Qazaq Qarashańyraq dep atasy men anasynyń óle-ólgenshe qastarynda bolyp qyzmet jasaǵan, aıtqandaryn eki etpeı, barlyq jaǵdaılaryn jasap, "jaıylyp jastyq, ıilip tósek" bolǵan, solardyń Ata saltyn, dástúrin, dilin, dinin, tilin t.t. barlyq shejire-tarıhyn sanasyna toqyǵan, baqılyq bolarda janynda bolyp, «aq jýyp, arýlap jerleýdiń» barlyq qyzmetin moıynymen kóteretin sol Ata men Ákeniń shańyraǵyn ustap qalǵan kenje uldy aıtady.
Qarashańyraq uly, negizgi, kıeli, baıyrǵy, murager, kári shańyraq, úlken shańyraq, bas shańyraq degen uǵymdardy túgel qamtıdy. Mysaly, bir ákeniń úsh uly bar delik. Kúnderdiń kúninde aldyńǵy eki uldy úılendirip, enshilerin bólip berip, bólek otaý shyǵarady. Al, úshinshi kenje ul joǵaryda aıtqanymdaı, áke-sheshesiniń qolynda qalyp, ata men ákeden qalǵan bas shańyraqqa ıe bolady. Ata men áke shańyraǵynyń murageri bolǵandyqtan kenje uldyń jasy kishi bolsa da, joly úlken bolady. Sol shańyraqtan enshi alyp, otaý tigip bólek shyqqan ul-qyzdary sálem berip, tórkindep, amal aıynda kórisip, ata-analarynyń shańyraǵyna keletin bolǵan. Ata-analary qaıtys bolǵannan keıinde, kenje uldy Atamnyń shańyraǵy dep qadir tutyp, kıeli dep sanaǵan.
Qapa shańypaq – úlken, qadipli, qactepli, qacıetti. Qapa shańypaq – el qadipleıtin ne ákeniń, ne atanyń, ne babanyń dáctúp boıynsha kenjeniń enshicine tıgen úlken úıi. (Tolyǵyraq: https://massaget.kz/mangilik_el/tup_tamyir/asyil_soz/34475).
«Shańyraq - kıiz úıdiń eń joǵarǵy bóligi. Onyń pishini kúmbez tárizdes, shańyraq ýyqtardyń ushtaryn biriktirip ustap turady. Kıiz úıdiń ústindegi dóńgelek sheńber osylaı atalatyny belgili. «Ortada temir pesh, turbasy shańyraqtan asyp shyǵyp jatyr» (Ǵ. Slanov, Zamana.)
Qazaq halqy “shańyraq” degen sózge kóptegen uǵymdardy syıǵyzady. Mysaly “Pálenshekemniń urpaǵy pálen shańyraqqa jetipti” dep, bir aýyldyń, ne bir rýdyń esimin jobalap otyratyn bolǵan. Shańyraq kıiz úıdiń kúmbezdik, jartysharlyq ulttyq, kórkemdik qasıetin saqtap turady. Úıge jaryq túsirip, úıge jaǵylǵan ot tútinin aýaǵa shyǵýyn qamtamasyz etedi. Jalpy “Qara shańyraq” ataýy sol kıiz úıge degen ejelgilik, eskilik kóz qaras týdyrýymen qatar, qasıettilik kúsh-qýat ta bere alatyn sóz. Ol sóz sol úı ıeleriniń tamyrlarynyń tereń, rý basy babalar tarıhymen astasyp jatqandyǵynyń jáne olardyń ata dástúrin jalǵastyryp kele jatqan adamdar ekeniniń belgisi, dáleli sekildi bolyp turady. “Qara shańyryq” ataýy bar úı sol rýdyń jáne sol rýmen qarym-qatynastaǵy basqalardyń da qurmet tutary, taǵzym eteri bolyp sanalady. Qara shańyraq ıesi kóp jaǵdaıda aty atalyp, marapattalyp jatady. Shette júrgen, qonysy basqa sol qara shańyraq urpaqtary men jek-jattary qara shańyraqqa sálem bere kelip, arnaıy sybaǵalar ákeledi. Jasy úlkenderi enshilerin alyp bólek úı bolyp ketkende ákeniń kenjesi (sútkenjesi) áke qolynda qarashańyraq ıesi bop qalady. Ata-anany kútip-baǵý kenje balanyń mindeti. Bul úı enshi alyp ketkenderge úlken úı bop eseteledi. (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet).
Túsinikteme: Shańyraq - ortasynda «kires» tańbasy bar dóńgelek sheńber ejelgi Gúnderdiń (Hýndardyń) bas tańbasy. Kári Mańǵystaýda formasy shańyraqtan aýmaıtyn dıametri on metrlik osyndaı alyp tańba beınesindegi ulýtastan qalanǵan qurylystar birneshe jerde kúni búginde de bar. Kires tańbasy Mańǵystaýdyń ejelgi qorymdarynda kóptep kezdesedi.
Bul Qazaq atamymyzdyń qarapaıym ǵana otbasylyq qaǵıdasy. Aqıqatynda, Qazaqtyń ulttyq (memlekettik) qurylym qaǵıdasynyń da negizi osy. Biz muny Adaıdyń qazaqtyń rýlyq shejire júıesiniń eń sońynda turǵanynan da, adaılardyń as-sadaqalarynda Aǵa balasy dep, ózge rýlardyń ókilderine «attaryn atap, tústerin tústep» arnaıy shapan jabatyndarynan da aıqyn kóremiz.
Qazaqtyń rýlyq shejiresi boıynsha da qart Qazaqtyń úsh uly bar. Úlkeni Uly Júz – Aǵarys jáne alǵashqy enshi alyp, otaý tigip, bólek shyqqan úısiń dep, aty aıtyp turǵandaı «Úısin» taıpasynyń mańyna toptasqan. Ortanshysy Orta júz – Janarys, olar Arǵyn taıpasynyń, kenjesi Kishi Júz – Begarys, Alshyndardyń mańyna toptasqan.
Ózderińiz kórip otyrǵandaı, qazaqtyń ulttyq qurylymy, qazaqtyń otbasylyq qurylymynyń úlkeıtilgen maketi.
Atamyz Qazaqtyń «Tektiden tekti týar», «Jaqsy da, jaman da tegine tartady», «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn», “Tegin bilmegen teksiz, jeti atasyn bilmegen jetesiz”, “Jeti atasyn bilgen ul jeti jurttyń qamyn jer, jeti atasyn bilmegen qulaǵy men jaǵyn jer” degen sıaqty kóptegen maqaldary jáne Muhambet (ǵ.a.s.) paıǵambarymyzdyń «Ózińniń shyqqan tegińdi bil, Bul – týystardyń arasyn jaqyndastyra túsedi» degen hadısi bar. Bul maqaldar men paıǵambar ósıetiniń bizge aıtyp turǵany, birinshi tegińdi bil deıdi. Al, tek degenimiz budan san ǵasyrlar buryn ǵumyr keshken arǵy ata-babalarymyz. Al, jeti ata ózińnen bastap sanaǵandaǵy tikeleı jeti atań. Muny árbir qazaq balasy jatqa bilip árqashanda duǵasyn joldap otyrýlary kerek. Ózderińiz oılap qarańyzdar, sizder de, men de budan 70 000 jyl (shejirelerde solaı jazylǵan) burynǵy sonaý túp atamyz Adam Ata men Aýa anadan beri úzilip qalmaı jalǵasyp kelemiz. Úzilip qalsaq, sizder de, men de bul dúnıege kelip, sizdermen bulaısha suhbattasyp otyrmaǵan bolar edik. Sondyqtan tikeleı jeti ata rý ishine kirmeıdi, ol bólek atalady. Al rý aty sol san myńdaǵan jyldar burynǵy atalarymyzdyń ishindegi eline jasaǵan jaqsylyǵy, danalyǵy, batyrlyǵy, áýlıeligi t.t. sıaqty urpaǵyna úlgi bolyp, rý atyn ıemdengen atalarymyz. Ol atalarymyzdyń árqaısysynyń aralary san ǵasyrlarǵa ketýi múmkin. Ol sol sońǵy rý atyn ıemdengen atalarymyzdan keıingi, eline jasaǵan jaqsylyǵymen taǵy da urpaǵy maqtanyp, rý atyn taǵy da ıemdengen atamyzdyń dúnıege kelýine baılanysty. Bulaı bolǵan jaǵdaıda sońǵy Rý atyn ıemdengen atamyz, sońǵy atamyzdyń sońyna tirkelip aıtylady. Arty osylaı jalǵasyp kete beredi. Qazaqta rý atyn ıemdenýden artyq ataq, madaq, abyroı, dáreje joq. Ony qazirgi «Halyq batyry» ataǵymen ǵana shamaly salystyrýǵa bolar. Biraq, bul ataq adamnyń ózimen birge kelip, ózimen birge ketedi. Al rý atyn ıemdengen atamyzdyń aty urpaqtary úshin máńgi jasaıdy. Ol esim sol atanyń urpaǵy jazataıym (eshkimniń basyna bermesin) túgel joq bolyp ketpese, máńgi ólmeıdi. Atam qazaqtyń rýlyq shejire jasaý júıesi osylaı oqylady.
Túsinikteme: Atalarymyz asyl uldaryna rý atyn enshileýmen qatar olardy uranǵa da shyǵaryp otyrǵan. Mysaly, qazaq halqy eń alǵash ret Alash batyrdy búkil qazaq bolyp uranǵa shyǵarǵan. Qazaq halqynyń kúni búginge deıin «Alash urandy qazaqpyz» deıtinderi osydan. Biz bul qaǵıdadan keıbireýler jazyp júrgendeı Qazaq Alashtyń balasy emes, kerisinshe Alash Qazaqtyń balasy ekenin kóremiz.
Rýlyq júıede esh jalǵandyq bolmaıdy. Sebebi, rýlyq shejireni jazatyn bir adam emes, jazatyndar sol rý atyn ıemdengen Atamyzdyń búkil urpaqtary jáne solardyń búkil zamandastary. Al, tarıh bir adammen jazylady. Sondyqtan keı jaǵdaıda tarıhtan shyndyq izdeý, qarańǵy bólmeden qara mysyqty izdegenmen birdeı bolady.
Qazaqtyń «Rýyń kim?» degeni, ol seniń el tanıtyn atańyz kim degeni. Qysqasy, rýymyzdyń aty, ómirden ótken kóptegen atalarymyzdyń ishindegi eń tanymal atamyzdyń aty.
Qazaqtyń shejire deregi boıynsha, búkil álem elderiniń qarashańyraǵy Qazaqta, Qazaqtyń qarashańyraǵy Kishi Júz-Bekarys-Alshynda, Alshynnyń qarashańyraǵy-on eki Ata Baıuldarynda, Baıuldarynyń qarashańyraǵy-Adaıda, Adaıdyń qarashańyraǵy-Muńalda. Sondyqtan olar «Muńal oshaq» dep atalǵan. Bul úlgi kúni búginge deıin saqtalǵan.
Túsinikteme: Álem bıleýshisi áıgili Shyńǵys qaǵan shyqqan rýdyń aty osy Muńal. Saryrqadaǵy taýǵa Shyńǵys taýy, osy taýdyń eń bıik shyńyn Muńal shyńy jáne Shyńǵys han qurǵan qaǵanattyń astanasy Qara-qorym (qurym) dep atalý sebebi osy. Endi osynyń ústine Shyńǵys han qurǵan qaǵanattyń tańbasy Til («Altan Tobysh» degen kitapta ony «Qas bı tańba» dep ataǵan, búgingi Kaspıı teńizi ataýynyń shyǵý tegi osy) urany Alash, aqshasy teńge bolyp, onda «QAZAQ» degen jazba bolǵanyn qosyp qoısańyz múldem jańylyspaısyz.
Bul júıeniń qazaqtyń qarapaıym otbasynda qandaı bolýǵa tıis ekendigin «Úrker» jýrnalynyń redaktory S.Qajykenniń «Kenje ul-qarashańyraq ıesi» atty maqalynan tabamyz:
«Ata-ájesimen, áke-shesheni asyraý, qartaıǵan shaǵynda baǵyp-qaǵyp, qamqor bolý osy kenje uldyń mindeti bolyp tabylady. Ákesi bar kezinde nemese ol qaıtys bolǵannan keıin de osy úı, ıaǵnı «qarashańyraq» bı, batyr, áýlıe t.b. syıly kisilerdiń túsetin úıi bolsa, sol aýyldyń adamdary alys saparǵa attanar aldynda nemese alystan adam kelse, sol úıden yrym qylyp dám tatady. Ataqty adamdardyń qarashańyraǵyn birneshe júz jyl ótse de el-jurt esinen shyǵarmaı aıtyp, ony tárbıe mektebi retinde paıdalanǵan, úlgi qylǵan. Mysaly, Abylaı hannyń qarashańyraǵy Ýálige, odan Shyńǵysqa qalǵan. Ataqty Shaqshaq Jánibektiń qarashańyraǵy kenje uly Toqtamysqa, odan keıin batyrdyń onynshy urpaǵy Myńbaı uly Ǵazızge qalǵan.
Búginde osy dástúr qandaı deńgeıde? Búgingi kenje bala óz uıasynyń tútinin túzý ushyryp, irgesin berik ustaı alýda ma?
Kenje ul – qarashańyraq ıesi. Jańadan otbasyn quryp, ómirge qol ustasyp birge attanǵan jastarǵa «Shańyraǵyń bıik bolsyn!» dep bata beredi. Bul – qurǵan otbasynyń tuǵyry berik, mártebesi joǵary bolsyn degen sóz. Qazaq shańyraǵynda áýeli áke, sosyn ana osy otbasynyń ustazy bolmaq. Ata-anasy otbasynda ımandylyqqa tárbıelese, ol bala til alǵysh, adal, úlken-kishige qamqor bolyp ósedi. Adamgershilik qasıet otbasy músheleriniń birin-biri syılaýynan, qadirleýinen kórinis tabady.
Qazaq tanymynda otaý bolyp, úı tigýdi «shańyraq kóterý» deımiz. Barshamyzǵa belgili «shańyraq» sózi «úı, otbasy» degen maǵynany bildiredi. Halqymyzdyń uǵymynda shańyraqqa ıe bolý kez kelgenge buıyrmas baqyt. Ata-anasynyń aq batasyn alyp, sol shańyraqtyń tútinin túzý tútetýge bar yqylasymen tyrysady.
Qashanda kenje ul erekshe meıirimmen ósedi. Sebebi bala kúninen «shańyraqtyń ıesisiń» degen uǵymdy qulaǵyna quıyp ósiredi. Sondyqtan da atadan qalǵan uıanyń jylylyǵyn jáne otbasynyń yntymaǵyn saqtaýǵa múddeli ekenin birte-birte sezinip erjetedi.
Árbir ata-ana ár balasyn sanaly bolsa eken dep tileıdi. Onyń ishinde kenje balaǵa erekshe yqylaspen qaraıdy. Olaı bolsa otbasynyń irgesiniń berik bolýy tikeleı kenje balaǵa baılanysty. Qarashańyraq degenimiz – ata-ananyń úıi. Ádette, qarashańyraqqa otbasynyń balalary, týystary jınalady. Kenje balanyń úlken baýyrlary qamqorlyqpen qaraıdy. Kenje kelinniń de atqarar mindeti zor. Shańyraq pen ondaǵy árbir qundylyq kenje balanyń arqasynda saqtalyp, ata-anaǵa degen qurmet sezimin jyldar boıy jalǵastyra beredi.
Búgingi almaǵaıyp zamanda turmys keshý, zamannyń tolqynyna jaýap berý kimge bolsa da ońaı soqpasy anyq. Desek te, ata-anaǵa degen qurmet, shańyraqqa degen mahabbat almaǵaıyp zamannyń kún keshýimen ólshenbese kerek. Eshbir záýlim saraıdyń ózi shańyraqty almastyra almaıdy, bıligi zor tulǵa eshqashanda týys bolmaq emes. Týysty qyzmetke aıyrbastap, shańyraqtyń qasıetin esh jerden satyp ala almaısyz. Kenje ulǵa júkteler mindettiń salmaǵy sondyqtan da aýyr.
Qarashańyraq – urpaqtar órbigen qýatty uıa sanalady. Keń maǵynada búkil ult tutas irge jaıǵan jer de qarashańyraq. Sondyqtan qazaq balasy atasy kótergen qarashańyraqty aıalaı qasterlep, onyń qasıetin óziniń ar-namysyndaı sezinedi.
Qashanda áke-sheshe otyrǵan úı aıaýly, ardaqty, ystyq. Urpaqtar soǵan bas ıedi. Ony qutty orynǵa teńeıdi. «Ordaǵa kerek – otaýǵa da kerek» degen atalar ósıeti negizinde ár urpaq óziniń shańyraǵyn ata-salty boıynsha joǵary kóterýge jáne ózi abyroıly, parasatty bolýǵa tyrysady. Óziniń de urpaǵyn ósirip, órkenin jaıdyrýdy murat tutady. Sondyqtan qarashańyraq – qazaq armanynyń maqsat-múddesiniń bir shoqtyǵy.
Ádette jaqsylyqtyń bári otbasynan bastalady. Otbasy jurtty jaqyndastyrýshy, urpaq pen urpaqty tabystyrýshy. Urpaq aralyq tutastyqtyń otyn jaǵýshy erekshe uıa. Sondyqtan da otbasy barsha adamzatqa eń jaqyn, eń qasıetti uǵym. Tálim men tárbıeniń, úlgi men ónegeniń, meıirimdilik pen adamgershilik uıasynda adam balasynyń ómirge kelgennen keıingi bar tirshiligi ótedi.
Sharıǵatta «Balalar – ata-analar qolyna berilgen aıaýly amanat» delingen.
Ár halyqtyń bala tárbıesindegi ózindik erekshelikteri arqyly mádenı qundylyqtary qalyptasady. Ata-babamyz ul balany erteńgi abyroıly áke, qadirli otaǵasy, eldi qorǵaıtyn er, batyr, bı, aqyn, ulttyń namysty azamaty retinde ádildikke, qaısarlyqqa, keshirimdi bolýyna, ónerge, bilimge, salt-dástúrimizdi saqtaýǵa tárbıelegen. Ul bala – qazaqta shańyraq ıesi, er-azamat – ata-ananyń otyn tutatýshy bolyp sanalady. Qazaq otbasynyń ereksheligi jasy kishisiniń úlkenine «sen» dep sóılemeýi, aldyn kesip ótpeýi, úlken turyp kishiniń, áke turyp uldyń, sheshe turyp qyzdyń orynsyz sóılemeýinde. Qazaq otbasyndaǵy úlkendi qurmetteý ádeti jaýapkershilik, adamgershilik sezimderin týǵyzǵan. Durys baǵytqa baǵdarlaý kóp jaǵdaıda abyroıly ákege, úlgili otaǵasyna, qadirli aǵalaryna baılanysty. Sondyqtan da shańyraqqa ıe bolýdyń ózi – sheksiz abyroı.
Tútini bólektiń tárbıesi bólek. Sońǵy kezde qasıetti «qarashańyraq» degen sózge sál de bolsa syzat túskendeı me, qalaı? Óıtkeni burynyraqta aýyl ulttyń altyn besigi sanalyp, qalany asyrasa, qazirgi kúni kóptegen eldi mekenderden halyq údere qalaǵa kóshýde. Bir kezderi ul-qyzy dúnıege kelgen, ósip-óngen kıeli qut mekendi tastap ketýshilerdiń qatary kóbeıýde». (http://mazhab.kz/kk/maqalalar/otbasy/kenje-ul-qarashanyraq-iesi-2718/).
Endi shańyraqtyń aldynda turǵan Qara sóziniń etnogenezısine kelsek, Qaranyń sóz túbiri Ar, ary qaraı Qa, Qar, Ra, Ara, Qara bolyp shyǵady.
Ar (Ar-ıman) – árbir adam balasynyń qorǵaýǵa tıisti ary (ar-ımany, Atameken týǵan jeri, otbasy jáne Otany). Mine osylardy qorǵaýǵa tıispin degen senimiń, ıaǵnı ımanyń bolsa Aryńnyń bolǵany, bolmasa Arsyzsyń. Ejelde arsyzdar adam qataryna sanalmaǵan, qazirde de sanalmaıdy. Atam Qazaqtyń keıbir jetesizderge renjigende «Óı, Arsyz!» dep urysatyny osydan. Ejelgi qazaqtardyń kezinde túgeldeı, Besqala qazaqtarynyń kúni búginde de «Arma! (Aryń bar ma?)» dep amandasatyny, Sálem alýshynyń «Bar bol (Aryń bar bolǵaı!)» dep jaýap qaıtaratyny osydan.
Osylaı amandasý salty «Alpamys batyr» jyrynda, Alpamys batyrdyń kezdeskenderge birneshe ret «Arma!» dep, dep amandasqany sýretteledi.
Qa – sóz basynda tur. Osy býynnan Qar, Qara, Qarqara, Qazaq, Qart Qazaq, Qarıa, Qazaqtyń Qara balasy degen sózder bar.
Qar – Qar men Aq sınonım. Appaq qardy - Aqsha Qar deıtinimiz osydan. Ádemi qartaısa Qarıa, kerisinshe bolsa shal (shala, shalapaı, shalajansar, shalshyq) deıtinimiz osydan.
Ra – Kún Qudaıy, Hakim Abaıdyń «Allanyń ózi de Ras, sózi de Ras» deıtini osy. Ras – shyndyq, ıaǵnı aqıqat.
Ara – Aq pen Qaranyń ara jigin ajyratyp tur. Aralassań – qaıta qosyp tur. Sóz túsinbeı, Aq pen Qarany ajyratýǵa dármeniń jetpese Ara bolyp shaǵyp tur. Qaranyń Aqqa qarama-qarsy maǵynada qoldanylatyny osydan.
«Qarashańyraq» degenimizdegi sóz basynda turǵan Qara sóziniń tolyq maǵynasy osy.
Joǵaryda kórsetilgenderden shyǵatyn qorytyndy: Qazaqtyń Ata salty boıynsha búkil álem elderiniń qarashańyraǵy Qazaqta, Qazaqtyń qarashańyraǵy Kishi Júz-Bekarys-Alshynda, Alshynnyń qarashańyraǵy-on eki Ata Baıulynda, Baıulynyń qarashańyraǵy-Adaıda, Adaıdyń qarashańyraǵy-Muńalda. Al, qazaq otbasylarynyń qarashańyraǵy kenje ulda.
Qojyrbaıuly Muhambetkárim
