1760 jyldary Abylaı hannyń Jońǵarıadan jańa bosaǵan Shyǵys ólkeni beıbit ıgerý saıasatyna qyrǵyz taıpalarymen jıilep ketken shıelenister teris áser ete bastady. Eki aradaǵy jaýgershiliktiń basty sebebi - Shý boıyndaǵy shúıgin alqaptarǵa, Shyǵys Túrkistanmen aradaǵy saýda joldaryna talas. Qalmaq shapqynshylyǵy kezinde Hıssar asyp ketken qyrǵyz taıpalary Jetisý ólkesine qazaqtan keıin keldi. Lama Dorjdynyń zamanynda, Ámirsana men Davasıdyń búligi kezinde, odan keıie Qytaı shabýyly kezinde Jońǵarıa jurtyna emin-erkin enip ketken qazaqtyń jaýynger eli óz qaramaǵyna alyp qalǵan Jetisý sıaqty jer jannatyny qyrǵyzǵa berip qoıyp qarap otyra almas edi. Onyń ústine qazaq saýdagerleri Eren-Qabyrǵa boıyndaǵy arzan saýdany mensinbeı, Qashqarıa bazarlarynyń qymbat saýdasyna aralasqysy keldi. Qyrǵyz bolsa bir jaǵynan jerden úles alǵysy kelse, eknishiden saýda kerýenderine kedergi jasap eki aradaǵy qarym-qatynasty ýshyqty.
Bir jaǵynan qazaq pen qyrǵyz arasyndaǵy jaǵdaı memleket aralyq erejelerge kelmeıtin de edi, sebebi qyrǵyz jurty qazaq túsiniginde qashanda óz shylaýynda júrgen el.
Bizge belgili qujattar qyrǵyz eliniń Esim han zamanynan beri qazaqqa qanattas bolyp júrgenin aıqyndaıdy. «Esim han qataǵannyń han Tursynymen soǵysyp, Táshkentti alarda qyrǵyz Kókem bı janynda eken. Sol bıdiń qurmetine dep Táshkende «Kókemniń kók kúmbezi» atalatyn qurylysty salǵan edi» dep jazady Shoqan Ýálıhanov.
Kúni keshe HÝİİİ ǵasyrdyń 20-jyldary eki halyq qıynshylyqty bastarynan qatar ótkerdi. Qazaq «Aqtaban shubyryndy» bolsa, qyrǵyz qalmaqtyń soqqysynan «Qarsy-Quzardy asyp, qaıyń saýyp ketti». Dúrben-oırat memleketiniń kúsheıip turǵan kezinde qyrǵyzdar Alataýdan sheginip arǵy Pamır, Badahshan mańyna barǵan, Ándijandy qonystanǵan. Biraq azdaǵan bóligi Tán-SHan men İle arasynda kóship júripti. Jońǵarıany bir jaǵynan Qytaı, bir jaǵynan Qazaq handyǵy qulatqan ýaqytta qyrǵyzdar qaıtyp kelip Naryn, Shý basy, Ystyqkóldiń mańyn qonystana bastady. 1760 jyly qyrǵyzdyń myńdaǵan úıi Atbasyǵa kóship keldi, bir bóligi Talasqa baǵyt aldy. Bul kósh-qon qytaıdy da, qazaqty da oıl andyra bastady. Qara qalmaqpen qansha soǵysyp, endi qaıtaryp aldyq pa degende ata-babanyń kindik qany tamǵan jerge basqalar ıelik ete bastasa ne istmek kerek ?. Osydan qazaq pen qyrǵyz arasynda shekara soǵysy bastaldy.
Qazaq XVIII ǵasyrda qyrǵyzdyń eki túrin kórdi: biri - Eneseı qyrǵyzy, ekinshisi - Alataý qyrǵyzy. Qazaqtyń arasynda eski qyrǵyz kóp, olardyń Bóıti, Júndi, Esteke degen sıaqty atalary Orta júz ben Kishi júz ishine ertede sińgen, bári qazaq atalady. Bular HÚİİ-HÚİİİ ǵasyrdyń basynda İbir-Sibirden oryspen soǵysqa shydamaı aýyp kelgender. Alataý qyrǵyzy erteden bólek el. 1758 jyly Gıssar-Pamırden (Qarsy-Quzar) qaıta kelgen el Qytaıǵa elshi saldy. Sol kezde qyrǵyzdyń bas manaby - sarybaǵysh pen saıaqty qolymen órgizetin Mámbetqul degen adam eken. Chjao Hao bastaǵan Qytaıdyń áskerin óz qotanynan kórip qorqyp ketti. Manaptyń jasy 90-nan asqan ýaqyty, sondyqtan júrýge jeńil dep qyrǵyzdar Beıjinge Sherikshini jiberdi. 1759 jyly Alty shahar elin bıleıtin qojalar úkimeti bıliginen birjola aıryldy. Aqtaý, Qarataý qojalary bolyp soǵysyp, birin-biri kúndep Syban-Raptannyń kezinde-aq óz bıliginen aırylǵan eńbekqor, qalalyǵy «sart» , dalalyǵy «taranshy» atalatyn musylman halqy bar bul ólke kópten beri daǵdarys ústinde. Oırat bıleýshileri osy baı alqapty aıamaı tonady, eńbekqor eginshilerin Jońǵarıaǵa kóshirip, saýdagerlerine alym-salyq salyp, qojalardy tozdyryp jiberdi. Birsypyra ýaqyt bıleýshilerin amanat esebinde Urǵada ustady, mysaly Jıhan qojany. Osy Jıhan qoja Jarkentten, al Burqan-ad-Dın Qashqardan 1759 jyly Qytaıǵa baǵynbaımyz dep qashyp shyǵypty. Qytaılyqtar olardy aldymen Qyrǵyz jerinen Ystyqkólden izdedi.
Osy 1759 jyldan bastap qazaq pen qyrǵyz arasyndaǵy eski dostyq odaq syr bere bastady. Qazaq pen qyrǵyzdyń arasyn ashqan Alty shahar máselesi bolatyn. Abylaı han men Qytaı ımperatory Hýn Lıdiń kelisimi boıynsha eki ortada saýda ortalyǵy bolyp Úrimshi men Eren Qabyrǵa belgilengen. Qytaılar qazaqty Qashqarıaǵa jolatpaýǵa tyrysty, sebebi Qashqar bazarynda mal qymbat bolatyn. 1757 jyly kóktemnen bastap soǵysyp, aqyry Alty shahar baǵyndyrylǵanda qytaılyqtar taǵy da qazaqty syrtqa tepti. Mysaly, qytaılyqtar jylqyny Qashqarıa men Úsh Týrfan bazarlarynan kemi 10 kúmis lánǵa satyp alady, al qazaqtan týra saýda jasap Úrimshide sol jylqyny 2-3 lán kúmiske túsiredi, ıaǵnı Qytaı úshin Úrimshi men Eren Qabyrǵadaǵy saýda paıdaly. Sonymen qatar qazaq maly Qytaı úshin sýtegin baǵamen kelip, qytaılyq saýdagerler qazaq malynyń qyzyǵyn kóre bastady. Keıde qazaq saýdagerleri Shyǵys Túrkistan bazarlaryna myńdap jylqy aıdap aparyp júrdi, biraq Úsh Túrfan, Jarkent, Qashqar shaharlarynda qytaı tarapynan kóp kedergige kezdesedi. Tek Shyǵys Túrkistan sarttary óz paıdasy úshin járdemdesip tyǵyryqtan shyǵardy. Al, Ándijannan jańa kelgen qyrǵyz rýlary saýdaǵa úırene bastaǵan qazaqpen ustasty. Qazaqtardy Alty shahar ólkesine jaqyndatpaý úshin qytaılar da qyrǵyzdy paıdalandy, aqyry eki el ózara janjaldasyp tyndy.
1760 jyldyń jazǵuturym Balabógen, Asa, Talas boıyndaǵy qaptaǵan dýlat pen qońyrat aýyldary qyrǵyzdyń shabýylyna ushyrady. Qyrǵyzdyń tutqıyl tıgeni sondaı, qazaqtyń qazany asýly, ábdiresi shashýly qalpy jaýdyń qolyna tústi. Ásirese, qońyrat ishindegi Qazymámek atalatyn aǵaıyndy aýyldar qyrylyp qaldy. Qolyna túsken jigitterdiń bárin óltirip, áıel, qyz bitkendi shashynan matap qyrǵyz qoly Alataýǵa bir-aq tartty. Qazaqy arbanyń arysynan aspaǵan balalardń kóbi de oljaǵa ketti. Qalǵan el basyn qosyp qaırat qylǵansha qyrǵyz Alataýdyń bókterine sińip, úshti-kúıli joǵaldy. Sonda qońyrat-dýlat eliniń aman qalǵan jaqsylary Báıteli degen jas jigitti Ábilmámbet pen Abylaıǵa jumsady, ne de bolsa osy habardy óz aýzyńmen jetkiz. Abylaıdan kómek kútemiz, uldarymyz qul, qyzdarymyz kúń bolyp júrgende el bola almaımyz, kómektespese qyrǵyzdyń qolynda ólemiz - dedi. Báıtelimen qatar Abylaı ordasyna Túrkistannan Ábilmámbet hannan habarshy keldi. Tashkent túbinde ornalasqan qurama eliniń saýdaǵa, elshige jol bermeı turǵany aıtylady: «chto chınıt býdet vladenıe evo Abýlmametá s kýramınskım narodom,. Kotoryı-de nıkakıh nıkýda dlá torgý karavanov, takoj ı nıkakıh poslansev ne propýskaıýt, grabát ı ýbıvaıýt v velıkoı vsegdashneı razboı ımeıýt, chto ýnát ıh satlo nevozmojno».
Abylaı sultan orda mańyndaǵy keńesshilerimen aqyldasyp baryp úsh kúnnen keıin qazaq rýlaryna jarlyq taratty. Bir jyldyq as-aýqaty, jyly kıimi, qos-qos aty, saýlyq-ingenin alyp qazaqtyń ár er azamaty qyrǵyz ben quramaǵa qarsy attansyn degen. Abylaıdyń ózi kók týyn kóterip Kóksheden atqa qondy, jaýynger sany jol boıy kóbeıe berdi, 1760 jyldyń tamyz aıynda qazaq aýyr áskeri Qarataýǵa keldi.
Qazaqtyń úsh júzinen jınalǵan Asa-Talas boıynda bas-aıaǵyn jınaqtap bir erý jasady. Osy jerde Abylaı jasaǵynyń quramyna Ábilpeıiz ben Hanbaba sultandar bastaǵan Shyǵys alqaptaǵy qalyń ásker qosyldy. Olar ishinde birneshe jyl qyrǵyzben jaýgershilikte shynyqqan, ádis- tásilin zerttegen batyrlar kóp edi, taýdyń ishine kirgizbeımiz dep birden qalyń qol qyrǵyzdy shapty. Qazaq jaǵynan osy shaıqasta erlik kórsetken Áleke Altyn sadaq, Serke, Álibek, Naýryzbaı, Tólek, Oljabaı palýan, Jamanqara, Abaı batyrlar. Qyrǵyz jeńilip aq úıli amanat berdi. Qyrǵyzdy dárgeıine qaratqan Abylaı qoly attyń basyn Táshkentke burdy, Buqara, Samarqant shaharlaryna elshi salyp, el irgesin bekitti.
1761 jylǵy Reseı patshasyna joldaǵan hatynda Abylaı sultan bylaı dep jazady - "1760-shy jyly Táshkent tarapynan Uly júzge bardyq, sodan qyrǵyz degen jaýymyzdy shaptyq, jamanyn qyrdyq, qalǵanyn el qyldyq. Aq úıli amanat aldyq, hám Táshkent, Buqara, Samarqant shaharlarynyń elderi bir atanyń balasyndaı turýǵa ýaǵdalastyq".
Qyrǵyz eli osy joryqtyń nátıjesinde qazaqqa aq úıli amanat berdi, Abylaı kóshpelilerdiń tártibimen el arasyn bitimge alyp keleıik dep Sarybaǵysh rýynyń manaby Mámbetquldyń qyzyna úılendi. Qyrǵyzdan kelgen Tátish hanym qazir óz basyna jeke úı tigip otyr, ol da bolsa el arasyn qosatyn belgi bolsa kerek. Biraq basy qosylyp bir nızamǵa, bir memleketke baǵynbaǵan qyrǵyzdyń taıpalary Alataýǵa bekinip alyp, qazaqty shabýdy qoımady. Kóbinese qyrǵyz shabýylyna ushyraǵan Jetisý eli. Qazaq saýdagerleriniń Alty shaharǵa tartqan elshilikterin qýdalaǵanymen qoımaı qyrǵyzdyń keı rýlary qalyń qol jınap qazaq ulysynyń ózine qaýip tóndirgeni aýyr tıdi. 1764 jyly osyndaı bir túıdek jınalǵan qyrǵyz toby Jetisýdaǵy naıman aýyldaryna quıyndaı shapty. Osynaý bir jaýynger kóshpeli ulys 1760 jyldyń sabaǵyn umytqandaı ma qalaı?
1765 jyldyń basynda Jetisýdan Abylaı ordasyna taǵy da aýyr habar keldi. Áteke jyryq pen Sadyr bala bastaǵan qyrǵyz áskeri naımannyń qalyń aýyldaryn seldiretip ketipti. Naıman elimen aralas otyratyn Ábilmámbet balasy Ábilpeıizdiń de jaǵynan shyǵyn kóp. Sultan artynan eki myń jigitpen qýǵan eken jete almapty. Kókjal Baraq batyrdan kelgen shabarman osylaı deıdi. Osy habardy 1765 jyly maýsym aıynda Qytaı astanasy Pekınde bolǵan qazaq elshisi Otarshy da aıtady, qyrǵyz esepsiz adamdy qyryp, qısapsyz maldy aıdap ketti. Onyń esesine Ábilpeıiz áskermen qyrǵyzdy shappaqshy boldy, bul elshiniń sózi.
1765 jyly Abylaı- sultannyń ordasynda, Kóksheniń kórikti shuraıly Býrabaıynda qyrǵyz shabýylyna baılanysty qazaq máslıhaty ótti, buǵan kóptegen qazaqtyń bı-batyry jınaldy. Qazaq sheshenderi qalyń kóptiń, qalyń áleýmet aldynda qyrǵyzdan kórgen qorlyqtyń bastan asqanyn, endi aq úılige aldanbaı, kekke shabý kerek ekenin dáleldep, ońtaıly ádisterdi nusqady. Osy jıynnyń sheshimien 1765 jyldyń maýsym aıynda Jetisýǵa qazaqtyń qalyń qoly attandy, qazan aıynda qazaq jasaqtary naımannyń sadyr-mataı rýlary jaılaǵan shuraıly ólkede jınaqtaldy. Joryqqa 30 myńdaı jigit shyqqan eken. Qaıtpaıtyn qara bolatym-aı - dedi, sultan tolqyp turyp. Joly bolar, joryqqa attanarda Buqarǵa ádeıilep sáýe kórip berińiz, jolymyz bolar ma eken degende jyraý aıtyp edi:
- Kıeli sary býra shyǵysqa qaraı shabynyp jatyr, týyń joǵary, júreginde qaýip bolmasyn tek, qanjyǵań maılanyp tur - dep.
Jyraý tolǵap-tolǵap bata da berip edi:
Bastapqy aqtaban bolarda,
Ata-anańnan qalarda,
Turymtaıdaı tóre eliń,
Túrkistanda júr ediń.
Ábilmámbet - Sámekege
Qyzmet qylǵan qul ediń.
Munda kelip han boldyń,
Aq suńqardaı túlediń.
Toıatyńdy alystan tilediń!
Qoja Bahaýeddın qoldasa,
Qudaı taǵala ońdasa,
Qyrǵyz degen qatty jaý,
Qadam basyp júrińiz.
Qaryq oljaǵa batarsyz,
Ia rassýl jappar ıeń bolsyn,
Jalǵyz ózi panańyz!
Esilden bastalyp Kókshetaýǵa soǵyp Atasý ózenin boılaı Betpaqqa ótetin, odan Moıynqum arqyly Talastyń aǵysymen joǵary júrip eski Áýlıe ata - Tarazǵa soǵyp Jetisýǵa shyǵatyn, Alataýǵa baratyn joldy sodan beri halyq "Han joly" dep atap ketti. Keı derekterde bul soǵysty Sarybeldegi soǵys deıdi, kóp erlikti kórsetken tamasha batyrlar bolypty, sonyń ishinde Qońyrattyń mergenderi aıryqsha kózge túsken kórinedi. Soǵystan keıin ańyz bolyp el esinde qalǵan basty oqıǵanyń biri Qabanbaı men qyrǵyz Amanáli batyr arasyndaǵy jekpe-jek. Qabanbaı batyr qártaıyp qalsa da, jekpe-jekte jan adamdy shydatpaı júrgen Amanálini óltirgen deıdi.
Soǵys bitkennen keıin qazaq qolyna Amanáliniń qyzy keldi janynda jetelegen aq bas atany bar. - Aǵalar, ákemniń súıegin alaıyn dep keldim, artynda joqtaıtyn uly joq edi depti suńǵyla qyz. Qabanbaı qyzdyń aıtqanyn unatyp, aman-esen shyǵaryp salypty. Qyzdyń ákelgen aq bas atany biraq Qabanbaıǵa bereke ákelmepti. Aq bas atandy jetelep kele jatsa, oǵan inisi Dáýletbaı qyzyǵyp, saýǵa dep suraǵan kórinedi. Ol zamanda aq túıeni kıe kóredi, tipti sertteskende qazaq balasy aq taılaqtyń sútin ishedi, eger sertte turmasa taılaqtyń súti kózge shel bolyp bitedi dep senedi. Aǵasy saýǵasyn bermegen son Dáýletbaı endi kermeımin dep ókpelep kóship ketken. Sol ketkennen mol ketken.
Kókjal Baraq janyna ergen batyrlarymen 1767 jyly qyrǵyz qolynan qaza taýyp, olardyń bastarynan «kálla munara» (shekarany anyqtaıtyn) turǵyzylǵan. B. Soltonoev bul oqıǵa qazaq-qyrǵyzdyń qarym-qatynasyn burynǵy statýsyn qaıtarý úshin boldy dep túsindiredi: «Kyrgyzdy býkara kylyp úırónúp kalgan kazak kyrgyzdyn Anjıan, Alaıdan kelıp jerıne ornoshkondo kazakka kórsótkón kordýgýna chydaı albaı ... kazaktan jogorýda aıtylgan Kókjal Barak kelıp, kyrgyz menen sogýshkan».
Qyrǵyz ben qazaq arasynda 1770 jyly bolǵan ekinshi qantógis soǵys Úmbeteı jyrlarynda kórinis tapty:
Aıtqan sóziń em edi,
Jolyńdy teris demedi,
Qaı baqytyń kem edi,
El qorǵany kóp edi
Qalyp pa ediń batyr taba almaı?!
Jaýyńnyń qanyn aǵyzǵan,
Aýzyńnan baldy tamyzǵan,
Bı men batyr az bolyp,
Tosyrqap pa ediń shaba almaı?!
Anaý bir jyly attanǵan,
Áskerdi qyrǵyz qyrǵanda,
Basynan oba qylǵanda
Ol habardy el bilip,
Kóp batyrmen sen júrip,
Kózińniń jasyn kól qylyp.
Qysylǵan ásker basynyń,
Qasyna baryp turǵanda,
Aqboz atty shalǵanda,
Moınyńa kise salǵanda,
Babaı túkti shashty Áziz
Saýap bata alǵanda,
Tileýiń qabyl bolǵanyn,
Basyńa qydyr qonǵanyn.
Umyttyń ba sony, Abylaı!
Uly sáske bolǵanda,
Jasaǵan jaqsy jol berip,
Jol bergende mol berip,
Oılamaǵan baq berip,
Qyrǵyzdy táńirim qaq bólip
Sadyr bala bitem dep,
Áteke soǵys kútem dep,
Biri kónbeı birine,
Sadyr ketti bólinip.
Soǵysýdan túńilip.
Áteke syndy jyryqtyń,
Qabyrǵasy sógilip,
Shapqanda batyr tógilip,
Qarakereı Qabanbaı
Qanjyǵaly Bógenbaı,
Sary, Baıan men Saǵynbaı,
Qyrmap pa edi jaýyńdy
Qýantpap pa edi qaýymdy
Umyttyń ba sony, Abylaı!
Qazaqtyń aýyz-eki áńgimesinde de qazaq pen qyrǵyzdyń arasyndaǵy soǵystar birsypyra sıpattalǵan: «Sonda sol Sadyrbala maqtanǵan:- Qazy Mámekti aldym, Álibek-SHolaqty aldym, Kókjal Baraqty aldym, jalǵyz kózdi Qaraqty aldym. «Arqada Abylaı degen kári sart bar»- deıdi. Onysy maǵan ne qylady?- dep.
Abylaı han bul sózin estigen soń, úsh júzge uran shaqyryp, ısi qazaq bolyp: «Qyl quıryq!»- desip, attanyp, Shý men Talastyń boıyna baryp, Sadyrbalaǵa elshi saldy deıdi:- Qara bolsa, qatynsha buǵyp qalsyn, han bolsa, qasqıyp shyqsyn!- dep.
Onda Sadyrbala:
- Maǵan pálen kún máýlet bersin, ár taptan bir jaqsy alyp, ózim kóriniske baraıyn. Tartý-taralǵymen qonaqasysyn berip, qaıyraıyn!- dep, jaıylyp jastyq, ıilip tósek bolyp qaıyrdy da, qyrǵyzǵa: «Jıylsyn!»- dep, kisi shaptyrǵan.
Bular beıǵam jatqanda, qara qurttaı qybyrlap, qumyrsqadaı jybyrlap, jalǵyz kúnde qyrǵyzdyń úıilip-tógilip kelip qalǵanyn bir-aq bilipti. Sonda Sozaqta «Jalań aıaq Áshdúr»- degen bir áýlıe dıýana bar eken, Abylaıdyń qosynyna kez bolǵan eken. Jalań aıaq:
- Buryn olaı júrsem de, bylaı júrsem de, «Mynaý Túrkistanda Ámir Temir ornatqan aq kúmbezdiń ıesi Ázireti sultan ǵoı!»- dep, soǵan syıynyp júrýshi edim. Burynǵynyń: «Myń óliden- bir tiri»- dep aıtqany bar edi, kórset keremetińdi! – degende, Jalań aıaq Áshdúr aıtypty:
- Qyrǵyz degen jurtty dıýanalyqpen aralap júrgenimde, ózimniń maı basqandyǵymnan týǵan lepes balam edi Sadyrbala. Oǵan qalaı endi qahar qylaıyn?!- depti.
- Ol bir bala da, mynaý qazaq kóp murtyń ǵoı, el- jurtyń ǵoı! Bir bala qalaı, kóp qalaı?!- degende
- Qap, qap, «Sóz tapqanǵa qolqa joq!»- dep edi,- dep suq qolyn bir urtyna tyǵyp, aýzymen úsh atypty.
Qyrǵyz byqpyrt, topalań tıgen qoıdaı uılyǵyp, úrkip qashyp beripti de, qazaq kótinen qýyp, Qarabalta, Soqylyqtyń asýyna jetkenshe talaıyn qyrypty. Sonda qyrǵyz: Áıteke-jyryq alty balasymen jolda qyrǵyn tapqan eken. Sonan soń qyrǵyz jalynyp jalpaıyp, bitimge kelip, Sárý degen bir taıpa elin qazaqqa «aq úılige» bergen eken. Qos basyna bir úıli qyrǵyzdan úlesip alysyp: «Osy kúngi Arǵyn ishindegi qyrǵyzdar sol jolǵy olja bolyp úleske túskender» desedi».
1770 jylǵy shaıqas Tura ózeniniń janyna bastalyp, Shatý asýynan asyp, Qyzylsý men Shámsiniń Shýǵa quıar saǵasyna deıin sozyldy. Osy saǵada bolǵan sońǵy qandy shaıqas "Jáıil qyrǵyny" degen ataq aldy. Qyrǵyz eli Qarabalta Soqylyq asýynan beri aspaıtyn boldy. Jáıil degen adam Áteke jyryq dep atalatyn manaptyń qaıyn atasy soǵysta birneshe ulymen birge óldi. Qyrǵynnyń kúshtiligi sondaı, keı rý jartysynan, keı rý úshten birinen aıryldy. Solty degen eldiń Tolqon degen rýynan 40 adam qalypty. Qyrǵyz topalań tıgen qoıdaı uılyǵyp qyrylyp qalypty. Sonda Áıteke jyryqtyń alty balasy qolǵa túsip, qaıyryp alýǵa jaramaǵan. Sadyr bala basyn saýdamen ázer aıyryp alǵan.
Osy qyrǵyn soǵystyń bolýyna sebep qazaqtyń bir qosyny Alty shahar mańyna sapar shekken negizgi sharýa Abylaı elshisi Dáýletkereı sultandy Qytaı shekarasyna jetkizip salyp qaıtar jolda qyrǵyzdyń áskerine kezdesip qalady. İle ózenine jaqyn jer bolǵandyqtan qazaqtar kóp qyrǵyzben soǵysqannan góri elderine jetip qalǵandy jón kórgen. Qyrǵyzdar bolsa bular Qashqar jerinen paıdamen kele jatyr dep oılap sońynan qalmaı qýa beripti.
Shoqan bul oqıǵa týraly jazǵan: «Kaısakı bejal. Neprıatel presledoval ıh do rekı Ilı. Kazakı perepravılıs vbord. Kırgız Temırdjan-batyr ývlekshıs, zashel s malym chıslom ýdalsov, presledoval ıh na kazahskıı bereg za Ilı. Togda kandjıgalınes Tomacha-batyr, vıdá, chto manap ývleksá slıshkom daleko ı ne ımel tovarısheı, povernýl nazad ı votknýl kope pod samýıý grýdınký loshadı s takoı sıloı, chto blagorodngoe jıvoltnoe razom selo na zadnıe nogı. Manap bystro soskochıl s loshadı ı brosılsá na sergelınsa Djaýlýbaı batyra; kandjıgalınes Iset batyr, ývıdá opasnosttovarısha, dal ýdar kopem-manap povalılsá na zemlú. Tomacha-batyr, on byl nızkogo rostý, no s velıkoı dýshoı, on sel na nego ı rasporol jıvot-eto byl sokol, zatravıvshıı lebedá. Beloe obnaenne telo batyra ostalos v pole, belaıa podobno belomý sazaný. ...Kırgızy ývıdelı smert lúbımogo manapa, nachalı presledovat s eshe bolee ojestochenem. Sergelınes Djaýlýbaı byl vzát v plen, soshel s loshadı, chtoby strelát, zatem bylı vzáty kazahı Ýsen-batyr ı Altaı, Baıgozy batyr.
Baıgozy batyr byl vybran po jrebıý, kak jertva za smert manapa. Ego sprosılı, kto ýbıl batyra ? On otvechal tverdo, ıa ne hochý být dokazchıkom nı na kogo.
Ego posadılı, obratıv lısom k vostoký, otmerılı 40 shagov, ı býrýt s dlınnym rýjem sel naprotıv ı nachal medlenno navrodıt rýje.
Sam Baıgozy rasskazyval posle, chto reshıtelno nıchego ne dýmal ı ne boıalsá: «Zavázav krepko na golove, ıa sıdel, ojıdaıa vystrela, no ne zamechaıa togo, kogda brat pokoınıka prıshel ko mne ı skazal: «Brat moı byl shaıt, ıa n hochý krovı, ty kazak svobojden». «Ia ne smog podnátsá, krov v jılah sovershenno ostanovılas, ı pot gradom lıl s lısa.». On byl vymenen ngna odnogo ız bratev Temırdjana, byvshego v plený ý Ablaıa, ı Djaýlýbaı vshyel s obeshanıem dostavıt vykýp. Za nego jıznú porýchılsá tovarısh po plený kazah Ýsen. On pas baranov ı cherez neskolko mesásev prı blagoprátnom slýchae bejal»(Kópeıuly M.-J. Shyǵarmalary. Pavlodar, 2013. 9 tom. – 121-122-bb.)..
1779 jyly Abylaı Alataýǵa sońǵy joryq jasady, bul qazaq hanynyń aıbary túgel Azıaǵa jetken ýaqyty. Abylaıdyń sońynan bul joly jıyrma mynan asa ásker erdi. Qyrǵyzdar Abylaıdy, sońyna ergen áskerimen qonaqjaı qarsy aldy. Eki el bitisti, qyrǵyz bıligin Abylaıǵa bermekke kelisti. Sonyń belgisi retinde tańdaýly degen manaptarynyń otbasylarynan amanatqa on otbasyn alyp keldi. Onyń beseýin han óziniń aýylyna alyp qalsa, úsheýin Shyńǵys sultanǵa jáne Baraq balasy Bókeıge berdi. Eki qyrǵyzdyń otbasyn Ábilpeıizge berdi.
Abylaı Ortalyq Azıada qalǵan sońǵy kóshpeli elderdiń basyn ýaqytsha bolsa da qosty.
Jambyl ARTYQBAEV,
L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ, Tarıh fakúltetiniń profesory, tarıh ǵylymdarynyń doktory
