Eldiń egemendik alǵanyna jıyrma segiz jyl. Ne ózgerdi? Árıne, kóp dúnıe. Eldiń rýhy kóterildi, bórkimizdi aspanǵa attyq "azatpyz" dep, egemendiktiń alǵashqy jyldarynda. Rýhanı egemendiktiń biri – din de erkindik aldy, allahtyń aq jolyna túsýshiler kóbeıdi. Ásirese jastar. Kóz ashyldy, kókirek oıandy. As qaıyryp bet sıpaıtyn boldyq. Kele-kele ishken asymyzdyń da halal bolýyn qaladyq. Toqsanynshy jyldardyń basyndaǵy bir úzim nan men basqa da kez kelgen tiske basar taǵamdarǵa kóz satyp saǵattap kezekke turatyn "zar zaman" kelmeske ketti. Qazir ne ishem, ne jeımin  demeısiz, qaltańyzdyń  shamasyna qaraı qalaǵanyńyzdy tabasyz, alasyz.

Sózsiz, taǵam jasaý ónerkásibi elimizde óz deńgeıinde jaqsy  damydy. Musylman qaýymy eń  negizgi  bólegin  quraıtyn  jerimizde  suranysqa  oraı  halal  taǵam óndirýshiler kóbeıdi.

Barlyq taǵamdy bir-birlep synaqtan ótkizip saralaý bizge mindet emes. Bul jerde aıtpaǵymyz, jamaǵat kóp tutynatyn taǵamnyń bir túri – halal shujyqtyń maıy men jaıy.

Árıne, halal shujyqtyń negizgi quramy halal et. Demek oǵan halal mal, halal soıylǵan mal eti qajet. Bári de halal bolýy lázim.

Aldymen qasapshy – soıýshy, aýzynda bısmıllasy bar musylman bolýy shart. Onan soń ǵana halal mal soıýdyń jón-josyqtary jaıly aıtýǵa bolady.

Oıshyl akyn, qajy Shákerim Qudaıberdiuly bul jaıly bylaı aıtady: "Mal baýyzdaǵanda bısmılla allaakbar dep óndirshek penen jutqynnyń arasynan baýyzdaıdy. Túıeni óndirshekten baýyzdaıdy. Baýyzdaǵanda óńeshi – keńirdek eki kúre tórteýin qıady. Úsheýi qıylsa halal, ekeýi qıylsa haram bolady. Julyndy jany bar kezde qımaıdy, onda mákrý bolady. Jutqyn keýde jaqta qalsa da mákrý bolady. Baýyzdaýdyń sharty – bısmılla aıtpaq. Tórt tamyrdy qımaq óndirshek penen jutqyn arasynan baýyzdamaq, sony bilse urǵashynyń, balanyń baýyzdaǵany bári halal. Baýyzdaýyn qybylaǵa qaratqan jaqsy, qaratpasa da halal bolady. Bir haıýan qudyqqa, ıakı bir qıyn jerde bolyp baýyzdaýǵa qoly jetpeı ıakı baýyzdaýy tabylmasa qaı jerinen bolsa da naıza, ıakı balta syqyldy bir nársemen jaralaǵanda bısmılla alla akbar dep jaralasa, sol jaradan ólerlik qylsa, ol mal halal bolady". (Shákárim Qudaıberdiuly. "Musylmandyq sharty" Almaty "Qazaqstan", "Mereı", "Aqıyq".1993 j.)

Shyny kerek, óz basym bul tártipterdiń bizde minsiz oryndalatynyna kúmándimin. Sebebi maldy qaq mańdaıdan balǵaman  nemese kerneýi joǵary tokpen uryp tyrań etkizip aıaǵyn kókten keltiretinderin kóz kórgen, qulaq estigen joq pa edi?!

Shákerim qajy taǵy bylaı dep jazady: "Baýyzdalǵan halal maldyń boq, sidigi, baýyzdaý qany, qamshysy, eni, sarpaıy, jatyry, ót, qýyq, qara bezder – bulardyń bári haram bolady. Julyn, mıy, tiri maldyń aýzy, talaq – bular mákirý" . Al biraq bizdiń zavodtaǵy et týraǵyshtyń ishine “abaısyzda”   qyl – qybyr men qalǵan-qutqannyń da túsip ketpeıtinine, alarmanǵa mákirý bolyp jetpeıtinine kim kepil.

Taǵy bir kúmán.  Bazar men  sehtarda baýyzdalyp jatqan maldar qaıdan keledi? Qysy – jazy  adal eńbegimen baqqan malshynyń óz órisindegi tábıǵatta erkin jaıylǵan malynyń jóni  tym bólek. Biraq  sol  aýyldaǵy  aǵaıynnan top-top bolyp urlanyp jatqan  maldar qaraqshynyń  óz  qazanynda “jaryqtyqtyń ısin-aı” degizip qaınap jatyr deısiz be? Janýardyń  etiniń  bir kesegi  sizdiń  aldyńyzdaǵy   shujyq  emes  ekenine  kózińizdi  qalaı jetkizesiz.

Taǵy da Shákerim Qudaıberdiulyna júginsek: «Urlyq et (mal - avtor) ne qylyp baýyzdasa da haram. Onyń sebebi bısmılla Alla akbar dep baýyzdasa haramǵa bısmılla aıtqan sonyń ózi kápir bolady. Musylmannan kápir bolǵannyń baýyzdaǵany haram. Bireýge baýyzdatsa haram maldy halal dep baýyzdatqan syqyldy. Onda da haram».

Sonymen, "is bitti, qý ketti". Kúdigi men kúmáni kóp  taýar satylymda, dúken sóresinde tur. Al «halal» men «musylman» markasyna sengen sizben biz ne kórdik?!

Aldyńyzda taǵy bir sumdyqtyń kókesi kórinis tabady. Bir sórede, bir muzdatqyshtyń ishinde álgi “halal-aý”  degen shujyǵyńyz dońyz deıtin adam kórgisiz, keıip – kespirsiz malǵunnyń et - maıymen qatar tur!  Ekeýi de  ózimizdiń  baýyrymyzdyń  - qarakóz  bolsa da  kápirdiń   tirligin   istep  otyrǵan   qudaı  urǵyr  satýshynyń   qolymen,  bir pyshaqtyń  júzimen  kesilip,  bólinip  satylýda.

Sonda halaldy haram etken kim?

Mal   satqan ury-qary ma? Álde “tártipsiz” óndirýshi me? Joq álde, tek  qaltańyzdy qaǵýdy ǵana oılaǵan satýshy ma? Tipti, kóńilde kúdik bolsa da aýzymyzǵa salǵan  ózimiz  shyǵarmyz?Múmkin  osynyń  barlyǵyn  bir  izge  salyp zańdastyra  almaǵan, bárin de  shetelden úırenýge  qumar,  biraq  halal  taǵamdy  óndirý  men basqarýdy  Arab elderi  men Malaızıadan  úırene  almaı júrgen úkimettegi «kókelerimiz» shyǵar?!

Kúdik kóp, kúmán basym, tuman qoıý...

Avtory:

A.Manapov