Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasy táýelsiz elimizdiń tól tarıhyndaǵy óte mańyzdy oqıǵa bolyp tabylady. Jańa ǵasyrda álemdik keńistikke shyqqan qazaq elin budan da bıikterge umtyldyratyn, halyqaralyq arenadaǵy jańa jetiktikterge jol bastaıtyn bul memlekettik baǵdarlamanyń táýelsizdik tarıhnamasyndaǵy orny bólek. Atalǵan baǵdarlamalyq maqala búgingi tańda álemdik qaýymdastyqtyń bir bólshegi retinde tanylǵan Qazaqstan halqynyń jan-dúnıesin jańǵyrtyp, qoǵamnyń sanasynda zor rýhanı serpilis týǵyzdy.

Memleket basshysy baǵdarlamalyq maqalasynda «Bolashaqta ulttyń tabysty bolýy onyń tabıǵı baıly­ǵymen emes, adamdarynyń básekelik qabiletimen aıqyn­dalady. Tabysty bolýdyń eń irgeli, basty faktory bilim ekenin árkim tereń túsinýi kerek. Jastarymyz basymdyq beretin mejelerdiń qatarynda bilim árdaıym birinshi orynda turýy shart. Sebebi, qundylyqtar júıesinde bilimdi bárinen bıik qoıatyn ult qana tabysqa jetedi», – dep bilim arqyly adam ómirde bıik shyńdardy baǵyndyra alatynyn, jalpy, tutas ult uly murattarǵa qol jetkize alatyndyǵyn atap aıtqan.

84 jyldyq taǵylymdy tarıhy bar Q.Sátbaev atyndaǵy Qazaq Ulttyq tehnıkalyq ýnıversıteti de Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda kórsetilgen maqsat-mindetterdi júzege asyrýǵa aıanbaı atsalysyp keledi. Ýnıversıtet ujymy keleshektiń kirpishin qalaıtyn, elimizdiń erteńin jalǵaı­tyn, qoǵamnyń qozǵaýshy kúshine aınalatyn jastarǵa joǵary sapaly bilim berý isine úlken jaýapkershilikpen qaraıdy.

Álemge áıgili qazaq jazýshysy Muhtar Áýezov «Zaman ózgeredi, adam ózgeredi» degen eken. Rasynda da, zaman ózgermeı turmaıdy. Ár zamannyń óziniń bir belesteri bolady. Kún saıyn qaryshtap damyp, adymdap alǵa jyljyp, tórimizge shyqqan qazirgi jańa tehnologıa zamanynyń adamzatqa qoıatyn talaby da óte joǵary bolyp otyrǵany aqıqat. Negizi, adamı kapıtaldyń damýy ınovasıalyq kúshterdiń damýynyń negizgi kózi bolyp tabylady. Adamı kapıtal jańa dáýir talabyna saı damymaı qalǵan jaǵdaıda memlekettiń tutas ekonomıkasynyń artta qalýyna tikeleı áser etýi múmkin.

Bul – zaman talaby. Elbasy baǵdarlamasyn basty baǵdar etken bizdiń kózdegen maqsatymyz – zaman  talabyna saı bilimdi de bilikti mamandar daıyndaý. 1934 jyly qabyrǵasy qalanǵan ýnıversıtet túlekteri qazir egemen elimizdiń damýyna úlken úles qosyp kele jatyr.

ǴALAMSHAR KEŃİSTİGİNDE 4 ULTTYQ ǴARYSH APPARATY,  IAǴNI JER SERİGİ USHYP JÚR

Elbasy óziniń maqalasynda jańa dáýirdegi «Sıfrly Qazaqstan» baǵdarlamasyn atap ótti. Aıta keterligi, álemdik ǵarysh salasy Elbasy maqalasyndaǵy jańa dáýirdegi «Sıfrly Qazaqstan» baǵdarlamasymen óte tyǵyz baılanysty. Búgingi tańda adamzat ataýlyny jumyr jerdiń asty men ǵalamat ǵarysh keńistigi jaıly jan-jaqty aqparattarmen qamtamasyz etip otyrǵan sıfrlandyrý júıesiniń mańyzy erekshe. Qazirgi joǵary tehnologıa zamanyn sıfrlandyrý júıesinsiz kóz aldy­myzǵa elestetý múlde múmkin emes. Búgingi jyldardyń bıigi­nen qaraǵanda, jańa dáýirde álemdik keńistikke shyqqan qazaq eli birqatar jetistikterge qol jetkizip, halyqaralyq arenada abyroıy asqaqtady. Osy oraıda egemen elimizdiń ǵarysh salasyndaǵy da jetistikterin aıta ketkenimiz abzal.

Dúnıe júzindegi derbes memleket retinde Qazaqstannyń álemdik ǵarysh kóshine engenine mine, bıyl 25 jyl boldy. Al «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynyń jarıalanǵanyna bir jyl toldy. Osy bir jylda ne ózgerdi?  Búgingi tańda ǵalamshar keńistiginde 4 ulttyq ǵarysh apparaty, ıaǵnı jer serigi ushyp júr. Kók júzindegi osy 4 jer serigi elimizdiń ekonomıkalyq qajet­tiligin óteýge atsalysyp keledi. Qazirgi ýaqytta 4 ulttyq ǵarysh apparattary 500 mln. sharshy shaqyrym jerimizdi túsirgen sýretin bizge jiberip qoıdy. Bul óte úlken ári óte mańyzdy maǵlumat. Onyń  geologıada, geodezıada, ónerkásipte, munaıda, gazda, qala ınfraqurylysyn jóndeýde, shól-shóleıtti azaıtýda, sý tasqynyn azaıtýda, jalpy, barlyq salada kómegi óte zor.

Bizdiń ýnıversıtettiń basty maqsaty – ǵaryshtan jiberilgen barlyq sýretterdi tezirek taldap, zerttep, ár salaǵa berý, úlken maǵlumatty tıimdi etip ıgerý. Ǵaryshtan jiberilgen sýretter elimizdiń aýyl sharýashylyq salasyn damytýǵa kóp kómegin tıgizetini kúmánsiz. Mysaly, ol sýretterden jerdiń ylǵaldylyǵy, jerdiń qanshalyqty tozǵandyǵy, jerdi qashan, qaı ýaqytta, qaı mezgilde sýǵarý qajettigi jaıly jan-jaqty málimet alýǵa bolady. Joǵary tehnologıalyq sandyq júıedegi mundaı derekter aýyl sharýashylyq salasynda jumys istep júrgen árbir fermerge, kásipkerge aýadaı qajet. Fermerlerdiń egistik basyndaǵy eren eńbegine qaramastan ár túrli sebepterge, tabıǵı jaǵdaılarǵa baılanysty jyldaǵy ónim kólemi keıde ádettegiden kem shyǵyp jatady. Mysaly, 1 gektardan 18–20 sentner ónim alýdyń ornyna, 5–6 sentner ǵana ónim alady. Mine, osyndaı jaǵdaılardyń aldyn alý baǵytynda ǵaryshtyq tehnologıalardyń kómegi zor.

Qazir Qorǵanys jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstr­ligi ǵaryshtan alynǵan aqparattardy qoldaný tehnologıa­laryn erterek elimizge engizýimiz kerek degen úlken maqsat­ty aldymyzǵa qoıyp otyr. Bul sıfrlandyrý júıesin damytý baǵytyndaǵy negizgi baspaldaq bolyp tabylady. Aıta keterligi, qalanyń transporttyq júıesin durys uıymdastyrý úshin de ǵaryshtyq aqparattyń mańyzy óte úlken. Mysaly, ǵaryshtan túsirilgen sýretter ınfraqu­rylymdy qalaı qurý qajettigin, qaı baǵytqa damytý kerektigin, transport tasqyndaryn qalaı qaraı baǵyt­taýdyń joldaryn kórsetip bere alady. Qazir dúnıe júzindegi ozyq órkenıetti memleketterde, mine, sonyń barlyǵyn rettep otyratyn onlaın ǵaryshtyq monıtorıń keń qoldanylady. Ókinishke oraı, Qazaqstanda ol áli engizilgen joq, biraq engizýimiz kerek, bul – ýaqyt talaby.

Taǵy bir másele. Qazir qolymyzdaǵy uıaly telefony­myzǵa onlaın baqylaý monıtorıńi qosymshasy engizilse, kólik keptelisinde turǵan qala turǵyndary kósheniń qaı jerinde qandaı qýys baryn, qaı kóshemen ketip qalý kerek ekenin bilip otyratyn bolady. Sondaı-aq, qaladaǵy aýa baseıniniń lastanýynyń aldyn alýǵa da ǵaryshtyq tehnologıanyń paıdasy óte úlken. Zamanaýı ǵaryshtyq tehnologıalar arqyly qalaǵa jan-jaqtan aǵylǵan avtokólikterden, zaýyttardan shyqqan zıandy zattardy onlaın tekserip otyrýǵa bolady.

Men jaqynda issaparmen Ońtústik Koreıada boldym. Zamanaýı órkenıet kóshine ilesken memlekette ǵaryshtyq tehnologıanyń múmkindikteri men jetistikteri keńinen qolda­nylatyn kórinedi. Keń bólmede ornalasqan monıtorda onlaın túrinde dál sol sátte qalanyń qaı jerinde adamnyń densaýlyǵyna zıandy, aýany lastaıtyn qandaı gazdar shyǵyp jatqandyǵy týraly mańyzdy málimetterdi kórsetip turady. Al Seýl úlken qala. Monıtor­daǵy onlaın baqylaý júıesindegi ár túrli tústi belgiler zıandy zattardyń mólsheri tıisti deńgeıden asyp ketkendigi jaıly habardar etip turady. Mundaı jaǵdaıda qaladaǵy sol ónerkásip basshylaryna dál sol sátte onlaın túrinde eskertý nemese ákimshilik aıyppul týraly hat jiberiledi. Qazir munaı qaldyqtaryn tóge salý, shasha salý nemese kóme salý sekildi elimizde kezdesetin keıbir keleńsiz jaǵdaılarda ózgelerdiń osyndaı ónegesin, tájirıbesindegi tıimdi tásilderin qoldanýǵa ábden bolatyn edi. Mine, qarap otyrsaq, munyń barlyǵy jahandaný dáýirindegi qoljetimdi tehnologıalar arqyly engizilgen jańalyq. Búgingi tańda Qazaqstan da osyndaı qoljetimdi tehnologıalardy ekpinmen engizýdi kózdep otyr. Al muny elimizge ekpinmen engizý úshin, eń bastysy, adamı kapıtal kerek.

ǴARYSHTYQ TEHNOLOGIALAR   ARQYLY ARAL TUZYNYŃ KÓSHÝ JYLDAMDYǴYN BİLÝİMİZGE BOLADY

Ǵaryshtyq tehnologıaǵa baılanysty taǵy bir mańyzdy máselege toqtalǵan jón. Ol Aral teńizine baılanysty adamzat júregin aýyrtatyn jaǵymsyz jaǵdaı. Aral tuzynyń kóshýi óte qaýipti qubylys. Qazir ǵaryshtyq tehnologıalardyń kómegi arqyly Aral tuzynyń kóshý jyldamdyǵyn bilýimizge bolady. Negizi, tuzdyń mólsheri óte az bolsa da, onyń ushý jyldamdyǵy óte joǵary bolady. Ushý jyldamdyǵy joǵary bolǵandyqtan, tuz krıstaldary jelmen ary qaraı tasymaldanady. Sondyqtan Aral teńizi tuzynyń Túrkistan qalasyna nemese Saýran beketine jaqyndaýy óte qaýipti tabıǵı qubylys týdyrady, qoınaýy qazynaǵa toly qazaqtyń darhan dalasynyń nebir shuraıly jerleri joǵalýy múmkin. Ǵaryshtyq tehnologıa­nyń bul oraıdaǵy tıimdiligi – adam bara almaıtyn jerlerdiń barlyǵynda tuzdyń qalaı jatqany, qalaı kóship jatqany, qaı jerge sekseýil egý kerek ekendigi, qaı jerge ne isteýge bolady degen ózekti máseleler týraly qajetti maǵlumat beretindiginde.

Jańa ǵasyrdyń joǵary tehnologıalaryn biz batyl qoldanýymyz qajet. Al ol úshin elimizge bilimdi de bilikti mamandar kerek. Kásibı maman ǵaryshtan alynǵan tehnologıalyq sýretterdiń barlyǵyna zertteý jasap, taldaý júrgizip, ony oqı bilý kerek. Biz shákirtterimizge syzýdy úırettik, mashına jasaýdy úırettik, endigi maqsat – aqparat pen sıfr máselesin meńgerý. Qazirgi zamanaýı jahandaný dáýirinde sıfrlandyrýdyń mańyzy óte zor. Bolashaqta bizdiń árbir qadamymyz sıfrlandyrylatyn bolady. Óıtkeni, qazir qolymyzdaǵy kishkentaı ǵana uıaly telefonymyz arqyly júrektiń qalaı soqqanyn bilýge bolady. Adamzat qol jetkizgen qazirgi jańa jetistikterdiń barlyǵy sıfrly tehnologıalardyń jemisi. Mysaly, telefon 75 jylda, ınternet 7 jylda, Facebook 4 jylda, İnstagram 2 jylda, Pokemon Go 1 aıda 100 mln. tutynýshylarǵa qoldanysqa engizildi. Netken jyldamdyq!  Qazirgi sıfrly tehnologıalardyń qarqyndy damý jyldamdyǵy ekonomıkanyń damý deńgeıine úlken áser etedi. Sıfrlandyrý máselesi ómirimizdiń barlyq salasyna ózi kelip kiredi, barlyq salany qamtymasa da, tipti qazirdiń ózinde sıfrlandyrý qoǵamymyzǵa kirip keldi de. Biz uıaly telefondy óndirip jatqan joqpyz, biraq damyǵan elder ony ár balanyń qolyna jetkizip berdi. Sol sıaqty, jańa tehnologıalar kún saıyn kóbeıe beredi, kóbeıe beredi, tórimizge ene beredi. Bolashaqta soǵan qul bolmas úshin biz barynsha sol tehnologıalardyń «ústine otyrýymyz kerek», ıaǵnı tek qana qoldanyp qana qoımaı, ony shyǵarý máselesin de qolǵa alýymyz qajet. Bul óte mańyzdy másele. Sonda ǵana el ekonomıkasy ózgelerge táýeldilikten aqyryndap aryla bastaıtyn bolady.

2013 jyldan bastap ýnıversıtetimizde Ǵaryshtyq quraldardy qoldaný  kafedrasy jumys isteıdi. Qazirgi tańda Qazaqstandaǵy 4 joǵary oqý ornynda ǵarysh tehnı­kalary men tehnologıalary mamandyǵy boıynsha jastar bilim alyp jatyr. Prezıdenttiń halyqqa Joldaý­laryn, Úndeýlerin, Jarlyqtaryn stýdenttermen jan-jaqty talqylaý ýnıversıtetimizde ádemi dástúrge aınalǵan.

Elbasy tapsyrmasyna oraı, bıyl ýnıversıtetimizdegi alǵa qoıylǵan mańyzdy maqsattardyń biri – stýdentterdi magıstratýra men doktorantýra bólimine qabyldaý. Bilim ordamyzdaǵy ǵaryshtyq tehnologıalar salasynda qazaq toptaryn engizip jatyrmyz. Tehnıkalyq termınderdi ınjenerge túsindirý óte qıyn. Soǵan baılanysty, Reseı­den arnaıy 40 jyl boıy «Roskosmosta» jumys istegen kásibı mamandardy kafedramyzǵa shaqyryp, qazaq tilinde ǵaryshtyq tehnologıalardy qoldaný týraly kitap shyǵaryp jatyrmyz. Bul úlken másele. Qazir oqý tehnologıalary da ózgerip jatyr ǵoı. Zaman talabynan týyndaǵan qashyq­tyqtan bilim alý da qazirgi tańda dúnıe júzinde úlken suranysqa ıe bolyp kele jatyr. Qazirgi kezde ónerkásip, ǵylym salasymen oqý oryndarynyń arasyndaǵy qarym-qatynas jıileı tústi. Bul qarym-qatynas buryn da ornatylǵan bolatyn, biraq qazirgi tańda bul baılanys bekı túskeni anyq. Sebebi, tárbıelegen shákirtterimiz erteń dalada jumyssyz qalmaý úshin tikeleı jumys isteýge týra keledi. Erteń oqý bitirgen túlekterimiz jumys tabý kerek. Keleshekte jas túlek ne ǵylymda, ne ónerkásipte, ne bız­neste óziniń tańdaǵan mamandyǵy boıynsha jumys istep, qoǵamǵa óziniń paıdasyn tıgize bilgeni abzal. Bul baǵytta biz judyryqtaı jumyla jumys isteımiz. Ýnıversıtettegi bul irgeli is-sharalardyń barlyǵy Elbasynyń «Sıfrly Qazaqstan» baǵdarlamasyna saı jasalyp jatyr.

Erlan Túlekbaev

Q.Sátbaev atyndaǵy QazUTÝ Ǵaryshtyq

quraldardy qoldaný kafedrasynyń meńgerýshisi

tehnıka ǵylymynyń kandıdaty

Almaty aqshamy