NEMİSTER NEMİS AVTONOMIASYN QOLDAMADY? NEGE?
Qazaq jerinde qurylmaq bolǵan nemis avtonomıasyn Qazaqstandaǵy nemisterdiń basym kópshiligi qoldamady. Sebebi, olardy aryp-ashyp, azyp-tozyp kelgenderinde keńqoltyq qazaq halqy baýyrlaryna basty, kómek qoldaryn sozdy. Sonyń arqasynda nemisterdiń eshqaısysy ashtan ólip, kóshten qalǵan joq. Al ekinshiden, olar qazaq halqynyń qaharynan qoryqty. "Qazaqtar kóterilip, shańyraǵymyzdy shaıqaltyp, kúlimizdi kókke ushyryp jiberip, osy kúnimizge de zar bolyp qalmaıyq" degen úlken qaýipteri boldy. Sol sebepten de olardyń kópshiligi nemis avtonomıasyn qoldaı qoımady. Ony myna úzindiden-aq anyq baıqaýǵa bolady: "Osyndaı urymtal sátti sátimen paıdalanǵan Qazaqbaı esebin taýyp, avtonomıaǵa qarsy bolyp júrgen nemis ultynyń ókili – Kondrat Vagnerdi ortaǵa shyǵaryp jiberdi: – Qazaqstanda nemis avtonomıasyn qurýdyń túkke de qajeti joq. Halyq muny báribir qoldamaıdy. Buryn ol Reseıde boldy, tipti olardyń ózi qarsy, olaı bolsa, nege Qazaqstan kelisýi kerek? Qazaq halqynyń qarsylyǵyn zańdy qubylys dep esepteımin. – dedi ol aǵynan aqtarylyp, – Soǵys jyldary qıyndyqpen jer aýyp kelgende qazaqtar baýyryna basty, dám-tuzdaryn aldymyzǵa qoıdy, aýzymyzǵa tosty. Kerek deseńiz, aram qatpasyn degen aıaýshylyq sezimmen bala-shaǵalarynyń aýzynan jyryp, bir japyraq nandaryna deıin bólip berdi. Sondyqtan qazaqqa qıanat jasaýdy Qudaı da keshirmeıdi. Bizdiń Qazaqstannan avtonomıa suraýǵa eshqandaı haqymyz joq. Qazaqtardy men qos qoldap qoldaımyn, olardyń talaby oryndy. Qazaqstanda nemis avtonomıasyn qurý – keńinen oılastyrylǵan sheshim emes. Bunymen másele esh sheshilmeıdi, qaıta kúrdelene túsedi. Bul nemisterge jasalǵan jaqsylyq emes, jamandyq: eki ulttyń arasyna ot tastaý, aıtystyrý, shaǵystyrý, qyrqystyrý degen sóz. Kerek deseńiz, bizdi mazaq etý, taǵy da taǵdyrdyń tálkegine ushyratý! Sondyqtan buǵan biz de úzildi-kesildi qarsymyz! Eger uly orys halqy shynymen bizdi jarylqaǵysy kelse, avtonomıany tarıhı otanymyz – Povoljeden ashsyn! Sebebi, onyń negizi qaı jerde qalansa, sol jerde zańdy jalǵasyn tabýy kerek!"
"Alań" atty hıkaıattan. Kondrat Vagner de ómirde bolǵan, áli de kózi tiri nemis. Bul da onyń óz sózi. Men aspannan eshteńe alǵan joqpyn!
QAZAQSTANDA NEMİS AVTONOMIASYN ASHÝ TÝRALY BREJNEV QOL QOIǴAN ATYSHÝLY QAÝLY...
Nemis avtonomıalyq oblysyn qurý týraly KOKP Ortalyq Komıteti Saıası búrosynyń qaýlysy
Saıası búro májilisiniń hattamasy. № 153/Hİ. 31 mamyr, 1979 j.
1. Nemis halqynyń ulttyq mádenıetin damytýǵa qajetti jaǵdaı jasaý maqsatymen jáne olardyń arasynda ıdeıalyq-tárbıe jumysyn jaqsartý, sonymen birge oblys quramyna kiretin aýdandardyń ekonomıkasy men tabıǵı baılyqtaryn neǵurlym tıimdi ıgerý úshin Qazaq KSR-iniń quramynda respýblıkalyq organdarǵa tikeleı baǵynatyn nemis avtonomıalyq oblysyn qurý oryndy dep eseptelsin. 2. Nemis avtonomıalyq oblysyn qurýǵa baılanysty naqty usynystardy jasaý Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetine tapsyrylsyn.
Ortalyq Komıtet hatshysy
JALPAQSHESHEI SHAIaHMETOV UIǴYR AVTONOMIASYN QURMAQ BOLYPTY...
1979 jylǵy Nemis avtonomıasyna qarsy uıymdastyrylǵan ereýil týraly jazý barysynda budan da basqa kóptegen soraqylyqtardyń bolǵanyn zerttep bildim. Sondaı soraqylyqtardyń biri mynaý. Qaıta Qudireti kúshti Qudaı saqtaǵan:
"Tarıhı derekterge úńilsek, qazaq elinde kezinde ár túrli sebeptermen jer aýyp, qonys tepken dıaspora úshin jeke otaý tigip, avtonomıa berý máselesi keńes zamanynda buryn da bolǵan. Máselen, 1947 jyldyń aqpan aıynda Q(b)KP OK-niń hatshysy J. Shaıahmetov Máskeýge - BK(b)P OK-niń hatshysy N. Patolıchevtiń atyna Taldyqorǵan oblysynyń Panfılov jáne Oktábr aýdandary, Almaty oblysynyń Shilik, Eńbekshiqazaq, Uıǵyr, Narynkól jáne Kegen aýdandarynyń esebinen Qazaq KSR-i quramynda uıǵyr avtonomıalyq oblysyn qurý jóninde baıanhat jazady. Qujatta mundaı sharanyń nelikten júzege asyrylýy qajet ekendigi saralanady: Qazaq jerinde turatyn uıǵyrlar arasynda ulttyq turǵydan birigip, mádenıetin damytýǵa degen qulshynys erekshe. Aty atalǵan aýdandarda olar ulttyq erekshelikterin saqtap, birshama shoǵyrlanyp qonys tepken. Uıǵyr oblysyn qurý nátıjesinde túri ulttyq, mazmuny sosıalısik uıǵyr mádenıeti pármendi túrde kórkeıe túsedi, partıa jáne keńes organdaryna ulttyq kadrlardy tartýǵa múmkindik jasalady, sóıtip olardyń arasynda saıası jumys jaqsarady jáne ultshyl elementteriniń óz ishimizde jáne jat jurtta uıǵyrlardy kemsitip jatyr degen jalǵan baıbalamyn toqtatyp, uıǵyr halqynyń gazeti men mektepteri jabylyp jatyr degen dálelsymaqtaryn teriske shyǵara alamyz. Jańa ashylmaqshy oblysta aýdandardyń ekonomıkalyq damýy qarqyn alady. Munyń ózi Uıǵyr oblysynyń Qytaıdaǵy ult-azattyq musylman qozǵalysynyń oshaǵy bolyp tabylatyn İle aımaǵyndaǵy Sınszánmen shekaralas bolýy asa mańyzdy ekendigin atap ótken jón. Jańa oblystyń ómirge kelýi Sınszándaǵy 3 mln. uıǵyr tarapynan qyzý qoldaý taýyp, Keńes Odaǵyna kóbirek nazar aýdaryp, olardyń ult-azattyq qozǵalysyna jańa serpin týdyrady. Bolashaq qurylymnyń ortalyǵy aty atalǵan aýdandarǵa jaqyn bolyp tabylatyn Panfılov (burynǵy Jarkent) qalasy bolǵany jón dep esepteıdi J. Shaıahmetov joldas (A.Sh. Ahtaev, B.O. Jangýttın. Istorıa Kazahstana. II t. - Almaty:Bastaý, 2008. - 97-100-bb.)."
QYTAI MEN ORYSTYŃ QOLYNDAǴY KÓZİR BOLAR EDİ!..
Eger sol kezde shynymen Aqmolada Nemis avtonomıasy, al Almaty oblysynda Uıǵyr avtonomıasy ashyla qalǵan jaǵdaıda, Nemis avtonomıasy Orystardyń, Uıǵyr avtonomıasy Qytaılardyń kóziri bolyp, Qazaqstandy tyrp etkizbeı, aıaq-qolyn jipsiz baılap qoıar edi... Eki alpaýyt eldiń kóptegen oıyndaryn múltiksiz atqarar edi-aý! Oılaýdyń ózi qandaı qorqynyshty!.. Endeshe sol avtonomıalardy ashtyrmaı tastaǵan erlerdiń eńbegin laıyqty baǵalaıyq!..
SHESHEN-INGÝSH AVTONOMIASYN QURÝ TÝRALY DA USYNYS BOLYPTY
1956 jyly KSRO İshki ister mınıstri N. Dýdorov Qazaqstanda sheshen-ıngýsh avtonomıasyn qurý týraly KOKP Ortalyq Komıtetine resmı túrde usynys jasady. Biraq ol qaǵaz júzinde qaldy. Jobasy, áýelde partıa kóseminiń bireýi solaı jasaýǵa nusqaý beredi, al sarapqa sala kele, iske asýy shúbáli bolǵandyqtan, toqtatylýy yqtımal.
MASQARA... MAŃǴYSTAÝ TÚRKİMENSTANǴA ÓTİP KETE JAZDAPTY...
"Aram pıǵyldyń syry ashyla bastady. Orta Azıa búrosy qurylyp, buǵan Ózbekstan, Túrikmenstan, Qyrǵyzstannyń jáne Qazaqstannyń Ońtústik Qazaqstan oblysynyń basshylary endi. D. Qonaevtyń paıymdaýynsha, N. Hrýshev respýblıkalar arasyndaǵy shekarany tezirek qurtýǵa asyqty. Onymen qoımaı, partıa jetekshisi túbek baılyǵyn túrikmender shapshańyraq ıgeredi degen syltaýmen Mańǵystaý óńirin Túrikmenstannyń qaraýyna berýdi talap etedi. «Qazaqstanda bolǵanda bul jóninde aıtqan edim, biraq siz negizsiz qarsylyq bildiresiz», - degende Dımekeń: «Siz geologıa mınıstri A. Sıdorenkomen sóılesip kórińizshi», - deıdi. Qolma-qol telefon soqsa, Aleksandr Vasılevıch Qazaqstandaǵy geologıalyq qyzmettiń kúshti ekenin, qazaqtar Mańǵystaý baılyǵyn jaqsy ıgere alatyndyǵyn N. Hrýshevke túsindiredi. Sonymen qatar, jýyrda Mańǵystaý óńiri Aqtóbe jáne Gýrevpen (Atyraý) temir jol arqyly jalǵasady – bul da ony ıgerýdi tezdete túspek. Kósem ıdeıasynyń asyǵystyq ekendigi túsinikti boldy. Hrýshev: «Biz oılanamyz, al qazir Qazaqstan men Túrikmenstannyń shekarasyn buzbaı-aq qoıaıyq», - deıdi (D. Kýnaev. Ot Stalına do Gorbacheva. – Almaty:Sanat, 1994. - 154-b.).
Dýman Ramazan, (Facebook paraqshasynan)
