(Járken Bódeshuly jazǵan týǵan jyr jyrlaryna arnalǵan lırıkalyq tolǵanys)

Já, Járken Bódeshuly týraly túginen túbine deıin bilemin desem uıat bolar. Óleń sóz ónerinen shamaly bilem desem, boıǵa qýat bolar, oıǵa sýat bolar, sezimge shýaq bolar. Aqylǵa da ar aınalyp qonar...

Nege?

Óner dúnıege kelgeli, óleń dúnıege kelgeli san bozdaq, san tarlan «týǵan jer» aıasynda san sapyryp, talaı taqyryp tartty. Aǵynan jarylyp saýyp-sarqyp aıtty. Altyn besik, asyl aımaq, ordaly otan, jeruıyq jerdi, darhan eldi jyrlady. Mármár tildi marjan sózben syrlady. Toqsan toǵyz tolǵady. Qasıetin qalqyp qozǵady. Biraq sonyń bári, sonyń nári Járken jazǵan «týǵan jerden» ozbady. Ony san qaıtalap oqysań da, jańadan týyp, sonydan túlep tozbady.

Endeshe aqyn ózi tolǵasyn, ózi qozǵasyn, ózi jyrlasyn, ózi syrlassyn. Bizge tyńdaý ǵana kerek:

Týǵan jerdiń qar-muzy,

Yzǵaryńmen jýyndar.

Týǵan jerdiń bal qyzy, –

Burymyńmen býyndyr.

Týǵan jerdiń bulaǵy, –

Tolqynyńmen at meni,

Týǵan jerdiń jylany, –

Shyryldatyp shaq meni.

Týǵan jerdiń sheńgeli, –

Tyrna aıamaı betimdi.

Týǵan jerdiń jelderi, –

Aýzyma quı ótimdi.

Týǵan jerdiń dońyzy, –

Qursaǵymdy jaryp ket.

Týǵan jerdiń qońyzy, –

Domalatyp alyp ket.

Týǵan jerdiń qasqyry, –

Kemir aqyn súıegin.

Týǵan jerdiń tas-qyry, –

Seni osylaı súıemin!

                        (Járken Bódeshuly)

Ǵalamat, ǵaıyp.

Ǵaıyp bolǵanda, týǵan jerdiń altyn, asyl, baǵaly baılyǵy emes, eń nashar, eń arzan «dońyzy» men «qońyzy» da jaýhardaı jaqutqa, gaýhardaı baılyqqa, baǵasyz baqytqa aınalyp ketken. Óleń-óner sóz qudiretimen tazaryp, móldirep júrekke jetken.

Áýeli, týǵan jerde, týǵan elde tarydaı tamshy jamandyq bolmaıdy, jaqsylyǵy solmaıdy, ony basqa eldiń, jat jerdiń árqandaı asyly, altyny ornyn basa almaıdy, baǵasyn toltyra almaıdy dep biletin, seri-seter sezinetin, sal-seri aqyn Jákeńniń jaısań janynda, aqyndyq qanynda esh jamandyq bolmaıdy. Týǵan jerdiń dalasyndaı ańqyldap, aqqý-qazyndaı qańqyldap, móldiretip jyr tógedi. Shúlen sulý syr tógedi. Sosyn saǵynyshynan saz oınap, saz oılap, erke muńynan naz oınap, týǵan jerdiń bal qyzynyń burymyna oralyp, oıly sózine oıanyp, tunyǵyna jýynyp, jamanyna sýynyp, dońyzyna jardyryp, qońyzyna aýnatyp, qasqyryna kemirtip, sheńgeline jemirtip, jylanyna shaqtyryp, baǵalysyna baqtyryp, týǵan jerin – tas bulaq jyrmen tamyljytady, tasytyp jyrlaıdy...

Iá, Jákeńniń osynaý jyryn oqyǵanda, qolqa-baýyryńdy qoparyp, júregińdi qotaryp, týǵan jerge syıǵa syılaısyń-aý, sirá, aqyn jandy, týys qandy, aǵaıyn.

Já, Jákeńniń jyrdan jaralǵan janyn uqqan «jat jerde» júrip, saǵynyshy júregine buqqan arda azamat, arly adamdardyń bári de, Jákeńniń bul jyryn oqyǵanda ony izdeıdi, artynan júgiredi, sezimine júginedi, erligine elitedi, eldigine erlenedi, sulýlyǵyna serilenedi, elin saǵynady, jerin ańsaıdy. Sonda baryp:

- Jáke-aý, ystyq baýyryńdy jazshy, «týǵan jer» bólshegi bar búıirińdi ashshy, týǵan jer ólkedeı qasıetti «búıregińe» - búıirińe basymdy qoıaıyn, «zaryǵymdy» joıaıyn, jastyq eteıin, «jat jerden» keteıin, – dep aqyn aınalasynan kete almaı, alysqa uzap jete almaı, arpalysqan asaý arǵymaq sezimmen aqjarmadaı jarylasyz, bosap bordaı egilesiz, úki qaýyrsynyndaı úlpildeısiz, topyraq jyrdyń ıisine ıısiz, týǵan jerdiń qutyna qunyǵasyz, týǵan jerdiń qudiretine semiresiz...

Iá, sóz rasyn aıtsyn, aqyn ózi jyrlasyn:

Tas bar dep búıregimde dárigerim,

Jarymnyń uıalady árine muń.

Dostarym, balalarym báıek bolyp,

Baǵady qabaǵymdy bári meniń.

Shań jutqan qazanattaı joryqtaǵy,

Bul dertten kómpis júrek qoryqpady.

Sińirgen bal men zárdi qaıran búırek,

Qaıteıin, túıir tasty qorytpady.

Qaı taýdyń tasy eken dep oılanamyn,

Tasıdy oılasam-aq boıda qanym.

At jalyn tartyp minip es bilgeli,

Jolyna qaı taraptyń boılamadym.

Syr bardym, Arqa bardym, Altaı bardym,

Bir emes, Alataýdy alty aınaldym.

Jerinde Kókshetaýdyń esim jıyp,

Órinde Tarbaǵataı marqaıǵanmyn.

Qashan da tas ystyq qoı taý ulyna,

Attanam taýdy ańsasam aýylyma.

Qaı taýdyń tasy eken sol búırektegi,

Tánti etken jaýynyna, daýylyna.

Men de bir óner qýyp júrgen seri,

Janyma asqaq ánmen jyr kórshi edi.

Alystap taýlarymnan júrgenimde

Denemde júrsin solaı bir bólshegi.

                        (Járken Bódeshuly)

Áne, Jákeńniń ózi de, óleń, jyr jınaǵy da, atameken, týǵan jer, kindik jurt sekildi, onyń basqan izinen, jorytqan jolynan, oı qunarynan týǵan jerdiń topyraq ısi ańqyp turady, sút tańdaı óleńinen ýyz ısi ańqyp turady. Uıǵarymdy oıy apam uıytqan aq aırandaı sanamda uıyp turady. Atqan tańdaı aq mańdaı arý erkelep kelip, qaımaq ernimen aq mańdaıyńnan súıip turady. Arý qyzdyń jumaq qoınynda ujdandy mahabbat uıyp turady. Aq marjan sezimin aq jaýyndaı quıyp turady. Qyz qyzyǵynan ary asyp, aýǵan jerdiń tunyǵy da qunyqtyrady. Jákeńniń qyz burymyna oralyp orǵyta jyrlaýy tekten tek emes-aý.

Bárinen abzaly, keremeti, kerektisi sol. «Bal men zárdi» qosa qorytqan qaıran búırek týǵan jerdiń túıir tasyn qorytpaıdy, aqyn da ony dárigerge alǵyzbaıdy, búıreginde «týǵan jerdiń bólshegi» etip saqtaıdy. Osy arqyly-aq, aqyn týǵan jerge, týǵan jer aqynǵa aınalyp, bir bútin dóńgelengen keremet dúnıege kóship kete barady.

Ol ǵana emes.

Taýdy ańsasa, aýyla attanady. Janyna asqaq án men jyrdy kórshi etedi. Búıregindegi tastyń tórkinine oı uzatady, qıal qydyrtady. Syr barady, Arqa barady, Altaı barady, Alataıdy da alty aınalady, Kókshetaýda esin jıyp, er jetedi. Biraq bárinen emes, Tarbaǵataıdyń órinde marqaıady, tas sonyki bolyp shyǵady. Týǵan jerdiń kindik qanyna baılanǵan tasty aldyrý – aqyn úshin azap, ary úshin orny tolmas ǵazap sanalady.

Áne, óleńniń órteńdi ózegi de, mándi máıegi de, dáleldi dáıegi de, dáni de dál osynda jatyr.

Nege?

Týǵan jerdiń taýy-tasy, aýyl-qalasy, aýasy-dalasy, týǵan eldiń anasy-balasy, danasy-sarasy – bári-bári de búırektegi túıir tastyń túıinimen tastaı túımelenip, bir-aq aıtaldy da, jaqut sóz, jaýhar oımen oqyrman júregin jaýlap, sezimin aýlap, týǵan eldi kórýge, týǵan jerde júrýge asyqtyrady.

Demek, sezimin ańsar janǵa aqtarǵan, arly oıyn týǵan jer qoınyna qondyrǵan, bala minezin balbulaǵyna qandyrǵan, ujmaq sózden ujdanyn jandyrǵan, ónerimen júrekti órtegen, óleńimen ózekti órlegen Jákeń jyrlarynyń, sylqym syrlarynyń oı-ımanyna uıyp, qýat-kúshin boıǵa jıyp, týǵan jer qasıetin, kindik el mereıin anyq bilesiń.

Jyr kemesine de serilenip nyq senimmen minesiń. Osydan soń aryńdy tazalap, azamattyǵyńdy baǵalap, atajurtqa da aınalmaı kelesiń.

«Týǵan jer bólshegin» kóterip júrgen Jákeńmen birge júresiń, aqynmen qosa kúrsinip, aqynmen birge kúlesiń.

Eger týǵan jerdi saǵynsań, týǵan elge tabynsań, aryńdy arshyp, aqyn artynan eresiń. Jákeńdeı súıseń týǵan jerge, Jákeńdeı kúıseń týǵan elge onda sap-sary kózben sarǵaıa qara da, Jákeńniń myna óleńin oqy, sap-sary kókirekke daralap toqy:

Týǵan jerden ketkeli,

Saǵynyshym kóp tegi.

Aıǵa qarap ulyǵan

Men bir jalǵyz kókbóri.

Aıǵa qarap ulysam, –

Aı sarǵaıyp batady.

Kúnge qarap ulysam, –

Kún sarǵaıyp batady.

Tańǵa qarap ulysam, –

Tań sarǵaıyp atady.

Taýǵa qarap ulysam, –

Tas sarǵaıyp qalady.

Sýǵa qarap ulysam, –

Sý sarǵaıyp aǵady.

Sarǵaıtpaıtyn zaman joq,

Adaly az da, aram kóp.

Urlyǵy kóp pánıde,

Ulymasqa amal joq.

                        (Járken Bódeshuly)

Iá, óleń – kók bórisi, óner – kók bórisi, sezim erkesi, sóz serkesi, oı semseri, ıdeıa ımany Jákeń týǵan el men týǵan jerge degen saǵynyshynan, kindik qanǵa baılanǵan baǵynyshynan, baqaıynan tartyp basyna deıin sap-sary. Ol qaıda barsa da, qaıda qarasa da bári túgel, nári saryǵa aınalyp kete barady. Tabany tıgen jer, demi tıgen el de sarǵaıyp júre beredi. Sondyqtan onyń jyry-syry da, shyny-shyńy da, armany-dármeni de, máni-sáni de, dáni-áni de, sezimi-selimi de, qıaly-qydyry da, óleń-óneri de, ómiri de túp-túgel, tórt qubylasy sarydan, sary altynnan jaralǵany qaq, aıdaı aqıqat.

Já, aqynnyń ulýy – boıynyń jylýy, oıynyń sulýy bolyp, óleń órinen órnek bolyp tógiledi. Onyń sarǵaıa ulýynan oıyń jylıdy, boıyń sergıdi, sezimiń serilenedi, senimiń bekıdi.

Nege?

Ol – týǵan jer kúni, týǵan el úni, qońyr daýysty qońyraýy, sazdy áni, nazdy máni, maǵynaly máıegi, berik, myqty dáıegi.

Ol – ulýymen uıytady, jylýymen jylytady...

Ol ǵana emes.

Eski jurtty, kóne mekendi, baıyrǵy taýdy, arysy jaýdy eske alady, eske salady. Arǵy zamandy, kóne ǵasyrdy qozǵaıdy, oı túbin qorǵaıdy, parasat paraǵyn paraqtaıdy, tynyshtyq tynysyn tintedi. Aqyl-oı kózin kózeıdi, sezimin serpilisin jalǵaıdy, saǵynyshyn sary sózben arbaıdy, «aramy kóp» arsyzdy arly sózben qarmaıdy. Odan da ary tereń tamyrdan tazalap tartyp, Kúnbıdi emizgen, Oǵyzǵa, Ordaǵa jol bastaǵan, Jánibekke arqa bop qol bastaǵan, baıraqtyń basy bolǵan, jaýyna qarsy qasy bolǵan, Táńirdiń elshisi – Kók bóriniń ulýynan ulylyq taýyp oıatady. Sonymen ór zamannyń oshaǵyn ottandyrady. Qor ǵasyrdyń qolamtasyn qozdyrady. Osynyń bárin, oıynyń nárin otty jyr, toty syrmen nárlendiredi, arshyp aıtyp árlendiredi. Sóıtip boıǵa saǵynyshty sarqyp quıady, oıǵa aqylǵa saýyp quıady, sanaǵa parasatty taýyp qoıady.

Bul ne?

Bul – Jákeń jyrynyń qudireti, Jákeń syrynyń kúsh-qýaty, oı sýarar sýaty bolmaq. Oǵan boıyń balqyp, qıalyń qalqyp tolmaq...

Ol ǵana emes.

Ony ary qaraı aıtsaq, arshyp taldasaq, taǵy bar:

Týǵan jerim – Jaıyrtaý,

Eki órkeshi – Aıyrtaý.

Aıyrtaýdan sum taǵdyr,

Tirideı meni aıyrdy-aý.

***

O, kindik qan,

Kindik qan!

Tama sala seni shegir qum jutqan.

Týa sala meni meshkeı muń jutqan.

Meni taǵdyr qýǵyndap,

Seni daýyl syrǵytqan.

***

Saǵyndym qara sýyńdy,

Saǵyndym sary maıyńdy,

Jatarmyn qaıtip shaǵynbaı,

Shydarmyn qaıtip saǵynbaı?!

Toltyrǵan eki urtymdy,

Saǵyndym malta qurtyńdy.

Saýdyrap kepken shaǵyldaı,

Saǵynyp júrip bir barsam,

Bir barsam emes, myń barsam

Ashylar ma eken qaryǵym,

Basylar ma eken zaryǵym?

Shekara bólip tursa da,

Jaıyrym – kórer jaryǵym.

                        (Járken Bódeshuly)

Buǵan kóp sóz aıtyp kópirý qajet emes. Jalǵyz sóz, túıin bireý, ózek bireý, ol – týǵan jer, týǵan el. Oǵan bolǵan aqynnyń aq jaıyq asaý sezimi, arystan oı, qyran qıaly, aqynnyń jyr keýdesinde saǵynyshtyń sary tulpary oınaqtaıdy. Tunba tósin jara tartyp oıqastaıdy. Qulyn daýsy arydan tartyp, qulanıekten kisineıdi, saǵynyshtyń sary oıy oıanyp, sanadan esineıdi.

Páli!

Jaıyrtaýdan, Aıyrtaýdan tirideı aırylǵan aqyndy sum taǵdyr sumdyq oıǵa jetekteıdi.

«Kindik qanyn shegir qum jutady», «ózin órtep meshkeı muń jutady», «taǵdyr aıdap syrǵytady», saǵynyshyn kindik tany tamǵan jerge yrǵytady.

Iá, solaı da solaı.

Taǵdyryn alysqa aıdap taǵy etedi, sezimin saýysqannan saq etedi, týǵan jerge degende aqynnyń bal tańdaıy taq etedi:

Baýyrym kóship kelse de,

Qushaǵyma ense de,

Aýylym kóship kelse de,

Adal asyn berse de,

Aq betege, en jaılaý,

Aqpa bulaq, keń jaılaý,

Kindik qanym bir tamǵan

Jaıyrym kóship kelmeıdi-aý!?

Shyn ǵarippin endeshe,

Jaralǵan soń adam bop,

Sarǵaımasqa amal joq.

                        (Járken Bódeshuly).

– dep kindik qanyna baılanǵan baqytyn izdeıdi, jer kóksegen qas tulpardaı jer tarpyp, tezegin ıiskeıdi. Eli ketken, jurty kóshken jetim jerden de jerimeıdi. «Jer» dep ezile eljireıdi, «el» dep emirene eziledi, saǵyna ketiledi, sosyn oǵan baldaı tátti jyr arnap, syrmal, sulý syr arnap, marqaıyp, qanattanyp jetiledi.

Ol ǵana emes.

Túbi tereń, shyńyraý, shúńet oıdan oı sabaqtap, qıal qaýyzyn ashyp shabaqtap arydan, alystan pikir qozǵaıdy, oıly jan, sanaly azamat, arda oqyrman Jákeńniń osynaý jyrlaryn oqyǵanda túp-tamyrdan tartyp oılanady.

Oılanbaıdy, – oıanady.

Nege?

Topyraqtan jaralǵan, topyraqtan nár alǵan Adam ata, Haýa anany eske alady, eske salady. Topyraqtan jaralyp, topyraqqa qaıtatyn qara basty, baqa tisti pendeniń tula tý tórkini – qara topyraq emes pe?! Aqynnyń da baýyry kelip, aýyly kóship jatsa da, Jaıyrdan jatyrqamaýy, qara topyraqqa qaıta-qaıta tartýy mine, sodan bolar...

Iá, osyny jyr sonysymen alshysynan alyp, alqymdap aıtyp, túp tamyrdan tazalap tartyp, qotara qazyp, qopara jazyp otyrǵany da, sirá, sodan bolar...

Demek, muny taýyp tanýǵa, arshyp-aıyryp aıtýǵa bıik parasat, kemel ıdeıa, kesek kózqaras, baǵasyz aqyl, sarqylmas sabyr, kúdiksiz kúsh kerek.

Nege? Eli kelse, jeri kelmeıdi, jeri kelmese, jerigi qanbaıdy. Jerigi qanbasa, týǵan jerdi jyrlaýdan tanbaıdy. Kindik qany tamǵan, qumary qanǵan týǵan jerdi jánnat deýden talmaıdy. Osyny tanyǵanda aqynǵa arqalanasyń. Óziń de aqynǵa aınalasyń. Týan jerdi de qosa saǵynasyń. Qudiret-kúshti de týǵan jerden alasyń. Týǵan jerdi de tebirene jazasyń...

Áne, Jákeńniń de saýdyrap kepken shaǵyldaı aýylyn ańsaýy, sary meıizdeı keýip sarǵaıa jyrlaýynyń qıyry Qyrymda, shıyry syrynda, tamyry tereń, túbi alysta.

Nege?

Anańnyń saýsaǵynyń taby qalǵan, malta qurtty da, qurtty ala qashatyn kezquıryǵy, qarǵasy da, sary maı, baldaı qara sýy da, kindik qany tamǵan qara topyraǵy da aqyn úshin jánnat. Óner óleńine, ushar bıigine samǵar qanat ekenin qaıyra qaıtalap, qara sózben qaýzaý – namys. Ony basynda mıy bar, sanasynda oıy bar óreli oqyrman birden tanyp, taýyp, túsinip jatady. Túsinip qana jatpaı, tereń, shúlen túısinip jatady. Týǵan jerdi, dýmandy eldi ándetip, áýendetip, Jákeńmen birge jylap, birge jyrlap, birge saǵynyp, birge tabynyp, bir arnadan aýnap, bir saǵadan qýnap, birge tońyp, birge solyp, birge uǵysyp, birge toǵysyp jatady.

Uqsaısyń menimenen bir týǵanǵa,

Uqsaıdy minez-qulqyń, túr-tulǵań da.

Anamnyń saýsaǵynyń taby qalǵan,

Janym-aý, janqaltańda qurtyń bar ma?!

Sarǵaıǵan saǵynyshym bar basymda,

Aýyldan artyq jánnat bar ma, sirá!

Óreden irimshigin ap qashatyn,

Saǵyndym kezquıryǵyn, qarǵasyn da.

Aman ba aýyl-aımaq, jurtymenen,

Aman ba men biletin bir túp emen?

Bozdaǵan boz dalanyń botasy edim,

Janymdy ashylatshy qurtymenen.

Saǵyndym saharanyń qyr kóktemin,

Saǵyndym salqyn samal túzdi ópkenin.

Saǵyndym salqyn kúzde qońyraýlatyp,

Qaıtatyn aqqý-qazdyń tizbekterin.

                        (Járken Bódeshuly).

Já, siz myna ándi aıtqanda qaıda júrsiz? Baıyrǵy aýylda, baıaǵy aımaqta, atajurtta, kindik mekende, týǵan jerde, baýyrmal elde erkelep júrsiz, erlenip elikteı sekirip júrsiz, serilenip sergip júrsiz, serýendep seıildep júrsiz. Jákeń bozingendeı bozdap, boz dalada bozdaq án salady.

Ol ándi ánsheıin salmaıdy.

Aýyl-aımaq, bota-taılaq, ata-baba, ana-balany kózaıym kóńil kóginen jaryq juldyzdaı jamyratyp, jandy jadyratyp, sezimdi móldiretip, qıal qylyn dirildetip, uıytyp-ýyljytyp, ýildetip, tamyljytyp, tamsanta salady. Úsh júz alpys eki tamyrdy solqyldatyp, jan túkpirin qopara salady, sanadaǵy saǵynyshty týǵan jer men dýmandy elge qaraı elite, qotara salady.

Ol ǵana emes-aý.

Ananyń dana qasıetin túgel arshyp, túginen túbine deıin túgendep aıtyp, sóz shynjyrlap, oı shylbyrlap, obrazdy buıdalap otyrǵan ol joq. Kúlli aýyldy, tutas aımaqty aýdaryp aqtarmaıdy, sonyń bárin, onyń nárin tek qana anasynyń saýsaǵynyń taby qalǵan tıtteı qurttyń qudiretine syıǵyzady da, júregindegi saǵynyshty saýyp, sarqyp aıtady. Odan ary qaraı sol qurtty, irimshikti alyp qashatyn kezquıryq pen qarǵasy, qyz kóktem, muz ótkelge sabaqtap, kórkem keńistik kórsetedi. Kóz aldyǵa elestetedi, el tilegin tileıdi, amandyǵyn suraıdy, bas-aıaǵy úsh-aq shýmaq óleńde. Ulanǵaıyr ulasqan uly oı, saǵynysh sapyrylady. Qaıtqan qustyń, ushqan qazdyń qanatyna da ilesip, aqynnyń aqmarjan armany, joıqyn tilegi, sary saǵynyshy sýyldap, suńqyldap birge ushady. Qońyraýly aspan, qońyr taýdyń  qońyr ánimen birge kúrsinedi, kúrsingendeı seziledi...

Sezilmeıdi.

Sezimge seri, áserge ásem án qaldyrady. Bar júrekti, nar tilekti ánmen baǵyndyrady, ánmen tabyndyrady, tilsiz túısikterdi tildendirip, ánmen qulaǵyn ashady, ánmen saǵynyshy basady.

Iá, keremet!

Keremeti sol – keregi mol. Aspan da óleń, jer de óleń, er de óleń, el de óleń, qus ta óleń, qos ta óleń, qurt ta óleń, qut ta óleń. Óleń emes eshteńe joq, bári dóńgelep óleńge, ónerge aınalyp ketken. Óleń-sózben tazaryp, móldirep júrekke jetken.

Mine, oı shúleni ósip, qıal Qydyry bósip, oıyń osyǵan jetkende aqyn aqylynan, ar alymynan aınalasyń. «Apam uıytqan aq aırandaı» uıyp, áserli, ásem án tyńdaısyń. Án tyńdaısyń da, týǵan jer men elge «jat jerden» kóship, «jat elden» óship, bir-aq, birjolata ketesiń.

Bul ne?

Bul – án qudireti, óleń qudireti, óner kúshi, sezim kóshi degen osy.

Osy ǵana emes.

El shetinde, jel ótinde qıyr qonyp, qıan jaılap, týǵan jerden alysta, týǵan elden aryda júrgen jan osy ánimen-aq qonysyn qutqa, sezimin jánnatqa aınaldyrary qaq. Saǵynǵan janyn, tasyǵan qanyn, aýyl-ana qurtymen ashylatary aqıqat.

Ol ǵana emes. Onyń ar jaǵynda, arǵy alys astarynda el tanymaǵannyń erteńi qarań, jer tanymaǵannyń qonysy qarań, eldiń erteńin er saqtaıdy, urpaqtyń erteńin jer saqtaıdy, degen tereń dúnıe, telegeı oı, teberin isti kózqaras, salmaqty pikir, sabyrly tujyrym jatyr. Baba sózi, dana kózi, dańǵyl, dara jol jatyr. Týǵan jerdiń tunyǵynan kóterilgen, baba sózinen bastaý alǵan baı, baǵaly parasat jatyr.

Já, Jákeń jaıly mynany da sabaqtaı jazǵan oń bolar. Jákeń – kúlli qazaq óleń, óner ólkesiniń altyn kózi, asyl sózi, qurysh qory, dyńdy dińgegi sanalatyn HV-XVİİİ ǵasyrdan soń úzilgen jyraýlyq dástúr, aıshyqtap aıtý, aqyl-naqyl, tolǵaý jyrlarynyń ǵasyrlyq úzilisin, úrdisin qaıta jalǵaǵan HHİ ǵasyrdaǵy dana aqyn, dara jyraý, tókpe sózdiń, kóregen kózdiń, óleń óneriniń qas sheberi. Ǵasyr ketigindegi altyn kópiri.

Ol jylap jyrlasa da, shyndap jylasa da, onyń merýert jyrlarynan, meıiriminen, alymdy aqylynan, ılanymdy ıdeıasynan taptyrmas naqyl, altyn aqyl kókiregińe saýlap quıylady da turady, ishten adamdyqty ósiredi, syrttan jamandyqty túletedi. Oǵan altynkóz oqyrman asylsóz baǵasyn baǵyshtary haq.

Demek, Jákeń jyrlaryn kóne soqpaq, eski taldaý, qasań teorıaǵa salyp, qatqyl qaýzaýdyń, ıini súri, ıregi basqa syn tezine salýdyń qajeti joq. Ony oıly kóz, sarabdal sana, sabyrly azamattyqpen oqý, uıaly kókirekke toqý ǵana abzal.

Ash ishekti sózdi azaıtyp, sońǵy sózdi, ózekti pikirdi, kindik kesimdi, julymdy josyqty, arqaly aıtýdy, syndarly syndy aqynnyń ózi aıtsyn, ózi arshysyn:

Men aqyn emespin,

Taǵdyrym – aqyn.

Kóktemdegi saǵymdaı san qubylatyn.

Janym Uly taý sekildi,

Ózeni týlasa,

Ýlary shýlasa,

Baıǵyzy jylasa,

Tastary qulasa,

Borany ańyrasa,

Ormany jamyrasa,

Qasqyry ulysa – jańǵyratyn.

Men aqyn emespin,

Taǵydyrym – aqyn.

                        (Járken Bódeshuly).

Qyzyq.

Qyzyq emes. Dara minez, dala minez aqyn ózin-ózi bildi, ózin-ózi tanydy. Ony asyryp ta aıtpady, jasyryp ta qalmady, tabıǵı tabıǵatyn tasqa basqan tańbadaı tanytty. Oǵan ózi de, oqyrmany da qanyqty.

Já, ony endi áne obraz, mine minez, oıly oı, marqa kózqaras, kósem, kórkem sóz, sylqym, sulý syr, tańǵajaıyp tamasha taqyryp dep tańqala taldaýdyń, qur, qurǵaq tamsanýdyń, boıdaq sózdi býazytyp, aýyrlatýdyń qajeti qansha, qaýqary shamaly.

Aqyn ózi synshy, ózi tóreshi, ózi qazy, ózi tarazy, bárin ózi tazalap, ózi taqyrlap, nárin arshyp, ashalap aıtty. Oǵan odan ary sóz qaqsatyp, oı aqsatyp, shaban pikir, arzan baǵa, aryq syn, kóterem kózqaras aıtyp, júgensiz júıke juqartý namys, arǵa qonbaıdy, aqylǵa syımaıdy, sanaǵa saımaıdy.

Qazaqy qara tilmen qaıyrsaq, jalǵyz aýyz sóz bar. Ol mynaý: «Ózin-ózi bilgen – áýlıe, ózin bilmegen – áýre». Ata sózinen asyp, baba kózinen ótip, eshkim de baıandy baǵa bere almaıdy. Ýaqyt – altyn tarazy. Urpaq – uly qazy. Jákeń jyrlarynyń gúltóbesin túgel kórýge, tutas bilýge, aıyryp arshýǵa, bir-aq ashýǵa nar taqyryp kerek! Tórt turmany tolyq, tórt qubylasy tegis, túgel sózdiń túbin biletin, sóz bıi – bilikti synshy kerek. Ol – urpaq ulaǵatyndaǵy, keleshek enshisindegi, ýaqyt qazynasyndaǵy qazy jarar qara qyl, qaq aıyraryńdy, qazy halqym, óziń bil!

 

Bolat Bopaıuly JOTA QAJY,

Jazýshy-etnograf, akademık