Dúnıede adam balasynyń erkindiginen artyq baqyt joq. Óziń ańsaǵan, ózińniń adam ekendigińdi sezindiretin osynaý kól-kósir erkindiktiń ishinde seniń sulýlyǵyǵyń da, tazalyǵyń, aryń, boıyńdaǵy talantyń jasyrylǵan. Sol erkindigiń bolmasa óziń kútken maqsat-muratyńa jete almaq emessiń. Biz jas jazýshy, júreginde oty bar jazýshy Arman Álmenbettiń «Mımyrt» romanyn oqyǵanda osyndaı oıǵa qaldyq. Iapyraý, «ómirde osyndaı da adamdar bar eken-aý» dep kúnde kórip júrgen ómir keıipkerleriniń tynys-tirshiligine, adamǵa bir aq ret beriletin asa qymbat ǵumyrdy osylaısha súrip jatqanyna ókinish tanyttyq. Bul týraly sál keıinirek.
Jas qalamger Arman Álmenbettiń «Rejıserdiń tústeri» (Almaty, 2013) kitaby jaryq kórgende birdi-ekili ózimiz sıaqty qalamdas dos, aǵalary tilek bildirdi. Bunyń ózi aldyńǵy tolqynnan jyly sóz kútken, sol jaqqa qaraǵyshtaǵan jas jazýshyǵa úmit otyn syılary anyq. Ózińniń jazǵanyńdy ózeýrep bireý izdemese, janyńdaǵy ádebıet aýylynan yryzdyq, nesibesin terip júrgen jandar túsinbese, bólektengen ádebıet ǵumyryń saryýaıymǵa salmaı ma. Sol pikirlerdiń bir parasyn aqyn Saıat Qamshyger jazypty. Saıat «Mımyrtty» roman emes hıkaıat desek jón bolar degen pikir aıtady. Odan ári ol «Roman — uly áńgime dep turmys sarynyn túptep, tereń qarap áńgimelep, túgel túrde sýrettep kórsetetin shyǵarmalardy aıtamyz», – degen Ahmet Baıtursynulynyń sózin negizge alady. Qazirgi qoǵamnyń kelbetin, adamdar jan dúnıesine boılaı alǵan «Mımyrttyń» janryn avtor solaı atasa bizdiń oǵan kelispeske lajymyz joq.
«Mımyrtty» oqyp shyqqannan keıin romannyń alǵysózin jazǵan Toqtáráli Tańjaryqtyń oılaryna úńildik. Sebebi ózińniń aıtar oıyńdy basqalar senen buryn aıtyp qoıǵan shyǵar. Solar bul shyǵarmany jeterine jetkizip taldaǵan bolar, oqyrmanǵa túsindirip bergen shyǵar degen oıdy izdegenimizdi nesine jasyraıyq. Onyń ústine bir aıtylǵan oıdy qaıtalaý da oqyrmanǵa jańalyq retinde sezilmeıdi. Toqtaráli de óz maqalasynda bizdiń qoǵamdaǵy betperdeli adamdardyń taǵdyryn «Mımyrttan» kóre bilgen. Ras, roman kúrdelirek. Negizgi ıdeıa jasyryn. Alaıda bundaı romandardyń legi qazaq ádebıetine sonaý alpysynshy jyldary kelgen. Odan keıin de qoǵamnyń aqıqatyn kórsetetin jumbaǵy mol shyǵarmalar legi qazaq ádebıetinde tolastaǵan emes.
Arman jaıynda Nurbek Túsiphan «Úsh talshybyq» atty maqalasynda «shyǵarmanyń jumbaǵy Morjdyń ólimi ǵana» dep aıasyn taryltýdyń qajeti joq. Mundaǵy tirshilik úshin júrip jatqan kúndelikti, kózge kórine bermeıtin kúresterdiń ózi talaı syrdy ańǵartady» dep romannyń qupıasyn, negizgi ıdeıasyn ashqandaı bolady. Osy úsh pikir de «Mımyrt» romany bizdiń qoǵamymymyzdaǵy adamdardyń taǵdyry degen oıdyń shyrmaýynan shyǵa almaǵan. Kez-kelgen shyǵarma óz qoǵamyndaǵy nemese tarıhtaǵy bolǵan bolýy múmkin ómirdi kórseteri anyq. Alaıda biz óz ýaqytymyzdaǵy jańashyl týyndylarǵa osylaı baǵa bersek, bizdiń ádebıetimizdiń kóshi ilgerilemek emes.
Armannyń «Mımyrt» romanyn sóz etkende bul úsh pikirdi biz joqqa shyǵara almaımyz. Árkimniń talǵamy basqa. Tanymy bólek. Degenmen roman múlde sáttsiz dúnıe emes. Birneshe qabat oılardy avtor osy romanda kórsetip bergen.
Roman 123 betten turady. «Bás», «Ýáde», «Shımaı» degen úsh bólimdi qamtyǵan. Osy úsh bólimniń de kóterer júgi salmaqty. Ekinshi bólimdi oqyp otyrǵanda oqıǵa jelisi úzilip qalǵandaı kórinedi. Múlde olaı emes. Avtor bul bólimde qoǵamdaǵy erkin tirshiligi bar adamdardy kórsetkisi kelgen. Ádilhan, Baljandardyń taǵdyryna úńilsek bulardyń turmysy Kúresbektiń qol astyndaǵy malshy, jalshylardan turmysy táýir, oqyǵan, maqsatqa umtylǵysh harakterler. Dúnıe bir qarasań mımyrt, beıǵam, barlyǵy da tynysh, baqytty ómir súrip jatqandaı seziledi. Shyndyǵynda solaı ma? Nelikten avtor roman ataýyn «Mımyrt» dep qoıdy eken dep oı júgirtip kórelik. Arman somdaǵan Kúresbek, Syrymdar úshin dúnıe óz qalpynda dóńgelenip, barlyǵynyń da tórt qubylasy túgel, ishpegeni aldynda, ne isteımin dese óz erkinde ekeni aqıqat. Al osyǵan qarama-qaıshy Morj, Noıahan, Zıada, Jasulan, Gýlá syndy jandardyń ómiri ózi qalaǵandaı ómir me? Osy keıipkerlerdiń psıhologıalyq kúıi bir-birine uqsamaıdy.
«Ústine kóne kúrteni, basyna tozyǵy jetken dalbaıdy kıip, sary atqa zaýyqsyz minip, qoıyn aıdap ketip bara jatqan Morjǵa olar onsha mán berip qaraǵan da joq». Bul sózben avtor ne aıtqysy keldi. Osy avtorlyq baıandaý arqyly alǵashqy bólimniń negizgi ıdeıasyn aqtaryp tastaǵandaı bolady. Arman óte sabyrly jazýshy eken. Ideıany jetkizýge kelgende asyqpaıdy. Ómirde Morj sıaqty elenbeı, tasada qalyp, barlyq armanyn aıaq asty etken jandar az ba? Morj solaı bolamyn, osyndaı kúıge túsemin dep oılady ma. Áıtpese konservotorıaǵa túsip nesi bar. Kim qoı baǵamyn, araq ishemin dep oılaıdy. Búkil tisinen typ-tıpyl aırylǵan, kúni erteń ne bolaryn oılamaǵan jannyń beınesi bul. Avtor ne úshin Morjdyń osyndaı kúıge túskenin táptishtep baıandap jatpaıdy. Onyń osyndaı kúıge túskeninen bir aq nárse sebep. Kúrespektermen Morj kúresip te kórdi. Kúreskende ne tapty. Belgisiz soldattyń qańǵyǵan oǵynan qaza tapty. Qańǵyǵan oqtyń ıesi ózi oq atqanyn da, kisi óltirgenin de bilmeıdi. Arman osy tasadan atylǵan oq arqyly toǵysharlardy synaıdy. Joǵarydan bekitilgen zańdar men, aıtylǵan keıbir sózderdiń kesirinen búkil qoǵam, Morj sıaqty jandar japa shegip jatpasyna kim kepil? Avtor romanda osy ıdeıany aıtqysy kelgendeı. Bir ýaqytta Morj: « – Bastyqty taqtan aýdaryp tastaý úshin alǵa! – dedi de solaı qaraı shaba jóneldi» deıdi avtor. Bul óz azabynyń taýqymetin kóp kórip, shydamnyń da shegi bar ekenin sezingen jannyń sózi. Osy sózge Morjdyń aınalasyndaǵy eshkimge zıany joq jandardyń qaıtarar jaýaby qandaı?
«– Áı, qarańǵaǵyr-aı, – dedi Naıahan.
– Týma talant qoı naǵyz, - dedi Jasulan shyn rıza bolyp.
– Qatyrady, á – dep qoıdy Zıada da.»
Úsh túrli músirkeý. Bular músirkegenmen Morj kesek obraz, tabıǵaty bólek jan. Bolmysynda erkindikti ańsaǵysh. Qoı sońynda júrip, kóringennen teperish kórse de ózgege keýdesin bastyrmaıdy. Zıada, Naıahandardaı jalpaqshesheı, kónbis jan emes. Morjdyń boıyndaǵy tulǵalyq qasıet Kúrespekpen birge erip kelgen toqaly kelgende túrlenip sala beredi. Sulýdy kim súımeıdi, sulýlyqqa kim qyzyqpaıdy. Gýlá sol sulýlyqtyń sımvoly. Osyndaı padıshany nelikten Kúrespekter ǵana ıemdený kerek. Oǵan Morj, Zıadalardyń qol sozýǵa haqysy joq pa. Kúrespekterdiń kózqarasymen qarasaq ondaıdy ózi ǵana menshikteýi kerek eken. Joq! Ómir aǵysy menmendikti kótermeıdi. Túbinde báribir adamnyń júrek qalaýy jeńip shyǵady. Osy bir júrek qalaýy bar ekenin, adamnyń armany, erkindigi bar ekenin Kúrespekter múlde umytqan. Ol úshin Zıada, Jasulan, Noıahandar, Morjdar túkke turǵysyz jandar. Budan artyq toǵysharlyq bola ma?
« - Eı, beıshara! Kerek bolsa, seni óltire salam. Eshkim bilmeı qalady. Kimge kereksiń sen!» deıdi Kúresbek.
Osy bir kıkiljińnen keıingi Morjdyń oılaǵany bul jerden qarasyn batyrý. Qaıda barsa da Morj bir kúndik nany men araǵyn taýyp jeı alady. Keıbir adamdar ómirde bir úmittiń sońyna ilesip, soǵan jettim aý degende qapy qalsa ózin rýhanı tastap jibereri bar. Tipti romannyń úshinshi bóliminde Morjdyń dosy polkovnık Erden Ábishev óz dosynyń bolmysyn aıtyp da beredi. «Qyrsyq bolǵanda qyrsyq adam edi ǵoı, marqum. Aýylda láılip iship júredi de, bir-aq kúnde araǵyn qoıyp, qalaǵa baryp, toı basqaryp, biraz aqsha jınap, ústi basyn durystap, adam qataryna qosylady. Sodan soń bir-aq kúnde qaıtadan qańǵybas bop shyǵa keledi». Ádiletsizdik pen arsyzdyq, qýlyq, bireýdiń kóńilin tabý úshin ótirik kólgirsý Morjdardyń qolynan keletin is-áreketter emes. Kóńilindegisin kúlbiltelemeı aıta salatyn adamdar sanatyndaǵy bundaı jandardy pysyqqaılar qurǵan ómir zańy sheńberden shyǵaryp tastaı beretini ókinishti. Osynyń kesirinen polkovnık Erden Ábishev aıtqan tozý men ozýdyń jolynda ózin taba almaı júrgen Morjdyń tirshiligin kóremiz. Osy úshin biz Morjdy kinálaı alamyz ba. Aqıqattyń aqıqat ekenin aıtqan adamdy biz nege sottaýymyz kerek. «- Men túsinbeımin. Myna jerge ne úshin keldińiz? Jaman Kúresbek úshin be?» deıdi Morj Gýlámen kezdeskeninde. Osy sózdi aıtý da oılap qaraǵan adamǵa qanshalyqty aýyr. Bundaı sózderdi Zıadalar aıta almas edi. Bul tarıhı shyǵarma emes. Qazirgi qoǵamnyń bet-beınesin, aq, qarasyn ajyratyp bergen dúnıe. Turmystyń, qoǵamnyń, adamdar psıhologıasyn búkpesiz aıtqan Arman Álmenbettiń bul jazǵany jazýshylyq ómirdiń alǵashqy qadamdary. Negizgi dúnıe aıtar oıdyń salmaqtylyǵynda. Ideıanyń, ishke búkken syrdy avtor jasyryn berýde sheber eken. Baǵanaǵy Arman sabyrly eken degenimiz de osy. «Mımyrtty» oqyǵanda sydyrtyp oqysańyz túkke de túsinbeısiz. Nege bulaı boldy? dep romandy suraq qoıa oqýymyz kerek. Árıne, romannyń sońyn bitirgende de Armandy túsinbeı qalýyńyz múmkin. Romandy aıaqtap bolǵan soń túpki ıdeıany izdeńiz. Avtorlyq baıandaýlarǵa, keıipkerler is-áreketinen syr ańdyńyz. Sonda ǵana bul romannyń dıagnozyn qoıa alasyz. Degenmen úshinshi bólimge kelgende roman qupıasy syr bere bastaıdy. Alǵashqy bólimniń sońyndaǵy Morjdyń ólimi qańǵyǵan oqtan bolady. «Endi az júgirse, poıyz kórinbek. Kenet shyń etken dybys pa, jarq etken jaryq pa... Morj shalqasynan tústi».
Odan keıingi ekinshi bólim «Ýádeni» oqyǵanda múlde basqa keıipkerdiń ómirimen tanys bolasyz. Ádilhandaı jas jigittiń taǵdyry da buralań. Onyń da bir basyna jetetin taýqymeti az emes. Aldynan kes-kesteı bergen synaqtarǵa Ádilhan Morjdaı borkemiktenip ezilmeıdi. Morjdyń basyna túsken qıyndyqtar Ádilhanǵa da jolyǵady. Avtor qos keıipkerdiń basyndaǵy taǵdyrdy kórsetý arqyly ne aıtqysy kelip otyr. Eki keıipker de súıgen qyzynan aırylyp ómir aǵysyna qarsy turady. Morj bolsa araq sońyna bas qoıady, Ádilhan áskerge ketedi. Basymyzǵa túsken qıyndyqtardyń sońynda jaqsylyq ta bar eken. Abaıdyń «Qys artynan shýaǵyn shashyp kóktem de kelmeýshi me?» edi degen oıy Ádilhan men Morjǵa da aınalyp soǵady. Ýaqyt bárine tóreshi. Tek bizder sabyrlyq tanyta bermeımiz. Ádilhan áskerde júrgende Baljan ózgemen turmys qurady. Ózge qyz tabylmaǵandaı osy úshin Ádilhan qapalanady. Jastyq dáýrenniń osyndaı bir ańǵaldyǵy da bar. Áskerde júrip uıyqtap jatqan «dedtardyń» eki-úsheýin Ádilhan sulatyp ta salady. «Bata tımeı, qata tıse» qapyda sol jerde bireýi ólip te keter me edi. Qudaı ońdaǵanda jigittiń baǵy bar eken. Keıin Ádilhan azamattyq boryshyn ótep úıine keledi. Jolaı Danıar dosynan ózi jaqsy kórgen qyzy Baljannyń kúıeýden qaıtyp kelgenin esteıdi. Ádilhan Arqalyqqa kelgen soń da kóp aıaldamaı Almatyǵa jańa ómirdi bastaıdy. Baljanǵa degen burynǵy saǵynyshy qaıta oıanady. «Sálem. Nomerińdi áli ózgertpegen ekensiń. Qalyń qalaı?» dep áskerden keıin telefonmen hat ta jazady. Osydan keıin-aq Baljanmen aradaǵy mahabbat qaıta jalǵasady. Kúıeýden kelgen bolsa da baıaǵy mahabbattyń oty óshpepti. Telefon arqyly qyzý áńgimeler Ádilhan men Baljannyń arasynda kún sanap ulǵaıa túsedi. Endi qaıtyp, qandaı jaǵdaı bolsyn aırylyspaýǵa bekinedi. Baqytty kúnderdiń bazarly shaqtaryna jetýge sál-aq qalǵan edi. Qol sozym jerde turǵan baqytty ala almasa adam úshin odan artyq ókinish te joq shyǵar. Osyndaı kezeńderdi bastan keship jatqan Ádilhannyń oıynda eshteńe joq edi. Úıinde alańsyz jatqan, Baljandaı súıiktisin kútip jatqan jigittiń úıine kenetten qońyraý soǵylady. «Ornynan turdy. Bireý esikti qaqqandaı. Qaqty ma, qaqpady ma? Qońyraý shyr ete qaldy. Qaqqan eken.» Osy sońǵy sózden keıin bul bólim aıaqtalady.
Úshinshi bólim «Shımaıdy» oqyǵanda Morjdyń ólimine sebepker, qańǵyǵan oqtyń ıesi izdeledi. İzkesýshi Morjdyń stýdent dosy polkovnık Erden Ábishev. Polkovnık birden Morjdy óltirgen Kúresbek pen Syrym dep túıedi. « – Sen ana KNB-shnıkke senip tursyń ba? – dedi Kúresbek aqyryn ǵana, – erteń ol ketedi, osy aýylda sen ekeýmiz qalamyz. Saǵan eshqandaı prıtenzıam joq. Keliseıik odan da» deıdi leıtenant Mereıge Kúresbek. Kúresbek polkovnık kelgenge deıin Morjdyń joqtaýshysy joq, shirigen jumyrtqa dep oılaǵan. Ózińnen zor shyqsa, eki kózińnen sor shyǵady degendeı Kúresbekke tyqyr endi taıanady. Árıne, ol Morjdyń ólimine bas qatyryp turǵan joq. Ol ózi alyp kelgen jas toqal Gýlány izdeıdi. Sonyń ótemi, retinde Mereımen mámilege kelmek. Biz oılaǵandaı emes jas leıtenant taza bolyp shyqty. Kúresbek usynǵan kúrek aqshany almaıdy. Osy Mereıdiń adaldyǵy, júrek tazalyǵy oqyrmanǵa úlken áser etedi. Ol baıǵus Ábishevpen Morjdy atqan qańǵyǵan oqtyń ıesin tutqyndaýǵa kele jatqanda da tirshilik tynysyn tarazylaı biledi. «– Myna jigitti ne úshin ustaımyz sonda? Ózi óltirgenin bilmeıdi eken, ózi áskerden endi kep jatqan jigit bolsa, qaıtemiz osyny?» – dep júrektegi sózin aıtady jas leıtenant Mereı. Ol jigittiń kim ekenin biz romannyń sońynda ǵana bilemiz. Baqsaq ol ekinshi bólim «Ýádede» avtor baıandap ketken Ádilhan Erjanov bolyp shyqty. Ádilhannyń bireýdi óltirip alǵanyn ózi de sezbeıdi. Poıyzda túrmedegi qylmyskerlerdi Ádilhan tasyp ta júrgen. Ekinshi bólimde avtor myna sóılemdi bizge jaıdan-jaı berip otyrǵan joq. «Kanvoı bop júrip, Ádilhan qylmyskerdi qarýmen kúzetip, Balqashqa, Qaraǵandyǵa baryp qaıtty». Osy bir kezderde Morjdy Ádilhan atyp alady. Poıyzda uıyqtap jatyp shúrippe basylyp ketti me álde dalaǵa jaı ata saldy ma ony Ádilhan bilmeıdi. Osy oq Morjdyń basyna tıgen. Morj da osy sátte quldyqtan qutylyp birjolata baqytty ómirdiń kóshin bastaýǵa umtylǵan. Onyń júreginde Gýláǵa degen asqaq arman bar edi. Alda taýsylmas, sarqylmas baqyt ózine Morjdy shaqyryp turǵandaı. Átteń osy bir qaq mańdaıdan qadalǵan oq bolmaǵanda Morj óz ómirin ózi oılaǵandaı súre alatyn ba edi. Jeltoqsan kóterilisimen, ózi súıgen jarynan aıyrylyp qalǵan sonaý bir jyldardaǵy jazylmas júrek jarasynan endi ǵana qulan taza aıyqqan sát edi ǵoı bul. Osy oqıǵa Ádilhan taǵdyrynda taǵy qaıtalanady. Ózi kópten kútken kúpti sezim, kóp uzamaı-aq óziniń qasynan tabylar edi. Osy bir ózimen ketkir qońyraý shyr ete qalmaǵanda, poıyzda ketip bara jatyp baıqaýsyzda balalyqpen sol shúrippeni basa salmaǵanda kim biler bul da óz qatary sıaqty baıandy shaqtardyń, balqaımaq sansyz jyldardy Baljan ekeýi kesher me edi. Biraq bul taǵdyr áskerden jańa kelgen jas jigittiń mańdaıyna jazylmapty. Mańdaıyna jazylǵany túrme eken. Temir torǵa da, taǵdyrdyń bul qoqaıyna da Ádilhan shydap baǵatynyna biz oqyrmandarymyzdy sendire alamyz. Oǵan myna sóılem dálel: «Buryn Ádilhan túrme degendi temir qorshaýdyń ishi dep túsinetin. Sottalǵandardyń bári erteńnen keshke deıin tordyń ishinde otyrady dep oılaýshy edi. Sóıtse, olaı emes bolyp shyqty. Qatal júıedegi túrmeniń ózinde qylmyskerler syrtqy úlken qorshaýdan shyqpasa boldy, al ishte emin-erkin júre beredi eken». Bul Ádilhannyń túrme týraly áskerde qylmyskerlerdi kúzetip júrgendegi túıgeni. Avtor keıipkerdiń aýzyna osy sózdi sala otyryp, Ádilhandy bolashaq qıyndyqtarǵa, túrmeniń sup-sýyq surqaı tirligine tóze alatyndyǵyn kórsetip ketkendeı.
Ádilhandaǵy osy tózim mahabbat saparyna shyqqanda namyssyzdyqqa ulasyp sala beretini ókinishti. Ol úshin Baljan kim? Ómirdiń qıyndyqtaryn Baljan úshin shegip kelgen jigit eshteńe bolmaǵandaı kúıeýden shyqqan qyzdy qaıta alýǵa daıar. Osynsha qumartyp, yntyq bolatyndaı Baljanda qandaı qasıet bar? Oqyrmandy sýlýlyq nazymen baýrap alatyndaı Baljanda selt etkizer sezim bolsashy. Kóz jumyp, aldy artyna qaramaı mahabbat aralyna súńgip kete beretin jigit Ádilhan emes. Arman sýrettegen Ádilhannyń obrazy basqa. Ol óz baǵasyn biletin jigit. Baljandy ne úshin súıdi, onyń boıynan Ádilhan kisi qyzyǵatyndaı ne tapty avtor ony da kórsetip bermegen. Bar bolǵany «ata-anańdy renjitpe» degen bir ǵana sózi úshin Ádilhan ony esinen shyǵarmady desek oǵan oqyrman sene almas edi. Avtor osy aspannan túsken aıdaı qyzdy Ádilhanǵa ákep qosý arqyly aqyldy jigittiń kesek beınesin de kishireıtip alǵan. Bizdińshe avtor Morjdyń ólimine sebepkerdi izdeımin dep ekinshi bólim «Ýádede» keıipkerlerin tym álsiretip alǵan. Ádilhannyń mahabbaty áıteýir saǵynyshtan júregi jarylyp júrgen mahabbat. Baljandy ne úshin súıgenin de bilmeıdi. Avtor hat arqyly eki jastyń sezimin kótermelegendeı bolady. Kózben kórip, qolymen ustamaǵan soń arýdyń aıdaı júzi oqyrmanyn yntyqtyra ala ma? Bizdiń ádebıette áıelder beınesi jeterlik qoı. Sonyń bireýinen avtor úlgi alsa qanekeı.
Morjdyń Gýláǵa degen asaý sezimin túsindik. Morj óziniń adam ekenin, ómirde orny bar ekenin Kúrespekterge túsindirý úshin Gýlány súıdi. Tipti Gýlá: « Budan keıin ekeýmiz eshqashan sóılespeı-aq qoıaıyq. Mektepti jańa bitirgen jas bala emespiz ǵoı. Aqylymyz bar. Otpen oınaýdyń qajeti joq» – deıdi Morjǵa. Al Baljanda osyndaı aıanysh sezim de joq. Eshteńege qaramastan Ádilhandaı jigitti qaıta quryǵyna ilmekshi. Óziniń ońbaı qateleskenine ókinish tanytyp kózinen jas ta shyqsashy. Avtor Baljannyń beınesin Ádilhannyń oı-qıalymen kórsetedi. Qıal shyndyq emes. Biz Baljannyń kóńil-kúıin telefonmen hat jazǵanynan-aq baıqadyq. «Endi kezdespeıik» dep aq, adal sózin aıtsa, Baljannyń adamı kelbeti asqaqtap shyǵa keler me edi. Joq, qyzda ondaı emeýrin baıqalmaıdy. Qaıta: «Sálem. Seniń hattaryńa jaýap jazatyn múmkindik bolmady. Qazir nemen aınalysyp júrsiń? Jaǵdaıyń qalaı?» dep qıylady. Sonda Baljan ómiriniń tragedıasy qaıda? Baljannyń muńy, ókinishi, keshirimi qaıda? Onyń bárine avtor birsydyrǵy kózben qaraǵanymen, oqyrman mundaı qatelikterdi keshire me? Joǵaryda Saıat Qamshygerdiń «roman emes hıkaıat desek jón bolar» degen sózi osydan baryp shyqsa kerek. Jazýshynyń úlken bir mindeti jazǵan shyǵarmasy arqyly oqyrmanyn sendire bilý ǵoı.
Úshinshi bólimdegi namysqoı jigit Erden Ábishevtiń táýir bastalǵan jumysy onyń dostyq paryzdy óteý ekenin jaqsy uǵyndyrady. Jol ortaǵa kelgende osy Erden Ábishevtiń shalt qımyly qaıran qaldyrdy. Óz otbasy bola turyp, qanshama quqaı kórgen Gýlányń syryn bile turyp, seńdeı buzylǵany bıik adamdyǵyn alasartyp jiberedi. Osyndaı qyzmeti, abyroıy bar adamnyń basynda erkindigi joq, Kúrespek sıaqty talaılardyń qoljaýlyǵy bolǵan áıeldi ıemdene salýy aqylǵa syıymsyz. Avtor qısynsyz dúnıelerdi kiristirip jibergenin de baıqamaǵany ma?
Mundaı kemshilikterdi tizbektegenimizdiń de ózindik sebepteri bar? Bul Arman Álmenbettiń sońǵy dúnıesi emes. Bolashaqta da osyndaı qomaqty shyǵarmalar týatyny anyq. Keıipkerlerdi shyǵarma sahnasynan alyp tastaǵanda Armanǵa abaı bolýdy eskertemiz. Sebebi oqyrman óz keıipkerleriniń kóz aldynan ushty-kúıli joq bop ketýin qalamasy anyq. Sondyqtan Armandaı talǵampaz jazýshyǵa Gýlá, Danıar, Saǵdat syndy keıipkerlerdiń kesek beınesin sahna syrtyna ońaı jolmen ysyra salýǵa bolmaıdy. Olardyń keıingi taǵdyry, ne úshin óz ortasynda ómir súrip júrgeni de beımaǵulym qala bergen. Roman bolǵan soń olardyń jan dúnıesin de bir baqylap alsa artyq etpes edi.
Óziń jaıly qatal syndy keıingi urpaq aıtqannan góri, ózińniń saparlas dostaryńnyń aıtqany qashanda áserli, emes pe! Bolashaq jazylar dúnıeniń de tańy araılap atatyny senimimiz mol. Arman jastyǵyna qaramastan úlken janrdyń jalynan ustaǵanda shý asaý bas bermeı ketetini anyq. Tulpardy tizgindeýge umtylǵan jastyń alǵashqy tóltýmasyn oqyǵanda úmit kúter shabandozymyz osy bolar degen tilegimizdi ne jasyraıyq. Ómirdiń qaltarys, bultarysyn, adamdar jan-dúnıesindegi názik syrlardy óz qatarlas jazýshylarymyzdan tappaǵanda qaıdan izdemekpiz.
Marat Ázimhan.
