Aýyz sý qazirgi elimizde órship turǵan máselelerdiń biri. Memleket tarapynan bul máseleleni sheshý úshin túrli sharalar iske asyrylyp jatqany da belgili. Qarapaıym halyqtyń sý zar bolyp otyrǵan bılik tarapy da bul máselege alańdaýly. Sonymen birge sózben emes ispen máseleni sheshýge barynsha atsalyp jatyr. Soǵan bir mysal bola alatyn «Óńirlerdi damytý – 2020» birińǵaı baǵdarlamasy. 2014 jyly qabyldanǵan bul baǵdarlama arqyly talaı halyq úıli bolyp, talaı halyq aýyz sýmen, gazben qamtasyz etildi dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi. 

Qazir bul baǵdarlama týraly jıi estip jatamyz. Baǵdarlama aıasynda qandaı sharalar atqarylyp, ne jasalyp jatyr degen suraq kóptegen azamattardyń kókeıinde bar dep oılaımyn. Sol sebepten birińǵaı baǵdarlama aıasynda ne atqarylyp, ne jasalyp jatqanyn kórsetýdi jón kórdik. Eger sizdiń oıyńyzdaǵy qaptaǵan baǵdarlamalar, ne istep ne qoıǵanyn bilmeıdi degen túsinik qalyptasqan bolsa, bul aqparat sizdiń oıyńyzdy túbegeıli ózgertedi dep senemiz.

Baǵdarlama aıasynda 4 nysanaly ındıkatorǵa, 12 nátıjege qol jetkizip, 100 is-sharasny iske asyrýdy maqsat etip otyr. Osyǵan deıin birneshe josparlar qurylyp, birneshe jobalardy aıaqtaý kózdeldi. Taǵy bir aıta keterligi baǵdarlama aıasynda barlyq josparlar, aıaqtalý kerek nysandar ýaqytyly aıaqtalyp, joba sátti júzege asyrylýda.

Alǵashqy kezeńenen bastap birińǵaı baǵdarlamaǵa «Óńirlerdi damytý», «Monoqalalardy damytý», «Aq bulaq», «Turǵyn úı komýnaldyq sharýashylyǵyn jańǵyrtý», «Qoljetimdi turǵyn úı – 2020» baǵdarlamalarynyń erejeleri, sondaı-aq, shaǵyn qalalardy damytý baǵdarlamasynyń jobasybiriktilgeni de esimizde. Búginde atalmysh baǵyttar boıynsha jumystar jalǵasýda. Máselen, «Óńirlerdi damytý – 2020» baǵdarlamasy aıasynda eldi mekenderdi aýyz sýmen qamtamasyz etý sátti júzege asyrylyp jatyr. Elimizde 2025 jylǵa deıin qalalar 100 paıyz, eldi mekender 80 paıyzǵa aýyz sýmen qamtylmaq. Bul rette memlekettik-jekemenshik áriptestik múmkindikterin tıimdi paıdalaný qajet. Ásirese, aýyl-aımaqta modýldik qondyrǵylardy ornatýǵa kóńil bólinýi tıis. Elbasy eldi mekenderdi sýmen qamtý qarjysyn jyl saıyn 100 mlrd teńgege arttyrýdy tapsyrǵany belgili. Bul meje oryndalyp keledi. Aıta keteıik, «Óńirlerdi damytý» baǵdarlamasy aıasynda 400 joba júzege asyrylyp, 23 myń shaqyrym sý qubyry tartyldy.

Qala jáne eldi mekenderdi aýyz sýmen qamtamasyz etý maqsatynda  2015-2017 jyldar aralyǵynda memleket búdjetinen 23,5 mlrd teńge bólindi. Keıin osy shara aıasynda 48 jobany iske asyrý kózderlip, túrli sharalar qabyldanǵan bolatyn. Al bıylǵy 2018 jyly 15 jobany iske asyrý úshin 15,2 mlrd teńge bólindi.Qýantarlyǵy, 1 myń 475 aýyldyqeldi-mekendi jer asty sý qorymen qamtamasyz etý úshin túrli jumystar atqarylǵan bolatyn.

Osy mindet boıynsha tómendegideı kórsetkishter iske asyrylyp jatyr:

1. Qalalyq jelilerdegi aqaýdy azaıtý
2. Qalalarda sý toǵandaryna aǵyzý kezinde, normatıvtik tazartylǵan aǵyndy sýlardyń úlesi,
3. Qalalyq júıelerdegi sý ysyrabynyń deńgeıi,
4. Sýdy esepke alý qurylǵylaryn ornatý.

Búginge deıin qalalardaǵy jáne aýyldardaǵy sýmen jabdyqtaý jáne sý burý salasynda 1684 joba iske asyryldy. Bıyl 338 jobany iske asyrý kózdelgen, qalalarda – 53 joba, aýyldarda – 285 joba. Óńirlerdi damytý baǵdarlamasymen qatar sýmen jabdyqtaý jáne sý burý jónindegi jobalar «Nurly jol» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda iske asyrylady. Jalpy, 23 myń shaqyrymǵa jýyq jeli salyndy jáne rekonstrýksıalandy. 2011-2017 jyldar kezeńinde halyqtyń ortalyqtandyrylǵan sýmen jabdyqtaýǵa qoljetimdiligi: qalalarda 82 paıyzdan 93,8 paıyzǵa deıin, aýyldarda 42,5 paıyzdan 57,4 paıyzǵa deıin ósti. Ortalyqtandyrylǵan sý burýǵa qoljetimdilik qalalarda 73 paıyzdan 88 paıyzǵa deıin, aýyldarda 8,8 paıyzdan 11,5 paıyzǵa deıin ósti. Sondaı-aq, Memleket basshysy aýyldyq sýmen jabdyqtaýǵa jyl saıyn barlyq qarjy kózderinen 100 mlrd teńgeden kem emes qarajat bólýdi tapsyrǵan bolatyn.

Bıylǵy jyly Shyǵys Qazaqstannyń turǵyndary úshin jaǵymdy jańalyq kútip tur. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Zaısan aýdanynda shalǵaı eldi meken turǵyndary sapaly aýyz sýmen qamtylyp jatyr. 2 myńnan astam halqy bar Shilikti aýylynda sý júıesin tartý jumystary jaz aıynda bastalǵan. Bul maqsatqa memleket qazynasynan 639 mıllıon teńge bólinipti. Jobanyń aıaqtalý merzimi kelesi jyl bolsa da, merdigerler jeltoqsan aıynda taza sý berýdi josparlap otyr. Aýdandaǵy ıgi ózgerister jaıynda tolyǵyraq osy oblystaǵy menshikti tilshimiz Bolat Kókenaıulynyń reportajynda. Aınabulaq aýylynda buryn aýyz sý da kógildir otyn da bolmaǵan. Turǵyndardyń áleýmettik máseleleri birinen keıin biri sheshimin taýyp keledi.

Qazirgi tańda Aınabulaq aýylynyń turǵyndary «sý keldi» dep abyr sabyr bolyp, qýanyp jatyr. Al Qytaımen shekaradaǵy Shilikti aýylynda aýyz sý tartý jumystary áli júrgizilip jatyr. Merdigerler 13 shaqyrym bolatyn qubyrlar jelisin tartyp, sý jınaıtyn qondyrǵy qurylysyna kirisken. Nysan basynda 40 shaqty aýyl turǵyny eńbek etip jatyr. Qazirdiń ózinde jalpy jumystardyń 65 paıyzy aıaqtalypty.

Kelesi jyly Jańaturmys, Qýanysh, Saryterek aýyldaryna da aýyzsý tartý jobalary jasalyp jatyr. Iaǵnı kóp uzamaı aýdan tolyq sapaly tirshilik kózine qosylady degen sóz. Sonymen qatar eldimekenderdi gazdandyrý jumystary da qarqyn alyp keledi.

Baǵdarlama boıynsha Túrkistan oblysynda 2020 jylǵa deıin qala turǵyndarynyń 97 paıyzyn, aýyldyq eldi meken halqynyń 83 paıyzyn ortalyqtandyrylǵan aýyz sý qubyrymen qamtamasyz etý josparlanǵan. Osy baǵytta,  2011-2016 jyldary 73,9 mlrd teńgege  268 nysannyń qurylysy júrgizilip, 178 eldi mekendegi 469 myń adam jańa ortalyqtandyrylǵan sý júıelerimen qamtylǵan.  Oblystyń damý josparyna sáıkes, óńir halqyn sapaly aýyzsýmen jabdyqtaý boıynsha úsh jylda 84 eldi mekendi, ıaǵnı 209,7 myń adamdy ortalyqtandyrylǵan aýyzsýmen qamtý josparlanyp otyr. Sonymen qatar, 35 eldi mekendi aýyzsýmen qamtamasyz etý úshin bıyl jobalaý-smetalyq qujattary ázirlenýde. Aıta keteıik, búgingi tańda oblystaǵy qalalardyń 93,4 paıyzy, al aýyldyq eldi mekenderdiń 73,6 paıyzy ortalyqtandyrylǵan aýyzsýmen qamtamasyz etilgen.

Mundaı ıgi jumystar búginde Jambyl óńirinde atqarylyp, ákimdik turǵyndardyń tilegin oryndap keledi. Jambyl oblysynyń ákimi Asqar Myrzahmetovtiń qatysýymen ótken jıynda óńirde aýyzsýmen qamtylǵan aýyldar sanynyń kóbeıe beretindigi aıtyldy. Sý – yrys kózi, tirshilik bulaǵy bolǵandyqtan da, aýyl turǵyndary úshin aýyldy aýyzsýmen qamtý máselesiniń qarqyndy júrgeni quptarlyq. Basqosýda Asqar Myrzahmetov óńirdi aýyzsýmen jáne tabıǵı gazben qamtamasyz etý máseleleri tıisti deńgeıde júrgizilip kele jatqanyn, bul máseleniń óziniń tikeleı baqylaýynda ekenin aıtqan bolatyn.  Jambyl oblystyq energetıka jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashyl¬yq basqarmasynyń basshysy Nurlan Aldam¬jarov aýyz sýmen qamtý¬dyń jaıyn aıta kelip, ústimizdegi jyldyń 1 qańtarynda 4 qala boıynsha ortalyqtandyrylǵan aýyz¬sýmen qamtý kórsetkishi 84,7 prosentti quraǵanyn aıtty. Onyń sózinshe, qalalar boıynsha saladaǵy kórsetkishti 2018 jyldyń aıaǵyna deıin 86 prosentke jet¬kizý kózdelgen eken. «Bul kórsetkishke qol jetkizý maqsatynda Taraz qalasynyń «Býryl A, B, V» turǵyn alqabyndaǵy ser¬vıs¬tik jelilerdiń qurylysyna ústimizdegi jyly respýblıkalyq jáne oblystyq búdjetten 334,6 mıllıon teńge bólindi. Nátıjesinde uzyndyǵy 46,2 shaqyrym bolatyn qubyr júıeleri júrgizilý ústinde. Sonymen qatar atalǵan alqaptyń 12,3 shaqyrym sý qubyry jelilerin keńeıtýge arnalǵan jalpy quny 183,5 mıllıon teńge bolatyn jobaǵa oblystyq búdjetten qarjy qarastyryldy», deıdi basqarma basshysy.  Qazirgi kezde atalǵan eki jobany tıis¬ti merdiger kompanıalar qolǵa alyp, ju-mysyn bastap ta ketipti. Taǵy bir aıta ke¬ter¬ligi, «Taraz sý» mekemesi oblys orta¬lyǵyndaǵy Qant zaýyty aýmaǵynda quny 205,6 mıllıon teńge bolatyn joba bo¬ıynsha 8 kóshege 7,2 shaqyrym sý qubyryn tartyp otyr. Atalǵan qarajat kózi Taraz qalasynyń búdjetinen bólinip, bul jumystar bıylǵy jyly aıaqtalatyn bolady. Munyń bári de ásirese shalǵaıda turatyndardy aýyzsýmen qamtýda jaqsy bastama bolýda. Búgingi tańda Jambyl óńirinde ob¬lystyq mańyzy bar úsh qala bar. Qara¬taý jáne Jańatas qalalarynda ortalyq¬tan¬dyrylǵan aýyzsý máselesi tolyǵymen she¬shilgen. Nurlan Aldamjarov bul máse¬leniń Shý qalasynda da sheshimin tabýy úshin osy baǵytta naqty jobalar ázirlený kerektigin jetkizdi. Al naqty kórsetkish boıynsha aıtsaq, oblystaǵy 373 eldi mekenniń 189-y nemese 50,7 prosenti ortalyqtandyrylǵan aýyzsýmen qamtylǵan. Bolashaqta bul kórsetkish ósip, aýyldar aýyzsýmen ári qaraı qamtyla beretin bolady.

Al Jambyl oblysynyń Baızaq aýdanyndaǵy 43 eldi mekenniń 16-sy bıyl aýyz sýǵa qol jetkizdi. Halyq sany boıynsha bul 37,2 paıyzdy quraıdy. Ústimizdegi jyly 1 mlrd 498 mln teńgege Keńes, Abaı, Myrzataı, Tegistik aýyldaryna aýyz sý júıesi qurylysy júrgizilýde. Qurylys jumystarynan keıin aýyz sýmen 20 eldi meken qamtylady dep josparlanǵan. Aǵymdaǵy jyldyń 6 aıynda aýdandaǵy aýyldardyń 161 úıine aýyz sý kirgizildi. Atap aıtar bolsaq, Qyzyl juldyz aýylynda – 6, Býryl aýylynda – 21, Qumjota aýylynda – 54, Túımekent aýylynda – 62, Yntymaq aýylynda – 8, Jetibaı aýylynda – 10 úı aýyz sýmen tolyq qamtylǵan.

Pavlodar oblysynda 2022 jylǵa deıin aýyldyq aımaqtardyń 70 paıyzyn ortalyqtandyrylǵan aýyzsýmen qamtý josparlanyp otyr. Bul baǵyttaǵy jumystar kezeń-kezeńmen atqarylmaq. Birinshiden, jerasty sýlary qory bekitiledi. Oblystaǵy 178 aýylda jerasty sýynyń jetkilikti qory bar ekeni anyqtaldy. Sonymen qatar, 2018 jyldyń sońyna deıin taǵy 22 eldi mekenniń, 2019 jyly 11 aýyldyń qoryn anyqtaý boıynsha sharalar atqarylady. Búginde jerasty sýynyń qory rastalmaǵan 129 aýyl bar. Ekinshiden, sýmen qamtý nysandaryn salý jáne jobalyq-smetalyq qujattama ázirleý jumystary jasalady. Osy jyly 37 joba boıynsha qurylys júrgizý jáne qaıta qurý jumystary júzege asyrylýda. Olardyń jalpy quny – 13,1 mlrd teńge. Jyl sońyna deıin 13 joba júzege asyrylyp, sýmen qamtý kórsetkishi 23,8 paıyzdan 27,9 paıyzǵa deıin artady. Kelesi jyly bul kórsetkish 29,6 paıyzǵa jetýi tıis.

«Óńirlerdi damytý – 2020» baǵdarlamasy aıasynda respýblıkanyń túkpir-túkpirindegi eldi mekender aýyz sýǵa qol jetkizip, ahýaldaryn túzetti. Atalmysh baǵdarlama boıynsha qalalar men aýyldardy aýyz sýmen qamtý jumystary áli de jalǵasatyn bolady.

Aýyldyq jerlerde kadrlar áleýetin arttyrý úshin 2009 jyldan bastap «Dıplommen aýylǵa» jobasy júzege asyrylýda. Bul joba aıasynda 54 myńnan astam maman 12,5 mlrd teńge somasyna kóterme aqy aldy, al 23,5 myń maman 57 mlrd teńge somasynda turǵyn úı satyp alý nemese salý úshin búdjettik nesıeler aldy, olardyń 70%-ǵa jýyǵy — jas mamandar. 2017 jyly 5 794 mamanǵa áleýmettik qoldaý kórsetildi (2016 jyly – 5 655 mamanǵa, 2015 jyly – 5 675 mamanǵa, 2014 jyly – 6 495 mamanǵa).

Baǵdarlama aıasynda monoqalalardyń ekonomıkasyn ártaraptandyrý maqsatynda jergilikti atqarýshy organdar zákirli jobalardy iske asyrý boıynsha jumystar atqaryp jatyr. Mysaly, 2017 jyly óńirlerde 7,7 myń jumys ornyn qurýmen 61 zákirli ınvestısıalyq joba iske asyrylǵan, onyń ishinde qazir 32 joba paıdalanýǵa berilgen. 2018 jyldyń İ jartyjyldyǵynyń qorytyndysy boıynsha tizim salalyq oblys ákimdikteriniń usynystarynyń negizindegi, mınıstrliktermen pysyqtalǵan monoqalalardaǵy 54 zákirli ınvestısıalyq jobadan quralady. Zákirli jobalardyń tolyq paıdalanýǵa berilýin qamtamasyz etý boıynsha jumystar Ulttyq ekonomıka mınıstrligi men ákimdikterdiń turaqty baqylaýynf alǵan.

Sultan Ábish