Álemdik Qaýymdastyqta jańa keńistik ıelengen Qazaqstan endi-endi álem nazaryna ilikti. Jahandanýdyń jańa bir jaǵy – jańa qazaqty jańa zamandyq minberden kórsetedi. Teńizge qaraı ótetin ótkeli shalǵaı bolsa da terıtorıalyq, jaǵyrafıalyq jaǵynan tuıyqqa tirele qoımaıtyn Azıadaǵy El osy.
Bolashaqta sanaly jastarynyń rýhanı jetistigine súıene alatyn ǵalamdyq aqparattyq ortany bul elde de qalyptastyrýda. Aqparattyq tehnologıanyń jyldamdyǵyna ilesý úshin solaı. Alda alaman jarystar, ár elder bir-biriniń aldyna túsip ozyp ketýdi kózdeıtin tustaǵy óliara keledi. Azıa kindigindegi Qazaqstan endigi kezekte – óz yqpalyn keńeıte túseri sózsiz. Ol úshin aımaqtyq damý, kórshilik bereketti áriptestik, jaqsy yntymaqtastyq, syrttandyq pen saqtyq, qaýipsizdik qaǵıdalaryna berik bolý maqsaty eń aldymen kózdeledi. Búgingi qaýip-qaterdiń eń soraqysy – kóshten qalý, mımyrttap órkenge ilese almaý. Órkenıetter jyldamdyǵyna sáıkes qadam basýdyń naqty bolýy jahandyq júıeniń órisine enýge ońtaıly bolady degen sóz. Jahandyq geosaıasattyq bederlerden beıtarap bolý da, bolmaý da qaterli. Áperbaqan nıetti, ákki ústemshil elderdiń syńarjaq jahandaný úlgisi qajet bola qoımas. Endeshe azýly ımperıalardyń qolyna qarap, táýeldi bolmaý úshin dál aıtqanda táltirektemes úshin ne isteý kerek?!
Birinshiden: táýekeldilikpen Táýelsizdiktiń jaýlaryna qarsy turý, suryptalý, ýaqyt utý qaýqaryna ıe bolý basty shart. Tarıhta birshama maıda ulttardan quralatyn kishi elder kúshti elderdiń talas alańyna aınalyp quryp ketkeni de kóp.
Ekinshiden: Táýelsizdikti saqtaýdyń tıimdi joly – kúrt sýyt damýǵa umtylý, artqa qaramaý, búkilálemdik qarjy júıesine súıenip, durys órkendeý. Álem bankisiniń saraptamalaý bóliminiń laýazymynda bolǵan Pol Kollıerdiń «Kúresinde qalǵan mıllıard» atty áıgili eńbegin kórdik. Oksford ýnıversıtetiniń Afrıka elderi ekonomıkasy boıynsha erekshe zeıinimen mashyqtanǵan sarapshy Pol Kollıer kedeı elderdi tórt túrli tyǵyryqqa tirelýi múmkin deıdi. Munda azamattyq soǵys órtinde qalý, repressıa, baılyqtyń kárine shaldyǵý, teńizge shyǵatyn aılaqtyń bolmaýy, jaman kórshi…tss. Bastapqy ekeýin bastan keshirgen qazaqqa «jaman kórshi» túsinigi Qazaqty túgeldeı RKFSR-dyń quramyna tyqpalaǵan Nıkıta Sergeevıch Hrýshevtiń tusynda tipten aıqyn kóringen-di. Bul halyqaralyq ekonomıkalyq jańa tártipke deıingi kórinistiń sury edi. Endigi jol – búkilálemdik makroekonomıkalyq tájirıbege betteý.
Jer shary halqynyń úshten ekisi eýropalyq tabystyń bes paıyzyna ǵana teń. Kedeıler – basym kópshilikke ıe. Kóshpeli mal sharýashylyǵyna negizdelgen kóptegen elder óziniń tyǵyryqqa tirelip, tapshylyqqa urynǵanyn tolyq bile bermeıdi. Sanasy jabyq jurt – qarnynyń toqtyǵyna marqaıady.
Tarıhı Qazaq eli ejelden hám H-Hİ ǵasyrlar toǵysynda iri saıası, ekonomıkalyq úrdisti kórgen irgeli mádenı oshaqtyń ortalyǵy bolǵan úderisti uıyq. Jaratylystyń tórt baǵyty – Soltústik, Ońtústik, Shyǵys, Batysqa keń ashylǵan esigi bar ónerkásipti ınfraqurylymdyq múmkindigi zor, shartarapqa geosaıası salmaǵy basym El. Jýyrda ǵana Amerıkanyń «The Heritage Foundtion» zertteý ortalyǵy tarapynan ekonomıkalyq erkindigi ındeksi jaǵynan (Index of Economic Freedom 2015) alǵa shyqqan memleketter jarıa etildi. Ekonomıkalyq erkindik degen Úkimettiń óndiris pen kásip jasaýshylarǵa eshqandaı qysym jasamaýyna qatysty túsinik. Aıtýly 10 kórsetkish boıynsha 178 elden 100 upaı jınaı alǵan elder qataryna 89,6 paıyzben Gonkong bastaǵan Sıngapýr, Jańa Zelandıa qostaǵan úsh el basqadan oq boıy ozyq tur. Al Avstralıa, Shveısarıa, Kanada, Chılı, Estonıa, Irlandıa, Mavrıkıa qatarly elder alǵashqy 10 eldiń qatarynda oryn tepti. Sońǵy oryndardy AQSH, Japonıa, Germanıa bólisti.
Al, Qazaq – Reseı, Belarýs, Armenıamen birge Eýrazıa ekonomıkalyq Odaqqa (EAEO) kelip geoekonomıkalyq mindet, maqsattardy sheshýge qulshynýmen qatar dúnıejúzilik eksporttaýshy elder arasynda 43-shi orynda tur. Buny bir qısynynan ǵana túsinýge bolmas dep oılaımyz. EAEO-tyń jaqsy jaǵy – Qazaq eli óz áriptesteri arqyly 3 muhıt, 13 teńizge shyǵatyn jol izdeýge tıimdi. Bul áreket syrtqy qatynasty ekonomıkaǵa beıimdeý taýar aınalymyna qatysty jasalǵan ıgi sharanyń biri, nemese ishki naryq pen taýardy qorǵaýdyń urymtal tásili. Qazaqstannyń DSU-na múshelikke ótýiniń alǵy satysy. Oń nátıjeden keıin Qazaqstan eksporty joǵarǵy lıgada «oınaı» bastaıdy. Óndiristik basty baǵyt, osy zamanaýı aýyl sharýashylyǵy qýatty bank júıesi, iri óndiristerdi jańartý, kishi sharýa qojalyqtary men kásiporyndardy qoldaý, máshıne men munaı hımıa salalaryn pármendendirý arqyly básekege qaýqarly bolý – Qazaqtyń maqsaty.
Bes túrli reforma -100 naqty qadam, «Uly Jibek joly» aımaǵyndaǵy geojoryq, Qazaq eliniń aldynda turǵan maqsat – ekonomıkany turaqtandyrý, órkendi ósirýdiń baǵyty solaı apara jatyr. Astanany halyqaralyq qarjy ortalyǵy etý uly sekirisi taǵy bar. Eýrazıanyń ozyq damýshy elderiniń tájirıbesine qarasaq, İJÓ-niń 80-ge jýyq paıyzyn tek qyzmet kórsetý arqyly tabatyndyǵyn eske alaıyq. Alaıda Reseı men AQSH jáne alpaýyt Evropa elderiniń dúrdarazdyǵynyń kúńgirt kóleńkesi Qazaqstanǵa túsip ketpese ıgi edi degen sekem de joq emes. 1992 jyly naýryzda BUU-nyń tolyq ókiletti músheligine ótken eksportty, ımportty barynsha lıberaldanýǵa bastaǵan Qazaq eli úshin bul jaǵdaı onsha kóp áser etpeıdi. Memlekettiń qaýipsizdigin qamtamasyz etý jolynda Reseı, Qytaı, Ortalyq Azıa elderimen jasalǵan jan-jaqty kelisim shart aımaqtyń qaýipsizdik júıesine Qazaq memleketin de tarta tústi. Evropa Qaýipsizdigi Yntymaqtastyǵy Uıymyna múshe 57 eldiń yqpaly, Shanhaı Yntymaqtastyǵy Uıymyna múshe bolýy – Qazaqstannyń álemdik áriptes, seriktestiginiń nyǵaıýyna sebin tıgizedi.
Ekonomıkalyq qurylymdyq ońdy ózgeris nátıjeleri Qazaq eliniń órkenin alǵa súıreýde. Ásirese úkimettiń ınovasıalyq ındýstrıalyq saıasaty shaǵyn jáne orta kásip pen óndiristerge qoldaý kórsetýi – kásipkerlerdiń tynysyn keńeıtetin úlken reforma. Kásipkerler eptep ornynan qaz turyp keledi. Jańartýǵa umtylǵan jyldardan bastaý alatyn ınvestısıa engizý saıasaty da turaqtandy. Shetelden engiziletin qarjylandyrýdyń ıgiligi Qazaq úkimetiniń qambasyna mıllıardtaǵan shet el qarjysyn ákeldi. Shamamen 160 mlrd amerıkan dollaryn! Endi budan keıin bir nárseni kese oılaný kerek-ti… Qazaq memleketi jemqorlyqtan qorǵanýdyń naqty áreketine kóshedi. Jemqorlyqtan qutylmasa basqadaı damýǵa laj joq. Qazaq arasynda ne kóp, qaptaǵan qalyń ashkózdi qaraquryqtar kóp.
Mundaı tarıhı ulaspaly keleńsizdikpen Qytaı JKP-sy 2012-2014 jyldardan bastap udaıy arpalysyp, naq maıdandasyp keledi. Áýeli 400 myń partıa músheleri qaperge iligip, teń jarymy sotqa ótse, Bo Sılaı sońynan Joý Iýnkan qatarly 48 iri «akýla» quryqtaldy. Túrkıa Úkimetbasshysy Taııp Erdoǵannyń balasy Bıláldiń basynan keshkenderi Tom Soıerdikinen de qıynyraq bolǵanyn mysalǵa alýǵa da bolar edi?! V.Pýtın jýyqta ǵana óz azamattarynyń shet el bankilerine tyqqan qarjylaryn yqtıarymen «otanǵa oraltar» bolsa, nemese «erkimen» salyq tólese dep, raqymshylyq jarıalaıtyn zańǵa qol qoıdy!!! «TASS» málimetine súıensek sońǵy jyldary reseılik baqýatty alpaýyttardyń shetke ketirgen zańsyz qarjysynyń mólsheri 2 trıllıon AQSH dollaryna teń deıdi!? Mássaǵan, al kerek bolsa!
Qazaqstan erkin naryqtyq zańdylyqty ustanýynyń nátıjesinde basqadan ózgeshe áleýmettik-ekonomıkalyq sekiris jasaı aldy. Sońǵy 20 jylda Qazaqtyń alǵa qadam basýy – tabıǵı aıaqtanýǵa laıyqtalǵan tásildiń jemisi. Álemde sońǵy shırek ǵasyrda jańartýlar men tóńkerister jasaýǵa umtylǵanymen álde qanshasynyń «bir qaınaýy ishinde». Munda áıteýir ótpeli, óliara kezeńdi bastan keshý ústinde turǵan elýdeı el bar. Sol elý eldiń kóshbasynda Qazaq eli! Eń bastysy – Qazaq eliniń rýhanı sanalyq ósimi ózgerister men jańartýshylyqqa beıimdelý nıeti taza, yntasy sál joǵary. Úsh ǵasyrlyq jasy bar kapıtalızmdi uǵyp, úırený, sáıkesý, mekendeý tym ońaı bolmasa kerek. Aıtalyq, 70 jyl boıy qyzyl komýnızmshil ımperıanyń «myrzaqamaǵynda» otyryp shyqqaly kóp bolmaǵan, saıası-ekonomıkalyq azattyqqa qol jetkizgeli arpalystar men jańa kúresterdi basynan ótkerip jatqan Qazaq úshin bári qıyn. Iá, nebári 20 jasar jas memlekettiń ortodoks paradıgmamen aýyrǵan marksshylary úshin kapıtalızm teorıasyndaǵy «m» álipbıi Markstyń saqalyndaı qujynaǵan aqsha bolyp qana elestegeni belgili. Rasynda Alash úkimetinen keıin qazaq zıalylary arasynda E.Bernshteın, K.Kaýtskıı, A.Bebel, I.Dısgen, P.Lafargshylar bolǵanymen O.Shpengler, A.Toınbı, Bakýnın (1814-1876), S.Kerkogershilder (1813-1855) bolmaǵan. Daıashylyq ústemdigi, ıgilik, tájirıbe, tártip, qulyqsanalyq t.s.s túrli tehnologıalar kesheni týraly oılana almaıtyn dimkás edik.
Ekonomıkalyq joǵarǵy qarqyn Qazaq eline taqıaǵa tar kelmeıtin ıgilikterdi usyndy. Artta qalǵan 2012 jyldan beri jan basyna shaqqanda ishki jalpy ónimniń /İJÓ/ mólsheri 12 myń amerıkan dollaryna teń keledi jáne ústimizdegi jyly 5,7 paıyzben qosyldy. Bul kórsetkish Polsha, Vengrıa, Brazılıa, Túrkıa, Malaızıa elderindegimen teń shendes dáreje.
Qytaıdyń ekonomıkasyn kótergen áıgili sáýletker Den Sáopın sekseninshi jyldardan bastap «Azıa ǵasyry» atty jańa ataý qalyptastyrǵan-dy. Árıne Uly Qytaı, Úndistan ekonomıkasynyń negizine súıenip aıtylǵan qısyn edi bul. Alaıda Taıvan, Sıngapýr, Gonkong, Ońtústik Koreıa osy qurylyqta aıaqtandy. Qazirde sol qısyn boıynsha – «Azıa ǵasyry» degen ataý jańa Qazaq eline de tán sekildi. Azıa qurlyǵy álemdik naryqta eń alpaýyt tutynýshy. Álem halqynyń jan sanynyń jartysynan kóbi osy qurlyqta shoǵyrlanǵan. Azıa elderiniń jan sany ústimizdegi ǵasyr basynda 4 mlrd-qa jetse, 30 jyldan keıin 5 mlrd-qa jetedi. Álemdik orta dáýlettiler, ıaǵnı satyp alýǵa qaýqarly otbasylary basym elder – Batys Amerıka, Batys Eýropaǵa deıingi keńistikti alatyn edi /2009/. Endi taıaý 2030 jyl degende bul kórsetkish Azıa elderine qaraı aýnaıdy nemese orta dáýlettiler men satyp alý qaýqary jaǵynan Azıa elderi 66 paıyzǵa deıin kóteriledi. Rasy, orta dáýlettiler sany jaǵynan Azıada basym daýysqa ıe bolady. Munda Qytaıdyń ekonomıkalyq kúsh-qýaty jyl saıyn 8-10 paıyzǵa deıin ósedi. Taıaý 2020 jyl degende jýngolyqtar úshin İJÓ 2 eselenedi. Úndi Qytaıda 4 mlrd tutynýshy bar. Tutynýdyń sońǵy nátıjesi – óndiristiń kóbeıýine keltiredi. Atalmysh eki derjava 2050 jyl degende ekonomıkalyq qarqyny jaǵynan búkilálemniń mańdaı aldyna shyǵady. Qytaı – eń alpaýyt kásiporyn ortalyǵy, Úndistan – balamasyz servızdik daıashylyq jasaıtyn jańa qoǵamdy paıda boldyrady!? «Goldman saks» boljamy osyndaı. Úndistannyń jan sany 1,3 mlrd. Bul eldi Bhratıa Janata partıasynyń lıderi Narendra Modı basqarady. Ol ózin uly Úndistannyń «qulaqkesti qulymyn» dep maqtanyshpen ataıdy. Qazirde 65 jasar N.Modıdiń baǵyty – úndilerdiń qarynyn ash, kıimin jyrtyq etpeý. Onyń qorqatyny – freıdızmi joq, fenomenologızmnen ada «neo» kósemshil sosıalızm! Sebebi, «ókimettik sektor bul eldiń órkenine tusaý boldy. Erkin, táýelsiz ekonomıkalyq saıasat júrgen bolsa áldeqalaı bolar edi…». Bul N.Modıdiń halqynan buryn óziniń baıyp ketpeýin qadaǵalaýmen birge óz ynsabyn tyıatyn qanaǵatynan týǵan oıy.
Bir ǵana mysalǵa, sońǵy kezde el basqaratyn top prezıdentterdiń jalaqysy da jarıa etile bastaǵanyn aıta ketý týra. Mysaly, Sıngapýrdyń basshysy Lı Sánlýn jylyna 1,8 mln amerıkan dollaryn sanasa, AQSH prezıdenti Barak Obama 400 myń dollar, Ońtústik Koreıa basshysy 240 myń amerıkan dollaryn aı saıyn sanaıdy. Mundaı elderdiń «tymaǵy tóbesinen tozbaıdy» degen sóz.
Qytaı tóraǵasy Sı Zınpınniń aılyq jalaqysy 11385 ıýán – Qazaqstan teńgesi boıynsha 340 myń teńgege shaq, juqana. Uly Aspan asty eliniń kóshbasshysy ózinen góri qazirgi «Google» nemese «Baidu» kompanıasynyń qojasy, Shansı ólkesi Ianjúan qalasynda 1968 jyly týǵan 12 mlrd amerıkan dollaryna teń múlkin ıgilikke jaratýǵa áýes Robın Lılerdi qoldaıdy?! Keremet emes pe!? Robın Lıler tapqan aqshasy men jıǵan múlkin shetelge qaraı urlap ótkizbeıtindigimen syıly.
Qytaıda ekonomıkalyq ósim baıaýlaı túsken saıyn onyń ornyna Úndistan shyrqaý kókke kóterilip kele jatqandaı. Narendra Modıdiń yqpalymen rýpıdiń «oınaýy» ınflásıanyń ońtaıly kúıge deıin túsýi ǵajaıyp kórinis. Naryqtaǵy shıkizattyń jedel ósýi de buǵan erekshe tıimdilik bolatyndaı.
Qytaı endi kásibi damyǵan derjavalyq ornynan ústem tehnologıaly uly el bolýǵa kóshti. Kóshti deýge kelmeıdi. Biraq naqty jaǵdaı osylaı. Qytaıdyń 1 mlrd turǵynnyń turmysy ańyzdaǵydaı alǵa jóńkidi. Tek sońǵy 12 jylda qaladaǵy qytaı jumysshylarynyń jalaqysy 1534 – 4579 dollarǵa hám 3 esege «ósti». Qytaıdaǵy jumysshynyń bir saǵattyq quny 35 amerıkan dollaryna teń, jalaqy deńgeıi Úndistannan 4, Indonezıadan 2,5, Vetnamnan 2 ese joǵary. Minekı osyny kórgen N.Modıdiń kókeıinde Den Sáopınniń jańartý jobasy turǵany ras… Úndistanda óte arzanǵa jaldanatyn jumys kúshi qısapsyz. Mysaly, 458 mln. Qytaıdan keıingi orynda. Jumys kúshiniń 1 saǵattyq quny 0.9 dollar. Eńbekke jaramdy jan sany jaǵynan 1,2 mlrd, jastarynyń ıelenetin orny 25 paıyz. Qazaq elindegi jastardyń sany 4 mln 700 myńǵa jýyq, az?! Azıa barys elderi basqanyń shıkizatyn jandandyrý, jaratýdyń arajiginde orasan baılyqqa jolyqty. Bir ǵana mysal; Úndistan qazir kómir tutynysy jaǵynan álemde AQSH pen Qytaıdan keıingi orynda keledi.
Al, kómir ımporttaý jaǵynan 3-orynda, jylyna 240-260 mln tonna Avstralıa kómirin tutynady. Demek, ozyq tehnologıalyq tásilmen tazartylǵan óńdelgen kómirmen ǵana. Adamzat dáýirindegi otty oılap tapqannan keıingi jańalyqtar tur munda.
Sońǵy kezde Qytaı men Úndistan aralyq tıimdi qarym-qatynastardyń jańa kezeńi bastalǵan. Olardyń ekonomıkalyq yntymaqtastyǵynyń mólsheri 22 mlrd amerıkan dollaryna teńesetin «kelisimge» ákele jatyr?!
Narendra Modı men harızmashyl Sı Zınpın ózara qarjy ekonomıka, ǵaryshtyq jańa tehnologıa, teńiz aılaqtarynyń tete qurylymy, balamaly energetıka salasyna qatysty 21 shartqa «barmaqtaryn» basty. Ótken jylǵy málimet boıynsha eki eldiń saýda- sattyǵy 71 mlrd dollarǵa jetken. Eki jaqtyń qarym-qatynasy kúrdeli bola tura osylaı jasaýǵa májbúr bolǵan syńaıly. Úndistan men Qytaı Gımalaıdyń shyǵys bóligi, ıaǵnı 90 myń sharshy shaqyrym aýmaqqa talas. Al, Úndistan bolsa Qytaıdan atalmysh óńirdiń 38 myń sharshy shaqyrym jerine daýly. Ótken kezderi Qytaı Úndistannyń tarıhı «ata jaýy» Pákistanǵa qarý-jaraqpen kómektesip kelýi taǵy da «otqa maı quıatyn-dy».
Qazaqstannyń iri eki kórshisi Qytaı men Reseı qarym-qatynasy buryn sońdy bolmaǵan asa bıik deńgeıge kóterildi. Atalmysh elderdiń sybaılastyǵy strategıalyq jan-jaqty áriptestikten etene jaqyn «janashyrlyqtyń» shyńyna kóterildi?! Bir sózben aıtsaq osy ǵasyrdaǵy múddeli eń iri strategıalyq Odaq Evrazıada bas kóterdi. Bunyń dáleli – uly jeńistiń 70 jyldyǵyna arnalǵan Máskeýdiń Qyzyl alańyndaǵy Vladımır Pýtınniń sózi. Buǵan qosa burynǵy KSRO, sońǵy TMD jýyqtaǵy Evrazıa ekonomıkalyq Yntymaqtastyǵy alańynda qalaı oınaýǵa Uly Qytaı basshysynyń kózi ábden jetken sekildi. Sebebi, «Uly Jibek jolynyń» beldeýlik jobasy Sı Zınpınniń nazarynda boldy. Iaǵnı 2013 jylǵy «bir beldik, bir silem – ekonomıkalyq beldeýlik» Qytaı basshysynyń 2013 jyly tamyzdyń 7 kúni Astanadaǵy málim etken «Uly Jibek joly – ekonomıkanyń beldeýi» strategıasy… «Jibek jolynyń» strategıasy berekelesý arqyly tabysqa jetý. Qysqasy eń irgeli, tyń konsepsıa. Azıa elderiniń Yntymaqtastyǵyn pármendendirý beıbitshilikti kórkeıtý, damytýǵa arnalǵan uly baǵyt.
Saıasattanýshylardyń jarysa qalam terbeýine arqaý bolǵan osynaý uly joryqtyń ereksheligi – qatysýshy elderge ortaq jarıalylyqtaǵy ózara paıdaly bastama sekildi. «Jibek jolynyń» ekonomıkalyq «beldeýi» degen maǵynanyń astarynda HHİ ǵasyrdaǵy «muhıt Jibek joly» degen jańa túsinik te jatyr. Bul, Qytaıdyń Shıańynan kindik Azıa, Máskeý arqyly batys Evropaǵa qaraı tóseletin asfált jáne shoıyn joldar, ıaǵnı Máskeý-Qazannyń qas júırik temir joly munaı men gaz qubyrlarynyń júıelerin retteıtin iri jobalar jıyntyǵy t.s.s. Mundaǵy kórsetilgen jol kestesine ońtústik jáne Shyǵys, ońtústik Azıadan Shyǵys tústiktegi Afrıka, ary qaraıǵy Jerorta teńiziniń soltústik bóligine deıingi teńiz joly boıyndaǵy aılaqtardyń tete qurylymyn paıdaǵa berý jobalary qamtylady. Osy alapat aýqymdy mega joba aıasynda basqa da qarjylyq «aıdaharlarmen» qatar «Azıa tete qurylym qarjylandyrý bankisi», «Jańa jibek joly qory» t.s.s ıntegrasıalar, ashyq saýda, aqparattyq keńistikter Reseı, Kindik Azıa, Evropany jalǵaıtyn kólik-logıstıkasy osylaı damıdy.
Qazaqtyń uly dalasy arqyly Evropaǵa ótetin 8800 shaqyrym Batys Qytaı, batys Evropa dálizi nemese ushy-qıyrsyz Tynyq muhıttan Baltyq teńizine deıingi kólik jol (kósikjol – R.S) Mega jobasy! Bir ǵana Qytaıdyń qomaqty qarjysy aralasqan qatysty elderaralyq 40 mlrd amerıkan dollaryna teń balamasyz alapat qarjylyq qurylym. Mundaǵy Qytaı Reseıaralyq temir jol Shyǵys Sibir, Qıyr Shyǵys tetequrylymdary, ishkergi Qytaı óńirine salynatyn AES-y, ǵarysh salasyndaǵy sony radıoelektronıka kesheni men soǵys quralynyń eń iri eleýlisi osyzamanaýı aýyr tikushaq óndirý t.s.s jobalar joba aýqymynda júzege asady.
Qudyretshe, Iá, 1960 jyldan 1969 jyl aralyǵynda KSRO men QHR arasy saıası qaıshylyqtyń eń bıik shegine jetken kezi bolǵan. Osy mezette AQSH-tyń 37-shi prezıdenti Rıchard Nıkson (1969-1974j.j) Qytaı AQSH aralyq qarym-qatynasty jaqsartýǵa attanǵan bolsa, 2001 jyly Reseı men Qytaıdyń dostyq qarym-qatynasy jańa satyǵa kóterilgen. Demek, jýyqta ǵana Máskeýde ótken jeńistiń 70 jyldyq sherýine qatysqan Qytaı, Reseı, Qazaqstan, Belarýs basshylary birtúrli sátti kelisimge keldi. Aıtalyq, 2014 jyly Shanhaıda bastalǵan 400 mlrd amerıkan dollaryna teń kelisim-sharttarǵa tolyqtyrýlar engizý arqyly kelisilgen áıgili 32 shart eki jaqqa da qyrýar paıdasyn beretin bolady. Keleshek 30 jyl, ıaǵnı 2018-2048 jyldar arasynda Reseıden Qytaıǵa tartylatyn gaz mólsheri 38 mlrd sharshy metr… Bul árıne Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy (SHYU), Eýrazıa Ekonomıkalyq Odaǵy (EAEO) nemese naqty «SHYU, EEAO – Jibek joly» atalatyn strategıalyq úshtiktiń ómirge kelýine qatysty nátıje! Batys Qytaı, Batys Eýropa dálizi arqyly mlrd-taǵan tonna taýar jóneltý, ıaǵnı tranzıttik qısapsyz júk tasymaldanady. Munyń Qazaqstanǵa tıeseli bóligi 2500-ge jýyq shaqyrym. Bul jobany sonaý 1927 jylǵy Transsibir temir joly magıstralimen tipten shendestirip qaraýǵa bolmaıdy. Al, Japonıanyń HH ǵasyrdy tańǵaldyrǵan «Shınkansen» júırik shoıyn jolyn endigi kezekte kóz ilespes jyldamdyqpen júgiretin shaıtan arbaly «Shıańkeń joly» kes-kesteıdi.
Bir qyzyqtysy – atalmysh Megajoba júlgesimen aýyl sharýashylyǵyna baǵyttalǵan qarjy mólsheri eki mlrd amerıkan dollaryna jetedi. Minekı, osydan soń ekonomıka sergıdi, eksport kúshti qarqyn alady, valúta qory ústi-ústine molaıady. Ekonomıka turǵyndardyń turmysyna qaraı bet burady. Uly kósh osylaısha júre túzeledi. Qysqa merzimde ǵana 200 mln. AQSH dollaryna teń ınvestısıany agrobızneske tartyp, eń úzdik qarjylandyrýshy 20 eldiń qataryna engen – Qazaq eli «G-Global» ustanymyn (bastamasyn) pash etti. Óte qarapaıym qaǵıdatqa negizdelgen «G» saıasaty qandaı bir tóńkeris, ıaǵnı baıypty saıası sypattaǵy ásire tóńkeristen sheginý, ádilettilik, teńdik, kelisim bitim, sabyrlylyq pen senim aýqymynda órbıdi. Bul senim jalpy Qazaqty, kúlli jurtty jasandy «gomeostazıstik» qysymnan qorǵaýǵa tıimdi.
Qytaı arzanqol ekonomıkalyq taýar óndiristen paıda tabatyn ádetinen aını bastady dedik. Demek, olaı bolsa, bul el ekonomıkalyq jattandy úrdisten basqa tyń jol tańdady degen sóz. Sebebi, Uly Qytaı álemdik azýly ulý. Sol turǵyda «Sannan sapaǵa, urannan únemge, ysyraptan naqty myqty tehnologıalyq ónimdi paıdalanýǵa» qaraı bettedi. Qazaqstan endi tek kómir kenderi men altyn, mysty eksportqa shyǵarý úshin áreket jasaıdy. Avstralıa qoı etin, Jańa Zelandıa sıyr etin Azıa elderine jóneltip qyrýar paıda tabady. Reseı bolsa sıyr etin Amerıkadan, Brazılıadan, Argentına men Ýrýgvaıdan ımportpen alady. Máskeýde 1 keli sıyr eti 50 dollarǵa teń. Argentınanyń tabys kózi jalǵyz – sıyr etinen… Jalpy álemde sıyr etine suranys óte kóp. Sıyr ósirip, etin eksportqa shyǵaratyn elder de az emes. Álemde 1,3 mlrd zeńgibaba bar degen sanderek ras bolýy múmkin. Sondaı-aq Úndistanda 200 mln, Brazılıada 180 mln, Qytaıda 100 mln sıyr bar.
KSRO tusynda jylyna 300 myń tonna et ázirlep tıtyqtaıtyn Qazaq Agrokásip, agroóndiris, bızneske qolaıly ınvestısıa tartý arqyly aýyl sharýashylyǵy ónimin arttyrý jolyna keldi. Italıa, Avstralıa tájirıbesimen jylyna 7800 tonna et óńdeıtin jańa óndiris nysanynyń alǵashqysy Semeı óńirinde paıdaǵa berildi. Qazaqstanda sıyrdyń ósimi óte qarqyndy. Ár aýyldan órip shyǵatyn túliktiń tuıaq sany 6-7 mln arasynda. Qazaqstanda asyl tuqymdy eń sapaly buqa ósirýmen shuǵyldaný kerek sekildi. Óte shyqqan jyldary Qazaq kásipkerleri 40 myń iriqara maldy shetten engizdi. Bir buqadan bir jylda 100-180 buzaý alatyn jańa tehnologıanyń eskerilýi qajet. Bir buqany bordaqylaǵan kezde onyń tiri salmaǵy 420-450 kelige deıin barady. Alaıda ony qomsynýdyń keregi de joq.
Sońǵy sátterde Qazaq dalasynda mal túliktiń ósimi kúrt qosylatyn sekildi. Keıbir elder maldan alynǵan ónimderdi shıkideı syrt elderge shyǵarýǵa áýes. Bundaı tásil búgin kerek emes. Eger shetelge mal ónimderin shıki zat retinde arzan baǵamen shyǵaratyn bolsaq, ony qaıtadan daıar ónim retinde qymbatqa satyp alatyn bolamyz. Teri-tersekti óńdeıtin óndirister jylyna qanshama par etik, kıim-keshek tigetin esep búgin úkimettiń seıfinde jatýy múmkin. Qazaq elinde atalmysh buıymdardy óndirýge nıetti 5000-nan astam shaǵyn óndirister, shaǵyn tigin sehtary bolsa jetedi. Qazaqstanǵa eń jaqyn ornalasqan Reseı, Qytaı, Eýrazıanyń birqansha elderi sońǵy ónimderdi ıaǵnı óńdelgen teri buıymdaryn eksportqa shyǵarsa, «Qazaqstanda jasalǵan» degen jeńil ónerkásiptik naryq aýqymy keńeıe túsedi. Al, Qazaq eli úshin tek teri-tersek óńdeıtin orta, yqsham, iri óndirister sany 40-50-ge jetýi ǵajap emes. Demek, osy baǵytta sheteldermen básekelesýge qaýqarly 10 iri óndiris boı kóteredi. Jartylaı óńdelgen ónimdi qosymsha qun aralas taýarǵa aınaldyrý saıasaty qarqyndy júrgiziledi. Tabıǵı taza qyrymnan aıaq kıim jasaıtyn óndiris paıdasy kem degende 70-80 paıyzǵa deıin óse túsedi. Teriden jasalǵan qazirgi buıymdar men óńdelgen terige Italıa sekildi elderde suranys kóp. Tek eshki terisine suranysy bar Qytaı óndiristeri ónimin eksportqa shyǵarý arqyly mol paıda tabady.
Keıbir elder óńdelgen teri-tersektiń 20-30 paıyzyn ǵana sońǵy ónim boldyrady. Bul, árıne, Qazaqstannan syrt elge qaraı aǵa jóneletin valútany shekteı alady. Demek teri-tersekti sapaly óndirýshi óndiristerge komersıalyq bankiler nesıe beretin jol ashylady. Taıaý 10-15 jylda Qazaqtyń qorasyndaǵy mal sany kem degende 5-10 esege ósedi. Aıtalyq, qazirgi 7 mln-ǵa jetken sıyr sany 60-70 mln-ǵa, 21 mln 101,9 myń usaq mal shamamen 100 mln-ǵa jetýi tıis. Endeshe 1 mln 977 myńǵa jýyq jylqy sany eń keminde 5 mln-ǵa artýy ábden múmkin. Qazaq jeri tórt túliktiń órisi. Mol alqapty, keń jaıylym. Bir bıe 3 jasar kezinen bastap 7 ret qulyndaıdy. Qazaqy jylqy ósimtal, tózimdi ári ónimdi. Al 21 mln 101,9 myń qoı men eshkiniń sany da «taqıaǵa tar kelmeıdi»… KSRO kezinde Qazaqstanda 4 mln-daı eshki ósirilgen. Qazir de eshkiniń sany 2,3 mln-ǵa jýyq. Álemdegi 11 túrli eshkiniń 4 túri Qazaq dalasynda ósiriledi. Eshki eki ret laqtaıdy jáne egizden?! Bizdiń paıym boıynsha taıaý jyldary eshkiniń sany da 5 mıllıonnan asa jyǵylady. Sol eshkiniń óńdelgen 1 keli túbitiniń quny álemdik naryqta 80-120 dollar!? Mysaly, eki serkeshtiń ústinde «100 dollar» júr?! Endeshe 1 keli túbitten jasalǵan sońǵy ónim nemese bir kóılektiń tómengi baǵasy 1000 dollar! Myń kóılek kóbeıtý bir keli túbit – teń «ıks»?! Bul jumbaqty sheshý úshin Ivan Andreevıch Krylovtiń «Strekoza ı Mýraveı», «Komar ı Pastýh» atty eki mysalyn Imanǵalı Tasmaǵambetov, Berdibek Saparbaev qatarly Qazaqtyń qas zıalylary oqyp, bilip te júrgeni anyq!..
Álemdegi baǵa shıkizat qunyna, yrǵalymyna saı óz ornyn jıi almastyrady. Shıkizattyń óz otanyna súırep keletini – qarjy. Qaryndy sıpap, jibekke oranyp jatatyn bekzada arabtardy qudaı bergen munaı shıkizaty álemdik deńgeıge kóterdi. Shıkizat ósse, ınvestısıa ózi qoraǵa izdep keledi.
Qymbattym! Sizdiń kókeıińizde «Kúızelis pen kúıreý» turǵanyn sezemin. Biraq, Harvard ýnıversıtetiniń profesory, áıgili ekonomıs N.Fergúson qarjylandyrý (ınv) narqyndaǵy daǵdarystyń aınaqatesiz aqıqat bolǵandyǵy jóninde jaǵy qaqsaǵansha aıtýmen keldi. Qarjy júıesi qısapsyz aýyr qıynshylyqty bastan keshedi, árıne. Onyń paıymdaýynsha 1914, 1930, 1980 jyldardaǵy uly kúızelis daǵdarys álemdi qamtyǵan azamattyq soǵyspen qatar keldi. Jahandyq ekonomıkanyń narqy osylaısha ózgerip, jańaryp, quldyrap, órlep otyratyn tiri aǵza. Ásirese, HH ǵasyrdaǵy álemdik naryq tarıhy qanshama daǵdaryspen ushyrasty?! Onyń barlyǵy jańa Qazaqstandy aınalyp ótpeıdi.
Demek, Qazaqqa tónip turǵan elden erekshe daǵdarys kóleńkesi kórinbeıdi.
Iá, solaı…
qamshy silteıdi
derekkóz qazaquni.kz
