Tarıhyńmen ár sanada jańǵyryp, Qazaq eli mártebesi

"Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy" shyǵarmashylyq báıgesine

Bizdiń tarıh – bul –daǵy qalyń tarıh,

Oqýlyǵy jup –juqa biraq –taǵy

Q.Myrzalıev

Táýelsiz el tarıhy – otanshyldyqtyń, erliktiń, eldiktiń ne ekenin dáleldeıtin tamyry tereń baı tarıh. Elim, otanym degen qasıetti uǵymdar ár adamzattyń óz tabaldyryǵynan bastalady. Egemen elimizdiń erteńin nuly eter «barys» tekti namysty urpaq boıynda ulttyq sana kórinis tapsa, aqyl oıy men júreginde týǵan jerine degen súıispenshilik oryn alsa, bul qoǵamymyzdyń qalypty damýy, órkenıetke umtylý jolyndaǵy nátıjeli kórinisi bolyp sanalmaq.

Tarıhqa bir sát sheginsek...

HÚ ǵasyrda qýatty qazaq handyǵyn qurdyq, handyqtyń eń alǵashqy alyp jatqan aýmaǵy Qozybasy men Shý aımaǵy bolǵan. Al negizin qalaǵan Jánibek pen Kereı bolatyn.Qazaq handyǵy óz aldyna qoıǵan tarıhı mindetterdiń ishinde qazaq taıpalarynyń basyn qosyp, qazaqtyń etnıkalyq aýmaǵyn keńeıtý. Osyǵan qarap, esil erlerimiz –Kereı men Jánibektiń qazaq handyǵyn qýatty elge aınaldyryp, kórkeıtkisi kelgenin kóre alamyz.Jánibekten keıin taqqa Kereı hannyń uly Buryndyq otyrdy. Buryndyqtan soń han taǵyna Jánibektiń uly Qasym han boldy. Qasym han tusynda qazaq handyǵy saıası, áleýmettik – ekonomıkalyq jaǵynan damydy. Alys – jaqyn elderge Qasymnyń aty áıgili bolyp, Qazaq handyǵy qýatty, irgeli elge aınaldy. «Qoı ústine boztoroǵaı jumyrtqalaǵan» tamasha bir mamyrajaı zaman boldy,alaıda táýelsiz qazaq eli beıbit ómir súre almady. Biz uzyna boıy tarıhymyzda Uly dalada nebir qıyndyqtardy basymyzdan keshirgen, surapyl soǵystardy, joıqyn jortýyldardy ótkergen, san ret qırap, san ret boı túzegen «tarıhtyń taǵdyrly kóshi» deıtin uzaq jolda jaqsyny da, jamandy da kórgen; saltanatty da ómir súrgen, handary altyn saraıda da turǵan, altyn taqta da otyrǵan, irgeles eldermen beıbit ómir súre de bilgen elmiz.

Taýqymetti sonshama kóp keshken, taǵdyry aıanyshty – ezilip-egilgen, jabyǵyp japa shekken, taryǵyp –zaryqqan halyq jer betinde ekeý bolsa, sonyń bireýi – qazaq.

Bizdiń halqymyz tarıhtyń qatpar – qatpar qyrtystaryna tamyryn tereń jibergen qıyn da qyzyqty, talaıly taǵdyr keshti. Ol negizinen táýelsizdik jolyndaǵy kúrespen ótti. Búgingi Qazaqstannyń aldyna ýaqyt qoıyp otyrǵan mindetterdiń aýqymy men artar jaýapkershilik júgin álgindeı oqıǵalardyń tańbaly tarıhı tizbegin, ata – babalarymyzdyń júzdegen urpaqtarynyń janyn jaı taptyrmaǵan azapty izdenisterin eskermeı turyp baǵalaý da, baǵamdaý da qıyn.

Ejelden qonaqjaı, daladaı darhan qazaǵym ózdiginen eshkimge soqtyqpaı soǵys ashpaǵan, qashanda beıbitshilikti tý etip ustaǵan beıbit halyq bolǵan. «Biz qazaq degen mal baqqan elmiz, biraq eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz. Elimizden qut –bereke qashpasyn dep, jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep naızaǵa úki taqqan elmiz. Eshbir dushpan basynbaǵan elmiz...Dostyǵymyzdy saqtaı bilgen elmiz, dám – tuzdy aqtaı bilgen elmiz» ,- degen Qazybek bıdiń sózi teginnen tegin emes. Alaıda , keń – baıtaq jerinde mamyrajaı tirshilik keshken beıbit elge kóz alartýshylar kóp boldy.

Ótken jyldar óshken joq, sanada tur,

Talaı saýyt tozdyrdy dala –batyr, - dep aqıyq aqyn Muqaǵalı jyrlaǵandaı, solardyń bárine halqymyz qarsy turyp tosqaýyl bola bildi.Júgi narda, qazany teńde bolyp kóship – qonyp ómir súrgen ata – babalarymyz úsh nárseni boıtumardaı saqtap qadirlegen. Ol el men jer jáne ana tili. Qandaı halyq bolmasyn osy úsheýinsiz táýelsizel bola almaıtynyn bizdiń babalarymyz qandaı kóregendilikpen boljaǵan deseńizshi.Sondyqtan da kóz alartqan dushpandaryna qasyq qany qalǵansha shaıqasyp, shybyn janyn shúberekke túıdi.

Iá, qazaq halqynyń basynan nebir qıly zaman ótti. Tarıhta aty shýly «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» degen qaraly atqa ıe bolǵan 1723 jylǵy jońǵar shapqynshylyǵy qazaq jerin oısyratyp ketti.

Qara taýdyń basynan kósh keledi,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi.

Qaryndastan aıyrylǵan jaman eken

Qara kózden móltildep jas keledi...

Elim –aı... – dep kúńirengen osynaý óleń joldary tek án sózderi emes, jońǵardyń joıqynynda talaı bozdaqtarynan aıyrylǵan eldiń zary, halyq qasireti.Qaımana qazaq Alqakólge aıaldap, qasıetti Qarataýdyń baýraıynda bas qosty.

HÚİİİ – HİH ǵasyrlarda halqymyz erkindik pen táýelsizdiginen aıyryldy.Azýyn aıǵa bilegen Reseı úkimetiniń quramyna ený qazaq halqy úshin jońǵar shapqynshylyǵynyń ezgisinen qutylýdyń joly boldy.Biraq uly derjava qazaqtardyń moınyna otarshyldyq qamytyn kıgizdi.Kómek kútken Reseıimiz qazaq halqyn azdyra bastady. Ulanǵaıyr dalamyz ımperıa menshigine aınaldy. Halqymyzdyń basynan qara tuman serpilmedi.

Orysqa bodan bolǵan úsh ǵasyrdyń ishinde tarıhymyz, ar –ojdanymyz tabanǵa taptaldy. Zulmattyń quryǵyna tústi. Ózgeniń tarıhyn ózimizge telip oqydyq. Ult retinde jer betinen joıylyp kete jazdadyq. Qazaqtyń «Qarataýdyń basynan kósh keledi» dep zarlaǵany, Qaztýǵan jyraýdyń: «Qaıran da meniń Edilim» dep qabyrǵasy sógilgeni; úsh júzdiń basyn qosa almaı Abylaıdyń pushaıman bolýy; Buqar jyraýdyń jer tirep kúńirenýi; «Edildi kelip alǵany – etekke qoldy salǵany, Jaıyqty kelip alǵany – jaǵaǵa qoldy salǵany, Ádira qalǵyr Úsh Qıan» dep Murat aqynnyń kúızelgeni; «Bas – basyna bı bolǵan óńkeı qıqym, Minekı, buzǵan joq pa eldiń sıqyn» , - dep Abaıdyń qabyrǵasy qaıysatyn osy tus edi.

HİH ǵasyr ımperıa menshigine aınalǵan jerimizdi azat etemiz dep S.Datuly, I.Taımanuly, M.Ótemisuly, K.Qasymuly sıaqty qazaq batyrlary, HH ǵasyrda B.Áshekeev, Á.Janbosynov, A.Imanov syndy batyrlar halyq kóterilisin bastady.

HİHǵasyrdyń ekinshi jartysynda Shoqan, Ybyraı, Abaı halyqty ozyq elder qataryna qalyptasýǵa, bilimge shaqyrsa, HH ǵasyrdyń birinshi shıreginde Á.Bókeıhanuly, A.Baıtursynuly, M.Dýlatuly, M.Jumabaev sıaqty halyq uldary ult sanasyn oıatty, «elim» dep eńirep, «halqym» dep qaıysty.

1916jyly maýsym jarlyǵyna jigit bermeımiz dep qarsylyq kórsetkender oqqy ushty. Óz jerimizde ózimiz qyrǵynǵa ushyrap, qýǵynǵa tústik. Myńdaǵan jandar óz atamekenin tastap ketýge májbúr boldy.

1930-1933jyldarda bolǵan adam aıtsa nanǵysyz asharshylyq...

Zıaly qaýymdy qynadaı qyrǵan 1937-1938jyldar...

1937jylǵy asyra silteýdiń kesiri – qazaq ádebıetinde jaıqalyp kele jatqan jas terekterdiń tamyryn qıdy. Aqtańdaq jyldardaǵy qazaq dep qabyrǵasy qaıysqan qaıratkerler de táýelsizdigimizge jetkizer uly joldaǵy qurbandar edi.

Qalyń elim, qalyń qara aǵashym,

Qaıraty mol, aıbyndy er, alashym!

Ózi-aq qular, syr berme, sabyr qyl,

Aqymaqtar baıqamaǵan shamasyn, - dep jyrlaǵan Maǵjan jyrlary erteńgi bolashaqqa degen el úmitin oıatty, azat kúnderge degen senimin nyǵaıtty.

Bitti bári, basyldy daý – dabyra,

Ózenime ıemin taýlaryma

Egemendi el bolyp qaıtaryńdar

Meniń ketken kegimdi jaýlaryma!-degen sol kezeńderdegi İlıas jyrlary da halqyna egemendiktiń erteńi alys emestigin sezdirgendeı.

1941-1945jyldar aralyǵynda adamzat tarıhynda bolmaǵan alapat soǵysta qazaq ulandary erekshe erlik kórsetti.

Oıǵa tússe zyǵyrdanyńdy qaınatatyn, pushaıman qylyp sergeldeńge salatyn, dosyń túgili jaýyńa da tilemeıtin osyndaı qorlyqty basymyzdan keshken, tarıhqa esesi ketken elmiz. Biz osy kúnge aryp – ashyp, jadap – júdep, talyqsyp, seńdeı soǵylysyp, tentek qoıdaı teńselip, sanamyzdan aıryla jazdap jettik.

Alla kózimizdiń jasyn kórip, tilegimizdi berip, basymyzdan baq taıǵan zar zamanymyz artta qalyp, jańa zamannyń esigin ashtyq.

Mine, kórip otyrǵandaı, tutas almaı, terip aıtqannyń ózinde osylaı jalǵasa beretin tarıhtyń ashshy sabaqtary az emes. Bul sabaqtar bizden el qamyn oılar estilikti tileıdi. Ol bizge birlik bar jerde bereke bar ekenin, ala aýyzdyq oryn alǵan jerde azyp – tozý bolatynyn eskertedi.

Iá, talaı qys, talaı jeltoqsan aýyp ótti armanmen astasyp, úmitti súıretip, senimdi arqalap... Sóıtsek, bizdiń ata – babalar kútken baqyttyń kilti jeltoqsannyń moınyna tumar bolyp túıilipti. Túıinshek sheshilgeli de biraz jyl. Osynsha ýaqyttyń ishinde býynyn qataıtyp, qadamyn nyqtap, jan – jaqty qamdanyp alýdy maqsat etken elimiz birshama jetistikke qol jetkizdi. «Ornynda bar ońalar» demekshi el ornynda, jer ornynda. Jerge jeter baılyq joq. Je bolsa el bolady. El bolsa, er bolady. Túrli ult ókilderi turatyn osynaý qasıetti mekende, asqaqtaǵan ólkede, keńshiligi keremet darhan dastarhandaı dalada, egini teńizdeı tolqyǵan, tórt túligi órbigen, óndirisi órkendegen mekende ómir súrýshi árbir adam óz Otanyn janyndaı súıip, onyń kók baıraǵyn kókke kóterýdi maqtanysh tutady.

Bizdiń súıikti Otanymyz – Qazaqstan. Kórseń kóz toımas asqar shyńdy taýlary, aıdyn shalqar kólderi, jaıyla aqqan ózenderi, ormandary – osynyń bári jaınaı túrlenip, jasanyp – jasaryp jatyr.

Ulanǵaıyr atyrap, Ertis pen Edilge deıin, Arqa men Alataýdyń arasy – qazaqtyń altyn besik atajurty.Túp shejiresi sonaý ejelgi túrkiden bastaý alatyn qazaq halqy óziniń jer betinen joıylmaı, irgeli el, joraly jurt, qabyrǵaly qalpyn, salıqaly saltyn saqtap qalǵany – onyń eńbeksúıgish jigeriniń, asqaq rýhynyń arqasy. Sonaý saqtardan bastalyp, ǵun, úısin, qańly, qypshaq, Aq orda men Qazaq handyǵynyń jalǵasy – búgingi Qazaq eli.Qalqanyna qazan – qazan et týraǵan, jebemen tis shuqyǵan batyr eldiń urpaǵymyz!

Qazaq halqy, barsha qazaqstandyqtar rýhanı bıikten tanylyp, qıyn kezeńde qaırattandyrǵan, qulshynar tusta aıbattandyrǵan tulǵamen birge tolysyp keledi. «HHİ ǵasyr qazaq halqynyń juldyzy janatyn ǵasyr bolatynyna senemin» dep baǵyn jandyrǵan qaıratkerdiń demeýimen rýhanı tutasýdyń jańa jarqyn kezeńine qadam basty: ult qadirlegen kóshbasshymen, zaman somdaǵan Elbasymen.

Abylaı da, Abylaıǵa deıin aýmaly –tókpeli ǵasyrlardy qaıratymen qaınatqan aıbyndylar da eldiń kósh sońynda tozýyn emes, sýyrylyp alǵa ozýyn tiledi. «Keýde bir jerdi jol qylyp, shóleń bir jerdi kól qylyp» tórdegimen teńessem dedi. «Qurap jandy kóp qylyp, óz aldyna el qylyp» órdegimen keńessem dedi.

Qazaqstan Eýropa tórinen adamzatqa kósheli oıyn, kósem sózin jetkizdi. Tarıhynda bar kósemdigin, tabıǵatynda bar parasatyn tanytty. Qıyrlar men qıandarǵa tórtkúl dúnıeniń terezesi teń bolsyn degen sarabdal saıasatyn tanytty. Shartarapty aýzyna qaratty. Búgingi qazaq danalar men daralardyń kemeńgerligi qonǵan tulǵanyń tálimimen terbelip jetti. Sol tulǵanyń óz sózimen aıtsaq, búginge: «Táýelsiz qazaq eli bar. Álemde egemen Qazaqstan bar. Onyń kóp ultty tatý halqy bar Qýatty ekonomıkasy, senimdi saıası júıesi bar. Eń bastysy – búginnen nurly, búginnen kemel bolashaǵy bar. Sol kúnge berik senim bar».

Qazaqtyń qyran ushsa qanaty talatyn, qulan jortsa tuıaǵy tozatyn ulan ǵaıyr sheksiz dalasy búginde dúbirge toly. Óıtkeni babalar aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen talaı basqynshy jaýdan qorǵap qalǵan alyp keńistiktegi qurylǵan táýelsiz elimizdi dúnıe júzi tanyp, syndarly saıasatyna jan – jaqty qoldaý bildirýi ǵanıbet.Táýelsizdikti kóksep, kókseı júrip kúresip qansha býyn almasty, qansha arman óz besiginde tunshyǵyp, qansha ún óz kúıigine sharpyldy, órtendi... Búgingi kún sol babalardyń jelep – jebeýimen, Elbasynyń bastap – baǵamdaýymen, halyqtyń qoldap – qýattaýymen kelgen aqjarma qýanyshtyń kúni, san myń tilektiń jarylqanǵan sáti, «aq túıeniń qarny jaryldy» degen ádemi tirkestiń astaryndaǵy aıtpaq bolǵan aqıqaty osy bolar?!

Elbasymyz elimizdiń rýhyn kóteretin, uly maqsattarǵa jetkizetin «Máńgilik el» ulttyq ıdeıasyn jarıalady. «Qazaqstan -2050» - Máńgilik Elge bastaıtyn eń abyroıly, eń mártebeli jol.

Elbasymyz – álem moıyndaǵan, jahanǵa ataǵy jetken, búgingi zamannyń kóshbasshysy, týmysynan kıe daryǵan qaıratker, týǵan halqynyń Báıteregi, Kósemi, Kemeńgeri. Eliniń amanatyn arqalaǵan tiregi, altyn dińgegi!

Elim dep emirengen ulyn, eriniń qadirin bilgen bizdiń táýelsizdigimiz, 550jyl buryn órkenıetti eldiń irgetasyn qalaǵan Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy baıandy bolǵaı.Rýhyń bula, mekeniń berekeli bolǵaı! Qazaq eli, máńgi jasaı ber!

Jaqsylyqqa qushtarmyn,

Zańymdy berik ustandym.

Táýelsiz toıym toılanǵan

Álemge atym ushqan kún.

Tuǵyrly bolyp taǵymyz,

Baıandy bolsyn baǵymyz.

Táýelsiz eldiń urpaǵy

Bilimniń otyn jaǵamyz.

Aıtýly bolyp ár kúniń,

Qaryshtaı bersin qarqynyń,

Suq kózderden saqtaǵaı,

Toqyrap bir de toqtamaı!