Biz baı-baǵlan men jarly-jaqybaıdyń aıyrmashylyǵyn nysanaǵa alyp, máseleniń qandy irińin shyǵara jazyp júrmiz. Aldaǵy ýaqyttarda da qaýzaıtyn osynaý talaıly taqyrypty qalaı saralasaq ta, bul baı men kedeı uǵymy uzyn-qysqa, bıik-alasa, joǵary-tómen, jýan-jińishke degen teńeýlerge teline beredi.
Ekeýi de bir aspannyń astynda ortaq aýamen tynystap, bir jerdiń ústinde júr. Baı da adam, kedeı de adam. Ózimsine yńǵaılasaq, ekeýi de qazaq. Baı – Asan, kedeı – Úsen. Kedeı «bálenshe atam baı, túgenshe atam batyr, anaý naǵashym bı, mynaý týysym sheshen bolǵan eken» dep entigedi. Oı-bo-o-oı, qanynda sondaı aqsúıektiktiń jurnaǵy bolsa, ózi nege qotyr laqqa, soqyr atqa jarymaı otyr? Al baı ol sıaqty ata-tegin túgendemek túgil, tilin de bilmeıdi. Ulyqbek aqynsha aıtsaq, «tilin jutqan tunjyr»! Sóıte tura, qaradan shyqsa da baı!
Jazǵyturym ekeýi de sýdyń ortasynda tirlik keshedi. Biriniń sýy – tup-tunyq, ekinshisiniki – laı-batpaq. Óıtkeni, baı tamasha tabıǵat aıasyndaǵy kól-teńizdiń qaq ortasynda nemese jaǵasynda ornalasqan vıllada bolady. Al Ońtústik, Shyǵys, Batys, Ortalyq Qazaqstan oblystaryndaǵy kedeı aýyldary tasqynnyń qursaýynda qalady. Baı – máz, eshteńe oılamaıdy. Kedeı – zarly, aǵaıyn-týmanyń tiri qalýyn tileıdi.
Ekeýi de shekaralas bir eldiń ishinde kıinedi, tamaqtanady, uıyqtap, tús kóredi. Baı kıimdi shetelderden alyp kıedi. Syrtqa shyǵyp keletin ýaqyty bolmaı jatsa, ózimizdiń sýpermarketterden lypanyń da eń qymbatyn tańdap alady. Kedeı qujynap qara bazarda júr. Ózi arzan kıimdi odan saıyn «túsirseńshi» dep jalynady. Alyp-satarynyń da jaryp júrgeni shamaly. Ári ketse, orta dáýletti sharýa ǵana. Sóıtip, bastan-aıaq muntazdaı kıinip aldy degen kedeıińizdiń bir qapshyq shúberegi baıdyń álgi bir lypasynyń da qunyna jetpeıdi. Baı tústik taǵamyn asa qymbat meıramhanalardan qarny jarylýǵa shaq qalǵansha ishedi. Kedeı óz úıinen, keıde kórshi-kólem, dos-jaran, týys-týǵandarynyń dastarqanynan asqazan aldarlyq dám tatady. Oǵan úlgermeı jatsa, shaǵyn dúken-dúńgirshekterden jolaqysynan artylǵan tıyn-tebenge keletin birdeńeler alǵan bolady. Baı biz jarnamadan ǵana kóretin jaıly kereýette kerilip jatyp uıyqtaıdy. Kedeı jerge salynǵan eki kórpeniń ortasynda bir ýys bop búktetilip nemese qoldan jasalǵan kereýetsymaqta jambasy tesilip jatady. Baı túsinde sheteldik mıllıarderler men AQSH dollaryn kóredi. Sondaı bolýdy armandaıdy. Taýyqtyń túsine tary, kedeıdiń túsine bári kiredi. Baı jymıyp, kedeı kúrsinip oıanady.
Ekeýi de «A» pýnktinen «B» pýnktine kólikpen jetedi. Baı jańa markaly sheteldik kóligimen zyr ete qalsa, kedeı «qoǵamdyq kólik» dep atalatyn avtobýstarda syǵylysyp, qaıda barsa da keshige beredi.
Baıdyń balalary shetelde «oqyp», kedeıdiń balalary óz elindegi ógeıdiń kúıinde júr. Bilimin dáleldeý úshin de aqsha kerek, biraq, suralǵan somany óńinde kóretinine ózi ólgenshe senbes!
«Qazaq baıysa, qatyn alady» degendeı, baı – áıelge de baı. Kedeıdiń kóbi táni arzan jezókshege baryp, aýrý-syrqaýdyń túr-túrine shaldyǵýda. Emdeletin qarjysy taǵy joq. Nápsisin arymen tejegenderi jalǵyz áıeliniń janynan shyqpaıdy...
Tizbekteı tússek, «Ash bala toq balamen oınamaıdy» men «Kedeı baı bolsam deıdi, baı Qudaı bolsam deıdiniń» sınonımy kóp. Qaptatyp qaıtemiz endi?!. Eń bastysy, óz ultyn mensinbeıtin qazaq baılary (evreı-jebireı sıaqty sıyqsyzdardy sanatqa almaǵannyń ózinde) halyq qazynasyn japalaqsha basyp jeýde. Ulttyq namys, ulaǵatty sóz degendeı kerekti qısyn kedeıdiń ǵana peshenesine jazylyp qoıǵandaı. Turmystyq baı – rýhanı jutań, rýhanı baıdyń turmysy nashar. Paradoks! Sherhan Murtaza aıtpaqshy, «bir kem dúnıe».
Ań, qus, janýar, jándik degendeı et-súıekti jaratylystyń bári de birde ash, birde toq. Jyrtqyshtary álsizderiniń kári-qurtań, aýrý-syrqaýlaryn ǵana aýlap jep, tabıǵat tepe-teńdigin saqtaýda. Al Allanyń adamdy olardan sanalylaý etkeni – myna jalǵandaǵy synaǵy edi. Biraq, kedeıdiń násip-nápaqasy birde bar, birde joq. Baılar shalqyp iship, shaıqap tógýde. Osylaısha qoǵam tepe-teńdigin saqtaı almaǵan qoǵamnyń jándik ekesh jándik qurly da bolmaǵany ǵoı!
Ras, kez kelgen qoǵam qara men tóreden quralǵan. Jerdiń beti – ala-qula, bar men joq. Mysaly, qazir álemdegi 7 mıllıard adamnyń 900 mıllıony kedeılik sheginde ómir súrip jatqan kórinedi. Eýropa statısıka qyzmeti EO-ǵa múshe 27 el turǵyndarynyń áleýmettik jaǵdaıyn sarapqa salyp kórgende, deni aılyǵynan shaılyǵyn ázer aıyryp otyrǵandar bolyp shyqty. Eń kedeı halyq Bolgarıada turady (49,1 paıyz). Odan keıingi retpen Rýmynıa, Latvıa (40 paıyz), Lıtva (33 paıyz), Grekıa, Vengrıa (31 paıyz) resmılendirilgen. Jarly-jaqybaıy kóp elderdiń aldyńǵy legin osylar bastap tur. Bul jaǵynan basqalary da óte shań qabatyndaı shamada emes. Eń tómengi deńgeıde dep sanalatyn kedeılik Lúksembýrg pen Avstrıada – 17 paıyz, Golandıa men Shvesıada – 16 paıyz, Chehıada – 15 paıyz degendeı, alǵashqy altaýdyń artyndaǵy izin qalyńdatyp kele jatyr.
Bul rette, biz damýdyń dańǵylyna túsken eýropalyq eńseli elderdi aıtyp otyrmyz. Alpaýyt Amerıkanyń ózinde kedeı turmaq, qaıyrshylar kóp. Óıtkeni, jaratylysy bólek jarandardyń jazmyshy da árqıly. Barmaq pen shynashaqty shoshaıtqandaı etip, qurlyqta qur súlderin súıretip júrgender men qaryny tezekqaptaı baı-baǵylandy qaıta-qaıta salystyra bergen de yńǵaısyz. Óıtetin bolsaq, bizdiń baı men kedeıdiń 40 ese aıyrmashylyǵy bar áleýmettik deńgeıi kórinip qalady. Elimizdegi Qoǵamdyq problemalardy taldaý ortalyǵy dırektorynyń orynbasary Qanat Berentaevtyń aıtýynsha, Qazaqstan halqynyń da 60 paıyzy – kedeı. Esh elmen salystyrmaǵan sıqymyz bul! Bizdińshe, az kórsetkish emes. Qalǵan 40 paıyzynyń ǵana jaǵdaıy jaqsy bolsa, olardyń jumys kezinde asqanadan keshendi túski as iship, keshke úıine qoǵamdyq kólikpen qaıtyp júrgen meniń tanystarym emes ekeni anyq. Esildiń oń jaǵalaýyndaǵy selınogradtyq eski-qusqy úılerde de turmaıtyn shyǵar (oblys ortalyqtaryndaǵyny aıtýǵa kádimgideı uıatym ustap otyr). Onyń ústine «kedeılik shegi» degen bar. Biraq, ony Reseı statısıkasynan kezdestirmedik. Al Qazaqstannyń kedeılik shegi – eldiń ekonomıkalyq múmkindikterine qaraı belgilenetin kiristiń eń tómengi shegi. Naqty aıtqanda, sol tómengi kúnkóris deńgeıiniń 40 paıyzyn qurap, 9 myń teńgeden sál-aq asady. Aıyna 9 myń 891 teńge!
Osy oraıda aıta keter mańyzdy jaıt, AQSH-taǵy tutyný sebeti 300-ge jýyq ataýdan turady eken. Onda eń úlken paıyz azyq-túlik taǵamdaryna berilgen desek te, benzın, temeki, alkogólge jáne úıden tys tamaqtanýǵa jumsalatyn shyǵyndar da qarastyrylǵan. Al Fransıanyń tutyný sebetine 500-den astam ataýlar engizilipti. Onda, tipti, meıramhanalar men sulýlyq salondaryna barý shyǵyndary da júr. Barlyǵy «meıramhanaǵa aıyna bir ret barý» degendeı shekti mólshermen alynsa da, halqynyń sondaı hal-ahýaly syrt kózdi súısintpeı qoımaıdy. Endi ózimizdiń tutyný sebetindegi azyq-túlik bóligine kelsek, olar – taǵamdardyń gramdap ólshengen mardymsyz jıyntyǵy. Senbeseńiz, bazar men dúkennen kele jatqan kez kelgen qarapaıym qazaqty toqtatyp, paketine úńilińiz... Janyńyz ashyp ketedi! Onyń ústine, 2017 jyly dáýlettiler men sińiri shyqqandar qaltasynyń aıyrmashylyǵy 5 esege óskendigin estigende, «Qudaı-aý, qaıda baramyz?!» dep, Abaı atama elikteı kúrsindim. Dosym da sóıtti. Óıtkeni, bul kórsetkishpen halyqtyń bir aılyq tómengi tabysyn eseptegende, 22 myń 859 teńge ǵana shyǵady eken. Statısıka komıtetiniń málimeti solaı. Sene salaıyn desem, túrik júrgen qulaqqa únemi perishte sybyrlaı bermeıdi. Resmı derek ekenin eskerýge týra kelse, ondaı aqshaǵa ne keledi? Ózim-aq saýsaq búgip sanap bere salamyn ǵoı. Nan, sháı, bir ýys kámpıt, pampers, jol júrý aqysy dep. Bitti, bir ǵana judyryǵym jumylady.
Qoı, odan da bálen mıllıard dollarǵa jetken syrtqy qaryzymyzdan qutylyp alaıyq!.. Ulttyq bankimiz shet elderge memleketpen kepildendirilmegen bereshegimizdiń ózi 95,6 paıyzdan 95,9 paıyzǵa óskendigin habarlap jatqanda, el ishindegi ot basy, oshaq qasyn áńgime etkenimiz jaramas. Biraq, jalaqyny kóterińkirep qoıǵannyń ábestigi joq. Ol aqshaǵa ne keletinin on saýsaqty búge tizbektep, eki qoldy aspanǵa kótergen jaqsy. Áıtpese, bárinde bar kedeılikti biz ǵana joıar bolsaq, álgi kúrsinip otyrǵan dosym oǵan qýanbaıdy. Álemdik ádiletsizdik retinde qabyldap, odan saıyn aýa juta almaı qalyp júrer...
Statısterdiń álde de halyq turmysynyń tómendigin jasyryńqyrap qalatynyna qaraǵanda, olarǵa qazyna qorjynynan jem bermegen bılikte de kiná bar. Áıtpese, jylda sýǵa kete beretin Ońtústik, Shyǵys, Batys, Ortalyq Qazaqstannyń aýyldary el kedeıleriniń eń basynda tur. Jaryq pen aýyz sýǵa jarymaǵan Jezqazǵannyń eldi mekenderi men bir-birinen qaryzǵa shelektep un surap júrgen Torǵaı túkpirindegi qazaqtardyń da jaǵdaıy nashar. Esepti qymbat jıhazǵa toly kabınette otyryp durys shyǵara almaǵan sanaqshylar naǵyz kedeıdi tappasa, shalǵaı aýdan, aýyldardan shań kórsetsin! Óıtpeıinshe, «eń baı jáne eń kedeı adamdardyń arasyndaǵy tabys aıyrmashylyqtary sońǵy 10 jylda 1,5 esege tómendedi» dep ótirikti sýsha sapyrýdyń qajeti joq! Eger baı men kedeıdiń naqty sany qattalyp-shottalǵan bolsa, Memlekettik qyzmet isteri jáne sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi men salyqshylar, basqa da quziretti oryndar jón-josyqsyz semirgenderdiń tabysynan zeınetaqynyń, qarttar jáne jetimder úıiniń, jumyssyzdardyń, aýyr jumysqa jegilgenderdiń... osylarǵa teń jaǵdaıdaǵylardyń esebin aıyryp bersin! Odan dáý kókelerdiń dáýleti kemip qalmas. Jasyratyn dáneńesi de joq, nebary 18-aq mıllıon jurttyń arasyndaǵy taqyr kedeılerdi orta tap ókilderi etýge, baspana baǵyn buıyrtýǵa memlekettiń múmkindigi jetedi.
Aıtpaqshy, Dúnıejúzilik bank adamnyń kúndelikti qoldanýy úshin qolynda 1,9 dollary (600 teńge shamasynda) bolmasa, ol adamdy kedeı dep esepteıdi. Al qazir sizdiń qaltańyzda qansha teńgeńiz bar?
Erkeǵalı BOLATULY
