Agrarlyq ýnıversıtetterdiń rólin qaıta qaraý jáne olarǵa dıplom berip qana qoımaı, aýyl sharýashylyǵy salasynda naqty jumys isteıtin nemese ǵylymmen aınalysatyn mamandar daıyndaý — zaman talaby.
Qazir jańa zaman talaptaryna beıimódelip, kez-kelgen ózgeristi qabylódaý úshin, eń aldymen, ulttyq bolmys pen rýhanı qundylyqtardy saqtaı otyryp, tereń bilim men zerdeli ǵylymdy damytý shart. Álemde oryn alyp otyrǵan qarjy-ekonomıkalyq daǵdarystyń áserine qaramastan, elde ındýstrıaldy-ınnovasıalyq baǵdarlaómalar qolǵa alynyp, kóptegen jobalar kezeń-kezeńimen júzege asyrylýda. Bul baǵytta, ásirese, elimizdiń aýyldy damyótýǵa qatysty tyń bastamalarynyń oń nátıje bere bastaýy kóńil qýanótady.
Aýyldy kórkeıtý elimizdiń uzaq merzimdi strategıalyq mindetteriniń biri. El halqynyń 43,0 paıyzy, ıaǵnı 8,0 mln. asa adamnyń aýyldyq jerlerde ómir súrýiniń ózi aýyl ekonomıkasy men ınfraqurylymyn damytýdyń mańyzdyólyǵyn dáleldeı túsedi. Aýyl halqy qazir agroónerkásiptik sektordy damyótýda qomaqty tabystarǵa qol jetkizýde. Mysaly, sońǵy 10 jylda aýyl sharýaóshylyǵynyń óndiris kólemi 4 esege, al aýylsharýashylyq ónimderin eksporttaý 3 esege ósti. Sondaı-aq, byltyr agroóónerkásiptik keshenniń ishki ónim kólemi 4,0 trln. teńgeden asyp, Qazaqstannyń JİÓ-niń 7,8 paıyzyn qurady. Astyq kólemi 21,0 mln. tonnaǵa jetip, shet elderge eksportqa 7,0-8,0 mln.tonna astyq shyǵarylady. Bul – Elbasynyń agrosektor boıynsha tapsyrmasynyń oryndalyp jatqandyǵynyń dáleli.
Sapaly bilim men ınovasıa — ilgerileý kepili
Qazir el ekonomıkasyn jandandyórýda birinshi kezekte álemdik naryqta eksportqa baǵyttalǵan, básekege qabiletti sapaly ónim kólemin molaıtý, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý mindeti tur. Ol úshin el agroónerkásip keshenin «Aqyldy, sıfrlyq tehnoloógıaólar» arqyly damytý qajet. Sondaı-aq, memleketke ózgeris pen jańalyq ákeletin sala – ozyq bilim men ınnoóvasıa. Biraq ınovasıalyq tehnoloógıalardy osy salaǵa engizý úshin otanódyq aýyl sharýashylyǵyndaǵy búgingi ózekti máselelerdi sheshý kerek. Aldyómen onyń ishindegi – agroquryólymódardyń usaqtyǵy. Bul rette aýylshaórýashylyq ónim óndirýmen 185 myńnan asa agroqurylym men 1,6 mln. jýyq úı sharýashylyqtary aınalysady. Al agroqurylymdardyń 96 paıyzy (177,6 myńy) – sharýa qojalyqtary. Olardyń jer kólemi men sharýashylyq júrgizý deńgeıi keń kólemde taýar óndirýge múmkindik bermeıdi. Jalpy, ónimniń 27 paıyzy osy sharýa qojalyqtaryna tıesili bolsa, onyń 40 paıyzy egis alqaby 10 gektardan aspaıtyn fermerólerge tıesili. Bul sharýa qojalyqtaórynyń 64 paıyz aýylsharýashylyq alqaptary 50 gektarǵa jetpese, al 81,2 paıyz egistik alqaptary 50 gektardan aspaıdy. Mal sharýashylyǵy ónimderin óndirýmen, negizinen, úı sharýashylyqótary aınalysatynyn eskersek, mundaǵy ónimdilik pen básekege qabilettilik deńgeıi óte tómen ekendigin kóremiz. Demek, eldegi barlyq mal basynyń 52–63 paıyzy úı sharýashylyǵynda shoǵyrólanǵan, ıaǵnı olarǵa mal sharýashylyóǵynyń jalpy óniminiń 74 paıyzy tıesili.
Usaq agroqurylymdar óz ónimdeóriniń básekege qabilettiligin arttyrý, ınovasıany óndiriske engizý, qaýipsiz azyq-túlikti eldi-mekenge jetkizý máselelerin ózdiginen sheshýge qabiletósiz. Sosyn olardyń bilikti mamandardy jumysqa tartýǵa múmkindikteri shekóteýli. Olardyń deni jas mamandardy laıyqty áleýmettik-turmystyq jaǵódaıólarmen, tıisti jalaqymen qamtaómasyz ete almaıdy. Sondyqtan agrarólyq mamandyqtardy meńgergen túlekóterdiń aýyldyq jerlerge barýǵa qulóshyónysy az.
«Dıplommen — aýylǵa» baǵdarlamasyna — agrarlyq saladan úsh mamandyq qosyldy
Búginde elde iske asyrylyp jatqan «Dıplommen – aýylǵa» baǵdarlamasyna agrarlyq saladan tek «Veterınarıalyq medısına» mamandyǵy qosylyp kelgen. Bul rette ýnıversıtet pen Aýyl shaórýaóóshylyǵy mınıstrliginiń usynyósymen osy baǵdarlamaǵa agrarlyq saladan qosymsha úsh mamandyq qosýǵa bıyl ǵana qol jetkizildi. Endi aldaǵy jyldan bastap jas agronomdar, balyq jáne mal sharýashylyǵy mamandary qosymsha qarjylyq qoldaý men qajetóti áleýmettik kómekke ıe bolyp, tómengi paıyzben nesıe ala alady.
Aýyldyq jerlerde, ásirese, agrarólyq sektorda qyzmet etetin bilikti jas mamandardy tartý úshin aldymen usaq sharýashylyqtardyń kooperasıaǵa birigýi men ǵylym, bilim, óndiris ınteógrasıasyn qarqyndy túrde júrgizý qajet. Osy rette Elbasy oblys, aýdanódarda ǵana emes, shaǵyn aýyldarda da «básekege qabiletti, myqty kooperaótıvter» qurý qajettigin atap ótken edi.
2015 jylǵy «Aýylsharýashylyq kooperasıalar týraly» zańynda osy kemshilikterdi joıýda ekonomıkalyq mehanızmer qarastyryldy. Óndiristik jáne qyzmet kórsetý kooperatıvteri arasyndaǵy quqyqtyq aıyrmashylyq, paı úlesteri men kooperatıv jarǵysyónyń bolýy mindettelgen. Kooperatıvóterdiń qyzmet kórsetý erekshelikterine baılanysty salyq jáne monopolıaǵa qarsy zańnamalarǵa, jeńildikpen nesıe alý sharttaryna ózgerister engizildi. Barlyq naryq sýbektileri jeke, ózara birlesip jáne memleketpen birge tabys tabýda teń quqyqqa ıe boldy.
Qazir elimiz agroónerkásiptik kesheóni aldynda álemdik naryqta eksportqa baǵyttalǵan, básekege qabiletti, sapaly ónim kólemin ulǵaıtý, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý mindeti tur. Ol jaıly Joldaýda: «Agrarlyq saıasat eńbek ónimdiligin túbegeıli arttyrýǵa jáne óńdelgen ónimniń eksportyn ulǵaıtýǵa baǵyttalýy kerek» delingen. Sosyn eldiń aýyl sharýaóshylyǵyndaǵy jaǵdaıdy da ózgertý kerek. Sebebi, óndirilgen 100 paıyz ónimniń tek 30–33 paıyzy ǵana qaıta óńdeýge, tek 17 paıyzy ǵana eksportqa shyǵyrylady. Sondyqtan jańa formaósıa kadrlarynyń tapshylyǵy seziletin qaıta óńdeý kásiporyndary men AÓK-tiń basqa da salalary úshin mamandar daıyndaýdy kúsheıtý kerek.
Agroónerkásip keshenin «Aqyldy sandyq tehnologıalarmen» damytý — ózekti másele
Búginde Prezıdenttiń bes áleýmettik bastaómaósynda kóterilgen máselelerdi talqyólaý, ony durys iske asyrý ózekti bolyp otyr. Mysaly, bıyl stýdentóterge arnalǵan bilim berý granttaryn 20 myń birlikke kóbeıtý jóninde naqty tapsyróma berildi. Onyń 11 myńy aqpaórattyq tehnologıa, robot tehnıkasy jáne nanotehnologıalar salasyndaǵy ınjeóner mamandardy oqytýǵa baǵytótalmaq.
Elbasynyń bul usynysy Qazaq Ulttyq agrarlyq ýnıversıteti ujymyn erekshe qýantyp otyr. Sebebi, elimiz agroónerkásip keshenin «Aqyldy sandyq tehnologıalar» arqyly damyótýdy iske asyrý – kezek kúttirmeıtin másele. Sol sebepti, memleket tarapyónan, birinshi kezekte, elimizdiń jarqyn bolashaǵyna qyzmet etetin jastarǵa úlken qamqorlyq jasalýda.
Úndeýde Elbasy 2020 jylǵa deıin memlekettik-jekemenshik seriktestiktiń qatysýymen 75 myń oryndy stýdenttik jataqhanalardyń salynýy kerektigin aıtty. Al bul 98 paıyz aýyl balalary bilim alatyn bizdiń ýnıversıtet úshin oń bastama. Bul rette QazUAÝ-de jataqhaónaǵa muqtaj stýdentterdiń 56 paıyzy ǵana orynmen qamtylǵan. Al búginde bizde 2000 stýdent jataqhanaǵa muqtaj. Sondyqtan joǵarydaǵy bastaóma aıasynóda ýnıversıtet 450 oryndy jataqhana salýdy kózdep otyr.
Ýnıversıtet oqytýshylarynyń negizin jas ǵalymdar quraıdy. Olardyń kópshiligi baspanamen qamtamasyz etilmegen. Úndeýdegi ár otbasyna baspana alýdyń jańa múmkindikterin berýge qatysty bastama, ásirese, jas otbasylardyń baspanaly bolýy úshin jasalǵan ońtaıly qadam ekeni anyq. Elbasy usynǵan áleýmettik mańyzy bar «7-20-25» baǵdarlamasy halyqty turǵyn úımen qamtamasyz etýdiń eń tıimdi tetigi ekeni ras. Ýnıversıtette búgingi kúnge deıin memlekettik turǵyn-úı baǵdarlamasy aıasynda 185 bilim berýshi men qyzmetker qamtyldy.
Taǵy bir erekshe bastama – ol eńbekóaqysy tómen qyzmetkerlerge salyq tólemin tómendetý. Endi eńbekaqysy 60 myń teńgeden tómender 9,5 paıyz ornyna 1,0 paıyz ǵana salyq tóleıdi. Bul, ásirese agrarlyq salaǵa úlken kómek. Sebebi, qazir aýyl sharýashyólyóǵynda eńbek etetin adamdardyń ortasha eńbek aqysy 80 myń teńge. Sosyn, óz bıznesin, kásibin ashyp, damytqysy kelgenderge jeńildetilgen shaǵyn nesıeóler beriledi. Oǵan bıyl memleketttik búdjetten 62 mlrd. teńge bólinedi.
Bizdiń stýdentterdiń bıznes-jobaólaryn ázirlep, naryqqa daıyn bolyp shyǵýǵa múmkindikteri bar. Osy rette ýnıversıtette stýdentterdiń startap-jobalar baıqaýy uıymdastyrylyp, olardyń 70 paıyzyn óndiriske engizýge bolady.
Qysqasy, Elbasynyń strategıalyq bastamalary táýelsiz Qazaqstannyń ınovasıalyq baǵyttaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna jańa serpin bereri sózsiz. Árıne, budan keıin de bizdiń QazUAÝ el aýyl sharýashylyóǵyna qajetti kásibı maman daıyndaýmen qatar, salaǵa qatysty memlekettik baǵódarlamalardy halyqqa keńinen túsinódirý men ony júzege asyrý baǵytyndaǵy jumystardy jalǵastyra bermek.
Úkilaı Kerimova
QazUAÝ Strategıalyq damý basqarmasynyń basshysy
e.ǵ.d, profesor.
Almaty aqshamy
