Antroposen: ýaqyttyń úni álde jańa geologıalyq dáýir?
Adamnyń is-áreketi planetarlyq ózgeristerdiń faktory retinde
(aýdarma) II bólim
... Mıneraldar túr túzedi. Biz beton sıaqty zatty oılap taýyp, ony boljammen alǵanda, jyl saıyn 2-8 mlrd m3 kóleminde óndiremiz. Oǵan qosa jyl saıyn trıllıondaǵan kirpish shyǵaramyz. Mıllıardtaǵan jyldar boıy múldem bolmaǵan túrlerdi eleý úshin bul sandar jetkilikti dárejede ekeni sózsiz.
Túrler qabat túzeıdi. Biz úlken mólsherde planetamyzǵa alýan túrli materıaldardy qabattaımyz: geologtar tipti jasandy quralǵan záýlimder men oıystardyń araqatynasyn rettep, qalalardyń stratıgrafıalyq sıpattaýymen aınalysyp júr. Biz jasandy barıkadalar, mysaly - bógetter salamyz. Sondaı-aq, planetamyzdaǵy basqa tirshilik ıelerinen qaraǵanda, paıdaly qazbalardy alý maqsatynda tereńirek qazamyz. Teńizdegi maksımaldy tereńdik tórt metrge shamalanyp, asshaıannyń tirshilik ortasymen shekteledi. Biz bolsaq, shahtalardy kılometrlep qazýdamyz. Buǵan qosa, munaı alý maqsatynda sańylaýlardy burǵylaıtynymyz taǵy bar: qazirgi kezdegi sańylaýlardyń jalpy uzyndyǵy 50 mln km-di quraıdy, al, ol jalpy bizdiń jol tarmaǵymyzdyń uzyndyǵymen shamalas. Aıta ketý kerek, bul áreketimizdiń saldary taıaýdaǵy birneshe mln jylǵa deıin saqtalmaq.
Hımıalyq sıpattar
Bizge belgili hımıalyq sıpattyń biri – Jer qyzý ústinde. Biz asa úlken mólsherdegi energıany qajetsinemiz de, onyń kóp bóligin kómirden alýdamyz. Negizinde, sý men aýanyń hımıalyq quramyn ózgertý qıyn emes: onyń kólemi planetamen salystyrǵanda kóp emes. Al, jerdiń tarıhynda oryn alǵan standartty aýytqýlarǵa qaraǵanda atmosferadaǵy kómirqyshqyl gazynyń kóp ese óskenin baıqaýǵa bolady. Jáne kómirqyshqyl gazynyń quramyndaǵy ózgeristerge saı Jerdegi temperatýranyń da ózgerip jatqanyn da bilý qıynǵa soqpaıdy. Biraq, Jerdiń kúrdeli qurylym ekendigine baılanysty, bul ózgerister úshin birshama ýaqyt, onjyldyqtar nemese ǵasyrlar, qajet.
Temperatýra az-azdan kóterilýde. Munyń nátıjeleriniń biri – muzdyń erýi. Biz jerserikterden ýaqyttyń az aralyǵynda ǵana málimetter alyp jatsaq ta, Grenlandıa men Antarktıdanyń jylyna mıllıon tonna massa joǵaltyp jatqanyn kóremiz. Teńiz deńgeıi de kóterile bastady – ázirshe, júz jylǵa 30 santımetrden. Iá, geologıa tusynan, munyń barlyǵy bolmashy ózgerister. XXI ǵasyrdyń aıaǵyna qaraı teńiz bir metrge kóteriledi, bul taǵy da geologıa tusynan emeski, Alaıda, bul, biz, ózimiz úshin úlken qaýip týǵyzady, sebebi, golosende ınfraqurylymyzdyń kóp bóligi teńiz deńgeıinde salynǵan bolatyn.
Antroposenniń basqa bir hımıalyq sıpaty - topyraq pen sýdyń quramynda fosfattyń kóbeıýi. Jerdiń barlyq turǵyndary tamaqqa zárý, al, fosforlyq tyńaıtqyshtar – jer ónimdiligin asyrýdyń tıimdi joldarynyń biri. XIX ǵasyrda Ulybrıtanıanyń halqy joǵarǵy qarqynmen ósti de, aýyl sharýashylyǵynyń eldiń suranysyn óteýine áli jetpeı qaldy. Sonda fermerler ekken daqyldyń zırattyń mańynda jaqsyraq óskenin baıqady, sebebi súıektiń quramynda kóp mólsherdegi fosfor bar-dy. Óz jerlerin tyńaıtý maqsatyna olar qasaphanadan artylǵan mal súıekterin paıdalandy. Bunyń ózi jetkiliksiz bolǵandyqtan, jumyskerler toptary fosfor izdeý úshin Eýropaǵa attandy. Keı jyldary brıtandyqtar jerdi qaıta óńdeý men tyńaıtý úshin ondaǵy shaıqastardan qalǵan 3 mln-ǵa deıin qańqany elderden shyǵarǵan. Biraq bul da jetkiliksiz boldy. Sonda Anglıa turǵyndary Kembrıdjdiń mańynan tabylǵan dınozavrlar qaldyq súıekterin aýyl sharýashylyǵy qajettiligine paıdalandy. Áıteýir degende, sońynda, brıtandyqtar ejelgi egıpettik 180 myń mýmıfısıalandyrylǵan mysyqtardyń jerlengen ornyn taýyp alyp, olardyń qaldyqtaryn Anglıaǵa kóshirdi. Fosfordyń jetispeýshiligi áli de bolsa, mańyzdy máselelerdiń biri.
Kelesi bir effekt – «óli aımaqtardyń» paıda bolýy. Aýyl sharýashylyǵyndaǵy nárli zattar aqyr sońynda teńizge laqtyrylyp, ondaǵy planktondarǵa azyq bolady. Jazdyń kelýimen bir oryndaǵy, tereń emes sýlardaǵy barlyq tirshilik ıeleri quryp ketedi. Al, bul - Baltyq teńizindegi, Meksıka shyǵanaǵyndaǵy jáne t.b. jerlerdegi myńdaǵan km jaǵajaılar.
Ken jáne tasqa aınalǵan janýarlar men ósimdikter
Paleontologtar kendi – aǵzalardyń qaldyqtary men olardyń ómiriniń tirshilik áreketin zertteıdi. Geologıa turǵysynan, Sıdneı operasynyń ǵımaraty nemese qum jaǵajaıyndaǵy bir adamnyń izi, muhıt astynda mıllıon jyl buryn tasqa aınalǵan tirshilik ıesi men ıesiz qalǵan sona uıasy sıaqty adam áreketiniń kórinisi ǵana.
Al, dınozavrlar men trıbolıtterdiń qaldyqtary boıynsha ártúrli túrlerdiń joıylý sıklin qalpyna keltirýge bolady. Ár jarty mıllıard saıyn Jerdegi tirshilik ıeleri ósip, ıa kemip jańaryp otyratynyn baıqaımyz. Al sonda, qazirgi kezde ne bolyp jatyr? Jerdegi ómir taýsylyp bara ma? Ázirshe, joq. Dodo qusynyń baıaǵyda-aq quryp ketkeni anyq bolsa, bes jyl buryn shamasynda qytaı ózen delfıni de joıylyp bitti. Al, kostarıkandyq altyn baqalar alǵash 1964 jyly anyqtalsa, 1990 jyldarǵa qaraı múldem jer betinen joǵaldy. Joıylyp bitken túrler jalpy shamadan birneshe ǵana paıyzdy alsa da, joıylýǵa jaqyn jáne joıylý qaýpi bar túrlerdiń sany odan da kóp – ondaǵan paıyzǵa jetedi. Eger zamanaýı tendensıa saqtala berse, onda eki-úsh júzjyldyqtan soń, mezozoı dáýirindegi eń iri trıas-úra masshtabyndaǵydaı joıylýdyń kýágeri bolatynymyz sózsiz. Geologıa tarıhynda oryn almaǵan taǵy bir bıologıalyq fenomen – keı túrlerdiń massalyq mıgrasıasy men kóshi-qonýy: mysaly, mysyqtar, qazirge olardyń sany 250-den 500 mıllıonǵa jetedi. Al, árbir mysyq syrtqy esik alańy syndy belgili bir kólemdegi ekojúıeni qadaǵalaýda.
Aqyry, biz adamzatty ekonomıka nemese áleýmettaný jaǵynan ǵana emes, taza salmaq esebinen de ólsheı alamyz. Qazir denemizdiń massasy jalpy omyrtqalylardyń bıomassasynan úshten birdi quraıdy. Jáne qalǵan úshten eki bóligi, keı paıyzdardy qospaǵanda, bizdiń azyǵymyz. Geologıalyq jaǵynan mundaı aıqyn domınanttylyq eshqashan bolyp kórmegen. Al, bizdiń jasaǵan mashına men mehanızmderimizdiń massasy tipten de joǵary.
Ózderińiz kórip otyrǵandaı, adamnyń tirshilik etýi - biz áli de túsinýge tyrysyp júrgen geologıalyq fenomen. Sonda biz antroposende ómir súrip jatyrmyz ba? Nobel syılyǵynyń laýreattary 2011 jyly atalǵan termın qazirgi oryn alǵan jaǵdaıdy sıpattaý men jıyntyqtaýda kerek bolady degen sheshimge keldi. «Nature» jýrnaly da ony planetamyzda oryn alǵan málimetterdi jınaqtaý men baıandaýda qajet bolatyn yńǵaıly qural retinde qoldanýdy usyndy. Ǵalymdar bolsa, bul ıdeıamen birte-berte sińisip jatqan sıaqty, biraq qoıylǵan suraq áli de jaýabyn tapqan joq: biz ǵylymnyń jańa ashylýynyń tabaldyryǵynda turmyz ba?
Negizgi qaınar kózge silteme: http://special.theoryandpractice.ru/anthropocene
Quralaı Isaeva
