1-kórinis. Taksı ishinde Abaı kóshesiniń boıymen kele jatyrmyn. Men otyrǵan taksıdi jol boıyndaǵy bir jolaýshy toqtatty. «Lenına-Abaıa» dedi álgi qazaq jigiti. Taksıshi basyn ızep, jigit kólik ishine mindi. «Óz kóshelerimizdi qashan ózine tán qazaqsha ataýlarmen atap úırenedi ekenbiz?», — dedim daýystap.
— «Lenın» degenge úırenip qaldyq qoı. Sovet zamanynan beri solaı ataımyz, — dedi miz baqpastan álgi er adam. «Aınalaıyn, aǵataıym, Lenınniń shyn máninde kim bolǵanyn bilesiz be?» degim keldi. Aýzyma qum quıyldy.
2-kórinis. 16-avtobýs Tóle bı kóshesimen júıtkip keledi.
— Ia po Komsomolskoı edý. Shas býdý, - dedi bir ýaqytta orys áıel telefonmen sóılesip. Zyǵyrdanym qaınady. «Biz qazaqtyń tóbe bıi Tóle bı kóshesimen kele jatyrmyz. Bul kósheniń ataýy – Tóle bı» dep jan daýsymmen ana áıelge aıqaılaǵym-aq keldi. Úndeı almadym.
Únsiz qalýymnyń sebebi – álgi jigittiń aıtqany oılandyrdy. Biz áli kúnge deıin quldyq sanadan qutylmaǵan ultpyz. Osydan 27 jyl buryn SSRO-dan bólinip, táýelsizdik aldyq. Biraq ulttyq sıpatymyzdy tolyq qaıtara aldyq pa?
1993 jyly 4 mamyrda QR Joǵarǵy Keńesiniń Tóralqasy «Qazaqsha jer-sý attaryn, ataýlardy orys tilinde dál jazýdy tártipke keltirý jáne Qazaqstan Respýblıkasy jekelegen ákimshilik-aýmaqtyq mekenderdiń ataýlaryn ózgertý týarly» qaýly qabyldandy. Sodan beri eldegi birneshe eldimeken óziniń tarıhı ataýyn qaıtardy. Qaýlynyń qabyldanǵanyna shırek ǵasyr toldy. Alaıda keıbir onomastıkalyq ataýlardan bodandyq zamannyń ıisi múńkip tur.
Bıyl sáýirdiń basynda Astana qalasyn damytý jónindegi jıynda qaladaǵy kóshe attary talqylanyp, úlken daý týǵan. «Qaıym Muhamedhanovtyń Astanaǵa qandaı qatysy bar?» degen áńgime aıtyldy. Muhamedhanov, ǵalymdyǵyn bylaı qoıǵanda, bárinen buryn qazaq edi. Al qazaqqa da, Qazaqstanǵa da qatysy joq tulǵalardyń esimi berilgen ataýlardy qaıda qoıamyz?
2012 jyly Almaty qalasy ákiminiń orynbasary bolǵan Serik Seıdýmanov qala ortalyǵyndaǵy Gornyı, Tımırázev, Shalápın kósheleriniń ataýy ózgermeıtinin aıtqan.
«Nege?» degen suraq týyndaıdy kókeıde. Olar kim? Anyqtap kóreıik.
Qalanyń qaq ortasyndaǵy Bostandyq aýdanynda ornalasqan Jeltoqsan kóshesinen bastalyp, Jandosov kóshesine deıin jalǵasyp jatqan Tımırázev kóshesiniń uzyndyǵy – 4450 metr. Reseıden shyqqan bıolog Klıment Tımırázevtiń atyna qoıylǵan. Iá, ol – jaratylystaný salasynda jańalyq ashqan uly ǵalym. Biraq qazaq jerine aıaǵy tımegen, búgingi qazaq balasy tanymaıtyn onyń aty Almaty kóshesine qanshalyqty laıyq? Serik Seıdýmanov: «Bul kóshe qalanyń dál ortasynda ornalasqandyqtan, turǵyndar atap úırenip qalǵan», - degen ýáj aıtqan. Úırenip qalýy qalypty, alaıda úlken qundylyqtardy kishkentaı yńǵaısyzdyq úshin ysyra salýymyz kerek pe?
Áýezov aýdanynda ornalasqan Shalápın kóshesi orystyń belgili opera ánshisi Fedor Ivanovıch Shalápınniń qurmetine qoıylǵan. Halqyn asqaq ónerimen tánti etken ánshimen búginde Reseı halqy maqtanady. Osy oraıda qazaq dalasy bylaı tursyn, búkil Eýropaǵa qazaq ónerin pash etken Ámire atyndaǵy kósheniń uzyndyǵy bir shaqyrymnyń ar jaq, ber jaǵy. Ol kóshe jaıly Almaty turǵyndarynyń biri bilse, biri bilmes. Qalanyń ortalyǵyndaǵy Shalápın kóshesine Qashaýbaevtyń aty berilse, qandaı jarasymdy!
«Aıta-aıta Altaıdy, Jamal apam qartaıdy» demekshi, talaı jyl aıtys-tartysqa arqaý bolǵan taqyryptyń biri – Mırzoıan kóshesi. Qazaqstandy 1933-1938 jyldary ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustap, Stalınniń senimdi serigine aınalǵan bul Mırzoıannyń atyndaǵy kóshe ońtústik astanada áli bar. Onyń qazaqtardy qyrǵan naǵyz ozbyr bolǵanyna dálel jeterlik. Máselen, 1937 jyly Stalınge jazǵan qupıa hattarynyń birinde ol repressıaǵa ushyraǵandardyń sanyn taǵy 1600 adamǵa kóbeıtýge ruqsat suraıdy. Oǵan qosa, Alash arystaryn atýǵa qosymsha kvota suratqan degen derekter kezdesedi. Osynyń ózi jetkilikti emes pe? Amal qansha, Almatydaǵy bir kósheni qalasań da, qalamasań da Mırzoıannyń atymen ataýǵa týra keledi. Sebebi ony ózgertetin bir jan tabylmady, onomastıka komısıasynyń ne qolynan kelmedi, ne qulqy joq. Mırzoıandy «Myrza-jan» dep qurmet tutar, bálkim. Bilmedik.
2015 jyly Astana qalasyndaǵy Levon Mırzoıan kóshesine Qanysh Sátbaevtyń aty berilgen. Bıyl Aqtóbedegi Mırzoıan kóshesi Álıhan Bókeıhanov bolyp ózgerdi. Almatynyń da kezegi keler dep úmittenemiz de, úmitimizdi úzbeımiz.
Búginde Reseıde qazaq esimderimen atalǵan 44 kóshe, jalpy shetelde 73 kóshe bar (Reseıdi qosqanda). Al tutas Qazaqstan bylaı tursyn, bir Almatynyń ózinde 100-de asa orys kósheleri bar. Onyń 50 paıyzdan kóbi SSRO tusynda atalǵandar. Solardyń birqataryna toqtalyp óteıik.
Túrksib aýdanynda ornalasqan, Baým toǵaıy men Belınskıı kóshesiniń aralyǵynda ornalasqan Aleksandrov kóshesi SSRO-nyń halyq ártisi Grıgorıı Vasılevıch Aleksandrovtyń qurmetine qoıyldy. Ekaterınbýrgta dúnıege kelip, eńbek jolyn sol qaladan bastaǵan, 1921-24 jyldary Máskeý teatrynda jumys istegen, 1983 jyly Máskeýde qaıtys bolǵan adamnyń Almatyda ne aqysy bar?
Múmkin qazaq kınosyna túsken shyǵar dep ony da qaradyq, túsken kınolarynyń qazaq tarıhyna da, qazaq ómirine de qatysy joq.
Múmkin qazaqtan áıel alǵan shyǵar dep ony qaradyq, joq úsh áıeli de orys.
Almaly jáne Bostandyq aýdandarynda ornalasqan Aıvazovskıı kóshesi orystyń belgili sýretshisi Aıvazovskıı Ivan Konstantınovıchtiń qurmetine atalǵan. Ol Reseıdegi Teńiz shtabynyń bas kórkem sýretshisi, Imperatorlyq sýretshiler akademıasynyń akademıgi jáne qurmetti múshesi, Amsterdam, Rım, Parıj, Florensıa, Shtýtgarte qalalaryndaǵy sýretshiler akademıasynda qyzmet etip, qurmetti múshesine aınalǵan. Armán otbasynda dúnıege kelgen. Alǵashynda óz týǵan jerinde bilim alǵan ol keıin Sankt-Peterbýrgke shaqyrylady. Sonda sýret ónerin damytyp, Qyrymǵa attanady. Biraz ýaqyt Italıada jumys istedi. 1900 jyly Fedosıada jan tapsyrdy.
Qylqalam sheberi óz kartınalarynda talaı ólkeni sýrettedi, al Qazaqstannyń bir de bir jerin beınelegen emes.
Sol sıaqty Kryjıskıı kóshesi de orys sýretshisiniń esimimen atalǵan. Uzyndyǵy 870 metrge sozylǵan kóshe Maqataev, Gogol, Tóle bı kóshelerin qıyp ótedi.
Eki kósheniń birin ulttyq músin óneriniń negizin qalaýshy Tólegen Dosmaǵambetovtiń, ekinshisin qazaq keskindemeshisi, teatr jáne kıno sýretshisi, Almatyda týǵan Gúlfaırýs Ysmaıylovanyń esimimen ataýǵa ábden bolatyn sekildi. Usynys – bizden, sheshim – bılikten.
Almaly aýdanynda ornalasqan Anosov kóshesi reseılik taý ınjeneri Pavel Petrovıch Anosovtyń atymen ataldy. Ol Zlatoýst taý okrýginde qyzmet istedi. Tomsk qalasynyń azamattyq gýbernatory, Máskeý aýyl sharýashylyǵy qaýymdastyǵynyń múshesi, túrli elementti zerttep shyqqan alǵashqy metalýrg boldy. I Nıkolaıdy tań qaldyrǵan ǵalymnyń qazaqqa ne paıdasy tıdi? Jaýapsyz saýal.
Almatyda úlkendi-kishili 711 kóshe bar. Onyń nesheýi orystardyń esim-soıymen atalatynyn búgin sanap taýysa almaspyz.
Qazir Germanıanyń astanasy Berlın qalasyndaǵy bir kóshege Abaı Qunanbaıulynyń aty berilgen. 1996 jylǵa deıin 90-shtrasse atalǵan bul kóshe uly Abaı esimine qalaı ıe boldy deısiz ǵoı?
Buǵan tikeleı atsalysqan azamat – kórnekti memleket qaıratkeri, sol kezdegi Qazaqstannyń Germanıa Federatıvtik Respýblıkasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi Erik Maǵzumuly Asanbaev edi. Nemistiń astanasynda qazaqqa kóshe bergizgen Erik Asanbaevqa búkil Qazaqstannan bir kóshe buıyrmady. Bul – bir ǵana mysal. Al qazaq úshin qan tókken, ter tókken qanshama tulǵa bar. Árqaısysy bir-bir kóshege at bolýǵa suranyp-aq tur.
