(Adamnyń is-áreketi planetarlyq ózgeristerdiń faktory retinde)
I bólim
Jahandyq jylyný, Ozondyq radıasıa, Topyraq erozıasy, Aýa men Sýdyń lastanýy... Aqyrzamannyń belgileri ekologıalyq ahýaldan bilinip jatyr ma? Biz neden qorqýymyz kerek? Topan sýdan, álde sý qory azaıyp jatqandyqtan ornaıtyn qurǵaqshylyqtan ba?
Keremet!.. Barlyq jeke máselelerimizdi umytyp, globaldyq, planeta masshtabyndaǵy Úlken Problemaǵa keldik. Nege Úlken Problema? Endi, Batys aqparat kózderine sensek, jaǵdaıymyz óte múshkil ǵoı. Áne-mine degenshe, Antarktıda erip, jylý basady. Kún radıasıasy, qyshqyldyq jaýyn – orasan qaýipti. Jaqynda birnárseden bolmasa, ekinshisinen, ne úshinshisinen, ne tórtinshisinen (prınsıpti túsindińiz ǵoı: bir sandy qosa beresiz) óletin sıaqtymyz. Senbeısizder me? Ekolog pen astrologtardyń sońǵy boljamyna qarańyz (bul basqa asteroıdpen soǵylysý qaýpin eseptemegende). Senesizder me? Joq?! Joq bolsa, keremet! Siz durys baǵyttasyz!
Men senbeımin. Budan 4,5 mlrd jyl buryn paıda bolǵan Jer sharymyz talaı jandanýdy basynan keshirgen. Osynsha ýaqyt myń ózgeriske ushyrap, saqtalǵan Jerdi adamzat qurtty deý - úreı seıiltýdyń amaly ǵana.
Budan birneshe aı burynǵy jazbalar... Amerıka men Eýropanyń jahandyq máselelerdi «asqyndyryp» Latyn Amerıkasy men Azıa elderine óz ónimderin satyp, «qamqorlyǵyn» kórsetpek «járdemin» jazam ba degem... Jalǵasy jazylǵan joq, biraq birneshe kún buryn osy taqyryp tóńireginde tamasha maqala taýyp aldym. Lester Ýnıversıtetiniń profesory, paleobıolog Ian Zalasevıchtiń leksıasynan alynǵan basty tezısterinen turatyn maqalany bizdiń oqyrmanǵa da qyzyq bolar dep, T§P saıtynan aýdardym.
Basty qoıylǵan suraq: Shynymen de bizdiń túr tabıǵattyń ıesi atanyp, planetarlyq masshtabta Jerge áserin tıgize aldy ma?
Planetamyzdyń (ǵalamshar degen sóz, menińshe, úılese qoımaıtyn sıaqty) tarıhy, arnaıy komısıalardyń uzaq talqylaýlary men jınalystary nátıjesiniń sheshimimen, jeke quramdarǵa bólingen. Biz alǵash jorǵalaýshylar paıda bolǵan, budan 500 mln jyl burynǵy fanerozoı eonynda ómip súrip jatyrmyz. Ol eonnyń ishinde, biz Jerdegi tirshiliktiń kóp bóliginiń qyrylyp (onyń ishinde dınozavrlar da bar), sútqorektilerdiń planeta ıesi bolǵan kezi - budan 65 mln jyl buryn bastalǵan senozoı dáýirindemiz. Sol senozoıdyń ishinde biz, mine planetamyzdyń bıpolárly salqyndaýyna baılanysty 2,5 mln jylǵa sozylǵan tórttik kezeńindemiz. Al, bes jyl buryn alǵan resmı atalym boıynsha, sońǵy 11,5 myńjyldyq golosen dep atalady.
Meniń talqyǵa salaıyn degen basty taqyrybym: biz basqa geologıalyq kezeńde ómir súrip jatyrmyz dep aıta alamyz ba? Atalmysh ıdeıa jańa emes, ol geologıanyń formaldy dısıplına bolyp qalyptasa bastaǵanynan týyndady. Jerdiń tarıhy jaıly alǵashqy traktat «Tabıǵat dáýiri» Fransýz kóterilisine deıin graf de Búffonmen jazylǵan. Budan basqa da oıshyldar boldy: Djordj Perkıns Marsh, alǵash amerıkandyq qorshaǵan ortany qorǵaýshy; Antonıo Stoppanı, 1880 jyldary «antropozoı» termınin engizgen ıtalán geology; Vladımır Vernadskıı, adamnyń Jer geologıasyna áserin túsinip, alǵash «bıosferany»zamanaýı maǵynasynda túsindirgen ǵalym. Biraq, kásipqoı geologtar bul oılardy aqymaqtyq dep biledi. Adamdar uly isterdi atqaryp júrmiz dep oılaıdy eken, alaıda kontınentter men janartaýlarǵa qarańyzdarshy, muhıttardyń qurylýy men jutylýyna mán berińizdershi – mine, naǵyz qaınap turǵan geologıa. Osy masshtabty alar bolsaq, adamnyń ústirt áseri eshteńe de emes sıaqty.
Antroposen ıdeıasy jańa geologıalyq termın retinde, ozon qabaty jónindegi jumysy úshin Nobel syılyǵyn alǵan atmosfera hımıgi Paýl Krýtsenmen túsindirildi. Sonla bul ne? Budan 11 myń jyl buryn muz erip, temperatýra joǵarylap, turaqtalǵan soń álem birshama ózgerdi. Qazir biz sońǵy 300 jylda qorshaǵan ortanyń turaqty jaǵdaıy áserinen jańa damý ústindegi órkenıette ómir súrip jatyrmyz.Al, shamamen 200 jyl buryn yqpaly baıqalmasa bolmaıtyn ózgerister paıda bola bastady. Ónerkásiptik kóterilis bastalmaı turyp, ol effekt sonshalyqty úlken bolmaǵan-tyn. Stratıgrafıaǵa súıensek, antroposen 1950 jyldary bastalǵan bolýy múmkin – dál osy núktede Jerdiń tarıhy taǵy bir ret bólindi.
Buǵan qandaı dálelder bar?
Stratıgrafıa – jer qabaty men onyń jasyn zertteýge arnalǵan geologıa bólimi.
Jańa zattar men materıaldar
Biz, stratıgraftar, qorshaǵan ortanyń ózgerisin geologıa termınderinde qarastyramyz, túsinikti zattardy – mıneraldar, túrler, jansyz zattardy taldaımyz. Birinshiden, biz bunyń aldyn Jerdiń tarıhynda bolmaǵan zattekterdi jasadyq. Mysaly, altynnan basqasy derlik, barlyq metaldar basqa elementtermen birigedi. Adamdar alúmını, tıtan, molıbden sıaqty, tabıǵatta taza kúıinde kezdespeıtin metaldardy jasady. Biz olardy bólip, júz myńdaǵan tonnada óndire bastadyq. Mysaly, XX ǵasyrdyń ortasynan shyǵarylǵan alúmını kólemi sonshalyq, ony asqa paıdalanatyn folga retinde AQSH-tyń barlyq terıtorıasy men kishkene Kanadany jabýǵa bolar edi. Metaldardyń evolúsıasyn elesteteıik: ashyq ǵaryshta olardyń sany on shaqty bolsa, juldyzdar men meteorıtterde 250-ge jaqyn túrli metal qalyptasty, tirshiliksiz Jerde 1,5 myń, ottegili atmosferadaǵy Jerde 4 myńǵa jýyq zatty sanýǵa bolar edi. Biz geologıalyq túsinikte aýytqýshylyq bolyp tabylatyn, múmkin, taǵy birneshe myń túrin jasaǵan bolarmyz.
Bulan basqa da kóptegen jasandy zattek pen materıaldar bar: qattylyǵynan almazdan kem túse qoımaıtyn - bor nıtrıdi; qalam jasaýda qoldanylatyn (BIC Crystal-dyń ózinde ǵana 100 mlrd-qa jýyq qalam jasalǵan) vólfram karbıdi; kómirtekti talshyq; grafen; keramıkalyq materıaldar; shyny; polımerler; plasık. Olardyń qanshamasy jasalyndy? Eshkim de esepteı almaıtyn shyǵar.
(Jalǵasy bar...)
Quralaı Isaeva
