyq týraly ekijaqty 9 kelisimge qol qoıyldy. Sondaı-aq sý-energetıka salasynyń problemalaryna jáne Araldy qutqarý halyqaralyq qorynyń qyzmetine basa nazar aýdaryldy.

Túrikmenstanmen ózara yqpaldastyq ta qarqyndy damydy. Prezıdent G.M.Ber­dimuhamedovtiń Qazaqstanǵa sá­ýir aıyn­daǵy memlekettik saparynyń jáne N.Á.Nazarbaevtyń Túrikmenstanǵa qyrkúıek­tegi jumys saparynyń qorytyn­dysy boıynsha birlesken ınfraqu­ry­lymdyq jobalardy iske asyrý, ózara taýar aınalymyn arttyrý, «Qazaqstan-Túrikmenstan-Iran» temir jolynyń tranzıttik-kóliktik áleýetin paıdalanýdy keńeıtý týraly ýaǵdalastyqtarǵa qol jetkizildi.

2017 jyly Qyrǵyzstanmen aradaǵy qarym-qatynas birshama shıeleniskenine qaramastan, Qazaqstan-Qyrǵyzstan shekarasyndaǵy jaǵdaıdy qosa alǵanda, barlyq problemalyq máseleler Qazaq­stan basshysynyń salıqaly ustany­my­nyń arqasynda, onyń Qyrǵyz Respýb­lı­kasynyń jańa Prezıdenti S.Sh.Jeen­bekovpen 30 qarashada Mınsk qalasynda UQSHU Ujymdyq qaýipsizdik keńesi sesıa­­synyń aıasynda jáne onyń 25 jeltoq­­sanda Qazaqstanǵa jasaǵan resmı sapary barysyndaǵy kezdesýler qory­tyn­dylary boıynsha retke keltirildi.

Kaspıı mańy memleketterimen yntymaqtastyq salasynda da aıtarlyqtaı serpilis jasaldy.

Jeltoqsannyń basynda Máskeý qalasynda ótken Kaspıı mańy memle­ket­teriniń Syrtqy ister mınıstrleri VII keńesiniń qorytyndysy boıynsha Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konvensıanyń besjaqty jobasy kelisildi. Oǵan 2018 jyly Astana qalasynda ótkizý kózdelgen Kaspıı mańy memleketteri V samıtiniń barysynda memleket basshylary deńgeıinde qol qoıylady dep josparlanyp otyr. Bul negiz salýshy qujat Kaspıı óńirinde turaqtylyq pen qaýipsizdiktiń berik irgetasyn qalaýǵa jáne onyń ekonomıkalyq áleýetin tolyq deńgeıde paıdalanýǵa jaǵdaı jasaıdy.

Sondaı-aq Qytaı, Qazaqstan, Kaspıı teńizi akvatorıasy, Ázerbaıjan, Grýzıa, Túrkıa jáne Eýropalyq Odaq arqyly ótetin Transkaspıı halyqaralyq kólik marshrýtynyń bóligi bolyp tabylatyn «Baký-Tbılısı-Kars» temir jol qatynasynyń qazan aıynyń sońynda iske qosylýyna baılanysty Qazaqstan men búkil Kaspıı mańy óńirine jańa múmkindikter ashylady.

Bul N.Á.Nazarbaevtyń sáýir aıynyń basynda Ázerbaıjanǵa barǵan resmı sapary barysynda Ázerbaıjan Prezıdenti I.G.Álıevpen júrgizgen kelissózderiniń kún tártibine engen negizgi máselelerdiń biri boldy.

Qazaqstannyń Azıa baǵytyndaǵy qarym-qatynastary da serpindi damydy. Qytaı Halyq Respýblıkasymen ózara qarym-qatynas qazaqstandyq syrtqy saıasattyń negizgi basymdyqtarynyń biri bolyp qala berdi.

Qytaımen ornatylǵan dıplo­ma­tıalyq qarym-qatynastyń mereıtoıly 25 jyldyǵyndaǵy ekijaqty ynty­maq­tastyqtyń basymdyqtary kóbine eki memlekettiń strategıalyq baǵdarla­malary – Qazaqstannyń «Nurly jol» ınfraqurylymdyq damý baǵdarlamasy men Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» atty bastamasynyń toǵysý mindeti arqyly aıqyndaldy. Mamyr aıynda Beıjiń qalasynda ótken «Bir beldeý, bir jol» atty ha­lyqaralyq yntymaqtastyq forýmynda Qazaqstan Prezıdenti osyǵan baılanysty týyndaıtyn perspektıvalar týraly aıta kelip: «Bir beldeý, bir jol» jańa geoekonomıkalyq paradıgmany qalyptastyrýǵa múmkindik beredi, ony tabysty iske asyrý halqynyń jalpy sany 4,4 mlrd adamdy quraıtyn elderge paıda ákeledi. Osyndaı jaǵdaıda Ortalyq Azıa álemniń iri naryqtarynyń arasyndaǵy negizgi kópir bola otyryp, taǵy da strategıalyq mańyzǵa ıe bolady», dep málimdedi. Túrkıa Prezıdenti R.Erdoǵannyń qyrkúıek aıynda Qazaqstanǵa jasa­ǵan resmı sapary osy elmen ynty­maq­tastyqqa qosymsha serpin berdi, sonyń qorytyndylary boıynsha saýda-ekonomıkalyq, ınvestısıalyq, qurylys, tranzıttik-kóliktik saladaǵy baılanys­tardy tereńdetýge baǵyttalǵan birqatar kelisimderge qol qoıyldy.

N.Á.Nazarbaev 2017 jyly Birikken Arab Ámirlikterine úsh ret bardy. Atalǵan saparlar barysynda saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestısıalyq yntymaqtastyqty keńeıte túsýge, sondaı-aq EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesiniń jáne «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń qyzmetterine qatysty máseleler boıynsha ózara is-qımyl jónindegi mańyzdy ýaǵda­las­tyqtarǵa qol jetkizildi. Osy oraıda, Qazaqstan Prezıdenti qańtarda Ábý-Dabı qalasynda ótken «Bolashaqtyń energıa­sy» atty H Dúnıejúzilik samıttiń jumysyna qatysyp, Dýbaı qalasyndaǵy Halyqaralyq qarjy ortalyǵyn aralap kórdi. Qarasha aıynda Qazaqstan kósh­basshysy elimizge resmı saparmen kelgen Iordanıa Koroli İİ Abdallamen kezdesti. Sırıa, Irak jáne Katardaǵy daǵdarys ahýalyn turaqtandyrýǵa baǵyttalǵan birlesken bitimgershilik kúsh-jigerdi jumyldyrýǵa qatysty problemalar men perspektıvalar talqylaýdyń negizgi taqyryby boldy. Qazaqstannyń eýroatlantıkalyq baǵyttaǵy baılanystary joǵary deńgeıde saqtaldy. Amerıka Qurama Shtattarymen strategıalyq seriktestikti nyǵaıtý úshin N.Á.Nazarbaevtyń Er-Rıad qalasyndaǵy «AQSH – Islam álemi» samıti aıasyn­da Prezıdent D.Tramppen jáne Memlekettik hatshy R.Tılersonmen júrgizgen kelissózderiniń mańyzy zor boldy. Qyr­kúıek aıynda Amerıka jaǵynyń bastamasy boıynsha Qazaqstan Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń D.Tramppen telefon arqyly sóılesýi barysynda nátıjeli dıalog jalǵasyn tapty.

Sonyń qorytyndysy boıynsha Amerıka kóshbasshysy Qazaqstan kóshbasshysyn AQSH-qa resmı saparmen kelýge shaqyrdy. EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesin tamashalaý úshin Qazaqstanǵa kelgen Germanıa Prezıdenti F.-V.Shtaınmaıermen, Polsha Prezıdenti A.Dýdamen, Fınlándıa Prezıdenti S.Nıınıstómen, Chehıa Prezıdenti M.Zemanmen, Shveısarıa Prezıdenti D.Loıthardpen, Serbıa Prezıdenti A.Výchıchpen, Ispanıa Koroli VI Felıpemen, Monako Knázi İİ Albermen ótken Memleket basshysynyń kezdesýleri Eýropalyq Odaq memleketterimen baılanystardy qaryshtap damytý jolynda mańyzdy ról atqardy.

Eýropalyq áriptestermen kelissózder barysynda saıası dıalogty nyǵaıtý, saýda-eko­no­mıkalyq jáne ınvestısıalyq ynty­maqtastyqty keńeıtý jóninde ýaǵda­lastyqtarǵa qol jetkizildi. Jalpy alǵanda, N.Á.Nazarbaev 2017 jyly ekijaqty qatynastar boıynsha shetelderge 8 sapar jasady, onyń ishinde 1 memlekettik, 3 resmı jáne 4 jumys sapary boldy.

Atap aıtqanda, Prezıdent memlekettik saparmen Ózbekstanǵa (16 qyrkúıek), resmı saparlarmen – Birikken Arab Ámirlikterine (15 qańtar), Ázerbaıjanǵa (3 sáýir), Belarýs Respýblıkasyna (29 qarasha) jáne jumys saparlarymen – Birikken Arab Ámirlikterine (27-28 naýryz, 24 qazan), Túrikmenstanǵa (17 qyrkúıek), Reseıge (27 jeltoqsan) bardy. Memleket basshysynyń memle­ket­aralyq birlestikter men halyqaralyq forýmdar aıasyndaǵy baılanysta­ry Qazaqstannyń syrtqy saıasat arena­syn­daǵy bedelin arttyrýǵa qomaqty úles qosty.

Jyl ishinde Qazaqstan Prezıdenti eýrazıalyq ıntegrasıa baǵyty bo­ıynsha TMD Memleket basshylary keńesiniń eki otyrysyna, Joǵary Eý­razıalyq ekonomıkalyq keńestiń eki otyrysyna jáne UQSHU-nyń eki sam­mıtine qatysty. Qazaqstannyń astanasynda maýsym aıynda ótken Shanhaı yntymaqtastyq uıymy memleketteri basshylary keńesiniń otyrysy óziniń mańyzdylyǵy turǵysynan tarıhı mánge ıe boldy, onda Úndistan men Pákistan SHYU-ǵa jańa múshe el retinde qabyldandy.

N.Á.Nazarbaev qyrkúıek aıynda Astanada ótken Islam Yntymaqtasty­ǵy Uıymynyń Ǵylym jáne teh­nologıa­lar jónindegi İ samıtinde ǵylymı-tehnologıalyq artta qalýshylyqty eńserý úshin musylman memleketteriniń kúsh-jigerin biriktirýge shaqyrdy. Bul Elbasynyń pikirinshe, qazirgi kezeńde ıslam ýmmasy úshin negizgi qaýip-qaterlerdiń biri bolyp sanalady.

Jalpy, 2017 jyly Qazaqstan Prezıdenti kópjaqty yntymaqtastyq aıasynda 11 memleketaralyq samıtke: Joǵary Eýrazıalyq ekonomıkalyq keńestiń otyrysyna (Bishkek q., 14 sáýir), UQSHU-ǵa múshe memleketter basshylarynyń beıresmı kezdesýine (Bishkek q., 14 sáýir), «Bir beldeý, bir jol» halyqaralyq yntymaqtastyq forýmyna (Beıjiń q., 15 mamyr), «AQSH – Islam álemi» samıtine (Er-Rıad q., 21 mamyr), SHYU Memleket basshylary keńesiniń otyrysyna (Astana q., 9 maýsym), IYU-nyń ǵylym jáne tehnologıalar jónindegi İ samıtine (Astana q., 10 qyrkúıek), TMD Memleket basshylary keńesiniń otyrysyna (Sochı q., 11 qazan), Joǵary Eýrazıalyq ekonomıkalyq keńestiń otyrysyna (Sochı q., 11 qazan), Qazaqstan jáne Reseı óńiraralyq yntymaqtastyǵynyń XİV forýmyna (Chelábi q., 9 qarasha), UQSHU Ujymdyq qaýipsizdik keńesiniń sesıasyna (Mınsk q., 30 qarasha), TMD-ǵa múshe memleketter basshylarynyń beıresmı kezdesýine (Máskeý q., 26 jeltoqsan), sondaı-aq 3 halyqaralyq forýmǵa: «Bolashaqtyń energıasy» atty H Dúnıejúzilik samıtke (Ábý-Dabı q., 16 qańtar), H Astana ekonomıkalyq forýmyna (Astana q., 16 maýsym) jáne Astana klýbynyń İİİ otyrysyna (Astana q., 13 qarasha) qatysty.

Budan bólek, N.Á.Nazarbaev jyl ishinde BUU Bas hatshysy A.Gýterrıshpen, IYU Bas hatshysy Iýsef ben Ahmad ál-Oseımınmen, UQSHU Bas hatshysy Iý.G.Hachatýrovpen; Iran Prezıdenti H.Rý­ha­nımen, Pákistan Prezıdenti M.Hýseın­men, Venesýela Prezıdenti N.Madý­ro­men, Grýzıa Prezıdenti G.T.Margve­la­shvılımen, Aýǵanstan Prezıdenti M.Ǵanımen, Iemen Prezıdenti A.Salehpen, Gvıneıa