Til men termın máselesiniń tóńireginde toptalǵan máseleler jaıly A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty Termınologıa bóliminiń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri B.S.Jonkeshovpen bolǵan suhbatymyzdy nazarlaryńyzǵa usynamyz.
B.S.Jonkeshov, A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty Termınologıa bóliminiń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, f.ǵ.k.
- Termınologıa máselesi árqashan, ár ýaqytta da ózektiligin joǵaltqan emes. Qazirde 30 tomdyq qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha sózdiktegi kóptegen termınder úlken daýǵa aınalyp úlgerdi. Jalpy, osy sózdik týraly aıta ketseńiz?
- Durys aıtasyz, til damýyn toqtatpaıynsha, termınologıa máselesi ózektiligin joımaıdy. Sebebi jyl ótken saıyn ǵylym men tehnıkanyń damýyna baılanysty soǵan qatysty uǵymdar men ataýlar da tilimizge enip jatady. Ár tilde paıda bolyp, halyqaralyq dáreje alǵan sol termınderdi qazaq tiline qalaı ıgerý, ıgergende qazaq tiliniń «qara shapanyn» jaba otyryp qabyldaý qazirgi qazaq termınologıasynyń eń ózekti máselesiniń biri bolyp tabylady. Sonymen birge qazirgi qazaq termınologıasyndaǵy ózekti máseleler retinde termınderdegi varıanttylyqtyń joıylmaı otyrýy, termınderdiń zańdastyrylmaı kelýi, halyqaralyq dep júrgen termınderdi áli de bolsa, orys tiliniń standarttaryna sáıkes qabyldap jatqanymyzdy ataýǵa bolady. Bul 30 tomdyq qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha salalyq termınologıalyq sózdik Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrligi Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıtetiniń tapsyrysy boıynsha «Pedagogıkalyq ǵylymdar akademıasy» qoǵamdyq birlestiginiń uıymdastyrýymen jaryqqa shyǵyp otyr. Akademıa sózdikterdi 2012 jyl men 2014 jyldar aralyǵynda ár sala mamandary men tilshi mamandardy tarta otyryp ázirledi. Mamandardyń biliktiligine kúmán keltire almaımyz. Sebebi, qaıtalap aıtamyn, ár sózdikke sol salanyń mamandary qatysty. Termınniń maǵynasyn mamandar ǵana túsinedi. Jalpy termınniń dál maǵynasyn sala mamandary ǵana aıta alady. Al ár sózdikke jaýapty A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń qyzmetkerleri onyń qazaq tiliniń ádebı normasyna saı ekendigine ǵana tóreligin aıtqan edi. Meniń shamalaýymsha, bul sózdiktiń jaryq kórgen boıda qazaq tildi tutynýshylardyń tarapynan synǵa ushyrap otyrýy – cózdik jasaý jumystarynyń durys uıymdastyra almaǵandyǵynan oryn alǵan kemshilikter. Uıymdastyrýshylarda sózdik jasaý tájirıbesininiń jetispeýshiliginen dep oılaımyn.
- Alǵash ret salalar boıynsha termınologıalyq sózdikter toptamasy 1999-2000 jyldarda jaryq kórgen eken. Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıteti men Pedagogıkalyq ǵylymdar akademıasynyń arasynda jasalǵan kelisimshart negizinde 2012-2014 jyldary aralyǵynda daıyndalǵan 30 tomdyq qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha salalyq termınologıalyq sózdikter toptamasy qaıta basyp shyǵarylýynyń maqsaty ne?
- Iá, bul sózdiktiń bastamy (zadel) 1999-2000 jyldary jaryqqa shyqqan salalyq termınologıalyq sózdikterdiń qory bolatyn. Onda ár sózdikte shamamen 4 jarym myń termın qamtylǵan. 2014 jyly jaryqqa shyqqan sózdiktiń basty maqsaty – alǵash jaryq kórgen sózdikterge enbeı qalǵan jáne tilimizge jańadan engen termınderdi barynsha qamtý boldy. Osylaısha ár salaǵa qatysty termınder qatary 9-11 myńǵa deıin jetkizilip otyr. Sebebi Qazaqstan Respýblıkasynda tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynda qazaq tiliniń rettelgen termınologıalyq qorynyń úlesi 2014 jylǵa qaraı – 20%, 2017 jylǵa qaraı – 60%, 2020 jylǵa qaraı – 100%-ǵa jetkizý mindeti qoıylǵan. Degenmen de búgingi tańda sanǵa jetkenmen, sapaǵa jete almaı otyrmyz. Biz bul jerde termınderdi retteý arqyly qandaıda bir utymdy jetistikterge jete alamasymyz aıdan anyq. Termınologıa teorıasynda qandaıda bir tildiń termınderin normalaý, júıeleý, birizdendirý, retteý sıaqty úderisterdiń basyn quraıtyn «Termınologıalyq jumystar» degen uǵym bar. Osy jumystardyń sońǵy núktesin termınderdi «standarttaý» nemese «kodtaý» atty prosester qoıady. Negizinen, qoldanystaǵy termınderdi standarttap almaıynsha, biz qazirgi kúndegideı daýly máselelerden aryla almaıtyndyǵymyz anyq. Al bul jumyspen jekemenshik mekemeler emes, memlekettik mekemeler aınalysqany durys. Órtenip jatqan úıge, basyn úıitip alǵysy keletinder, ókinishke qaraı, qazirgi qoǵamymyzda kóp bolyp tur. Menińshe, tildi tenderge salyp saýdalaýdy artyq dep oılaımyn.
- Beıbaýyrmaldyq – beıbaýyrmaldyk, jigit – jıgıt, jigittik – jıgıttık, joqtaý – joktaý, joralǵy – joralgy, ıgi – ıgı, ıgilik – ıgılık, zulym – zýlym, zulymdyq – zýlymdyk t.b. osy sıaqty termınder sózdikte qaptap júr. Jalpy, mundaı kóptegen qatelikterdiń ketýine qalaı jol berildi? Sózdiktiń bas-aıaǵynda kimder júrdi?
- Men munyń barlyǵyn qatelik dep aıta almaımyn. Orys tilindegi shet tili sózderin zertteýshi L.P.Krysın atty ǵalymnyń «Shet tili sózder sózdiginde» orys tiline qazaq tilinen engen taqyr – takyr, sor – sor, taý saǵyz – taý sagyz, tuman – týman, túk – túk jáne t.b. sózderin tizip kórsetedi. Halyqaralyq termınder degen til joq. Halyqaralyq termınder – ár tilden engen termınderdiń jıyntyǵynan turatyn birlikter. Eger tilde qandaıda bir uǵymdy ataıtyn birlik bolmasa, tipti uǵymnyń ózi bolmaǵan bolmasa, amalsyzdan túp tilden sóz alýy mindetti. Qazaq halqynda jer bederine, aýylsharýashylyǵyna, mal ataýlaryna, taǵam ataýlaryna qatysty uǵymdar men ataýlar, realııler óte kóp. Sol sebepten de qazir orys tilinde qazaqtyń qurtyn – kýrt, qazysyn – kazy dep ataıdy. Tilimizde osy sıpattaǵy sózderdiń halyqaralyq dárejege suranyp turǵandary qanshama. Degenmen de joǵaryda aıtylǵan «beıbaýyrmaldyq» degen qoldan jasalǵan uǵymǵa aıtar daýym bar. Qazaqta «baýyrmal» degen sóz bar. Al onyń antonımi, ıaǵnı qarsy mándes sózi «jatbaýyr» ekendigin kez kelgen qazaq biledi. Osy sıpattaǵy sózderge abaı bolý qajet edi. Bul – sózdikke avtorlardyń biri bolyp qatysyp otyrǵan tilshi mamannyń tarapynan jiberilgen kemshilik.
- Sózdikke, negizinen, Til bilimi ınstıtýty atsalysypty. Sonda ınstıtýt ǵalymdarynyń biliksiz bolǵany ma?
- Áleýmettik jelide Til bilimi ınstıtýtynyń atyna aıtylyp jatqan sózdermen tanyspyn. «Instıtýttyń mamandary mısyz, ne qarap otyr? osyndaı sózdikti qalaı daıyndaǵan?» – degen sıpatta renishterin bildirip jatyr. Men buǵan túsingen adamǵa myna bir maqalmen ǵana jaýap berer em – «Aıran ishken qutylady, shelek jalaǵan utylady».
- Sonda jiberilegen kemshilikter Til bilimi ınstıtýtynyń tarapynan emes degińiz kele me? Osy jaǵyn keńinen aıtyp berseńiz.
- Myna bir máselege nazar aýdaraıyqshy: jumysty tikeleı oryndaýshy Pedagogıka ǵylymdar akademıasy. Sala mamandarynyń jetispeýshiligimen ár mekemede jumys jasaıtyn, sózdikti jasaýǵa qajet dep tanylǵan mamandar kelisimshart negizinde jumysqa tartylǵan. Jalpy sózdikti daıyndaýǵa uıymdastyrýshylardyń kórsetýinshe 52 mekemede qyzmet isteıtin mamandar qatysqan eken. Instıtýt qyzmetkerleri de atalmysh sózdikke tek avtorlardyń biri retinde ǵana qatysqan. Eger sózdikterdiń alǵy betine (tıtýl paraǵyna) ártúrli mekemede jumys isteıtin mamandardyń jumys ornyn kórsetý qajet bolsa, 52 mekemeniń ataýy turýy qajet edi. Qaıtalap aıtamyn, sózdikti daıyndaýǵa A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty emes, sonda qyzmet isteıtin jeke qyzmetkerler ǵana qatysqan. Jeke avtorlar tarapynan jiberilgen kemshilik úshin, Instıtýttyń atyna kúıe jaǵýǵa bola ma? Sonymen birge jaryq kórgen sózdiktiń mańdaıshasyndaǵy Tapsyrys berýshi men oryndaýshynyń qatarynda A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń ataýy orynsyz tur. Instıtýttyń aty turý úshin sózdik jasaý jumysy Til bilimi ınstıtýtynda oryndalýy qajet edi. Buny men Instıtýttyń atyn aqtap alaıyn dep aıtyp jatqanym joq. Shyndyǵy, reti tipti, zańdyq tártibi de solaı. Qazir óz kemshilikterin jasyrý úshin shyǵarǵan ónimderine Instıtýttyń atyn paıdalanýshylar óte kóp.
- Daıyndalǵan sózdikterdiń sapasyn arttyrýǵa Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti janyndaǵy Memlekettik termınologıa komısıasy músheleri de qatysqan kórinedi. Sonda olar mundaı qatelikterdi qalaısha baıqamaǵan?
- Memlekettik termınologıa komısıasy sózdiktiń sapasyn arttyrýǵa emes, Komısıa otyrysynda sózdikke berilgen termınderdi maquldaýǵa kelisimin berdi. Endi mynaǵan kóńil aýdaraıyq, ár tomda orta eseppen 10 myń termın bar desek, 30 tomda 300 myń termın bar. Al 1 kúnge sozylǵan Memlekettik termınologıalyq komısıa otyrysynda osy 300 myń termınniń aq-qarasyn ajyratyp alý múmkin be? Bul termınderge saraptama jasaý úshin bir ınstıtýttyń kem degende jarty jyldyq ýaqyty qajet. Terınologıa komısıasynyń 20-ǵa jýyq múshesi bar, al Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıtetinde osy máselemen bir-aq maman aınalysady. Endi ózińiz kemshiliktiń ne sebepten oryn alǵandyǵyn shamalaı berseńiz bolady. Meniń oıymsha, bunyń barlyǵy – bizdiń elde jumystyń júıeli túrde oryndalmaýynan ketip jatqan kemshilikter. Oǵan bir adamdy nemese bir mekemeni kinálaýǵa bolmaıdy.
- Sózdikke qandaı baǵa berer edińiz.
- Sózdik salalarǵa qatysty birshama termınderdiń qoryn qalyptastyrǵan úlken jumys. Degenmen de retteý, birizdendirý, júıeleý tárizdi termınologıalyq jumystardyń atqarylýynda kemshin tustary jeterlik. Tutastaı alǵanda, salaǵa qatysty termınderdi jınaqtap, halyqtyń oı-pikirin bilý úshin aprobasıaǵa jiberilgen eńbek. Jaryq kórip otyrǵan eńbekti normatıvtik sózdik dep aıta almaımyz. Til – halyqtiki. Bas sarapshy da halyq. Syn pikirlerdiń aıtylǵany durys. Sebebi, «kósh júre túzeledi». «Kóp túkirse – kól». Muny jobany oryndaýshylar keıingi basylymda eskerer degen úmittemiz.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan: Dinmuhamed Aıazbekov
