(Aqyn Erbol Beıilhannyń lırıkalyq keshýleri jóninde)

Álqıssa, jaqsy óleń qashanda qona, tústene jatyp keletin yrǵyn, mol ýaqyttyń dúnıesi emes, qas qaǵym sáttik kóńil kúıdiń jarylysy. Lap etken  sátte bir shaıyrdyń júreginen tańǵy shyqtaı móldirep túsken sol dúnıeni tógip-shashyp almaı sanaly oqyrmannyń kóńil jaılaýyna qondyrý – kez kelgen jazamnannyń qolynan keletin ońaı-ospaq is emes. Bul áńgime týrasynda biz qazaq jyryna qaz mamyǵyndaı jumsaq, taýdyń shúıkeli aq tumanyndaı názik lırıkalarymen kelip qosylaǵan Erbol Beıilhannyń jazbalary jaıynda az kem sóz etpekpiz.

Bylaı qaraǵanda bir aqynnyń júrek tamyrlarynda dúleı kúshpen soqqan surapyl daýyldy, qyldan da jińishke, qara túndeı syrly lırıkalaryn taldap shyǵýdyń ózi ońaıǵa soqpasy anyq. Óıtkeni, arashyq pen kóńilde ǵana móldiregeni bolmasa, synaptaı aýnaǵan tańǵy shyq qolǵa qaıdan ustata qoısyn?!..

Oıy men sezimi, saǵynyshy men azaby astarlasqan baıtaq aqyndyq álemniń saǵym jortqan belderin, únsizdik jutqan qopaly kólderin, birde, mıýýaly saıranbaǵyn kezip janyn jegiqurttaı mújigen belgisiz bir tynyshsyzdyqtyń emin izdgen shaıyr júregi ana-tabıǵattyń ózine aınalyp ketkendeı.

Erbol aqynnyń «Kúz-kóńil» degen jyryna naza salaıyqshy:

Tamyz tozyp, estiledi kúz úni,

Jonnan úrikti, jaz jaılaýdyń qyzyǵy.

Tozǵan saıyn ájem jamap qoıatyn,

Kóńilde bir kıiz úıdiń úzigi.

...Altyn kúzdiń kózi tıip, jaz óldi,

Qamys tolqyp, qıaq kókke saz órdi.

Kóshken aýyl jurtyn sıpap qalǵandaı,

Jamaý kóńil, saǵynyshtan naz emdi...

Bylaı qarasańyz jaqsy óleń degenniń ózi de salystyrmaly túrde aıtylǵan sóz. Aqıqatyna kelgende kórkine kóz, syryna oı toımaıtyn kórkem tabıǵattyń asyl sheksizdigi sıaqty, jaqsy óleńde de shek bolmaıdy. Jazylyp bitpes jaranyń, aıyǵyp bitpes nalanyń bárin qaıyryp tastap birde asqar Altaıdan arqyrap aqqan Ertisteı jóńkiledi, birde Qobdadaı býyrqana tasıdy.

Jalǵyzsyń ba!?

Mende oıda jalqymyn.

Muńym da kóp, syrym bólek jartymyn.

Jalǵyz-jalǵyz kelip edik jalǵanǵa,

Jalǵyz-jalǵyz attarmyz armanda,

Jalǵyzsyrap otyramyn qara tún,

Tóńirekke qara tilin salǵanda.

Mańaıymda adamdar júr qaptaǵan,

Olardan da syrlas bireý tappaǵam.

Jalǵyzdyqtyń jaıaý keship aralyn,

Taǵy mine, jalǵyz ketip baramyn.

Bala kúnnen túskem jalǵyz soqpaqqa,

Eı, jolaýshym endi meni toqtat pa?

Osy jolda toqtaǵansha júregim,

Eń aqyrǵy sáttke deıin júremin...  (Jalǵyzdyq nemese Allahty izdeý).

Jyr qudireti degenimiz qaı-qashanda adam júregin tebirentken, aıtylmaı, ashyqqa shyqpaı tynbaıtyn óktem rýhtyń jarqyly, jannyń jasyryn sulbasy, bolmysy. Shaıyrteginiń ózge jurttan artyqshylyǵy – dúnıelik bitimmen, tabıǵatpen tabysyp, kez kelgen pende balasy áserlene bermeıtin kubylysqa janymen, bitimimen tebirenetini, kez kelgen júrek áserlene bermeıtin nárseden áserlenetini.

Mine, bul – aqynnyń uly tabıǵaty, minezi. Eń áýelgisinde óleń osyndaı tazalyqtan, adaldyqtan jaralsa kerek-tin. Myńdaǵan jyldar boıy shynjyrly saýytyn kıip, badanasyna saǵym jutqan sary belder shaǵylyp, «dýlyǵasynyń tóbesi týǵan aıdaı nurlanǵan», tórt qulash qara naızasyn aldyna kóldeneń ustap, Azıa men Eýropany qanshama ǵasyr shańdatqan kóshpendilerdiń rýhy bizdiń qazaq jyryna qanshama zaman sáýlesin túsirip,  rýh berip turdy. Erbol aqynnyń jan bolmysy, jaratylys qupıasy osynaý dalalyq tekten, taýlyq asqaq minezden bastaý alsa kerek.

...Desede, óleń jóninde sóz bolǵanda tas bulaqtyń sýyndaı syldyraǵan áýezdi yrǵaq qurylysy bolmasa, óleńniń adamnyń eń názigi, eń asyly bolǵan sezim dúnıesine qońsy qonýy ekitalaı. Sol sebepti onyń kemel mazmuny formaǵa áste bólinbeıdi. Bul jaǵynan kelgende halqymyzdyń óleń halqy bolǵanyna bárekeldi aıtý kerek.

...Tún asty – kerbesti jyr,

Jalyna juldyz túnep.

Toqıdy órmekshi qur,

Ajalǵa basyn súıep...

...Kúz taǵy... Qońyr áýen,

Sýyq jel usyqny aýǵan.

Zýlaıdy saǵym álem,

Aspanda qus jylaǵan. (Qus jylaǵan...)

«Ómirde ashshy-tushshyny aıyratyn tańdaı desek, ónerde jaqsy-jamandy aıyratyn talǵam ekeni ras. Talǵam – talanttyń tarazysy. Talantty taba qylatyn da talǵam, ony tanytatyn da talǵam. Talǵamsyz talant tabasyz nan ispettes. Qaı buryshy qalaı qısaıam dese de erki», – deıdi Jumeken Nájimedenov. Poezıanyń shýly bazaryna at basyn keshirek tirese de ózindik bıik talǵamymen, naǵyz talantqa tán daıyndyqpen kelgen Erbol aqynnyń lapyldaǵan jyrlary oqyrman kóńilinen oryn tapty. Jastardyń izdep júrip oqıtyn aqynyna aınaldy.

Dalanyń bizge kórinbeıtin meıirimdi janarynda tunyp turatyn, aspannyń qabaǵynan bir sát te jarq etip kórinip, qaıta joq bolatyn saǵynysh – kúzdiń siberleı tamǵan jasy sıaqty, kóńil qoımasynan jalt etip shyqqan osynaý jyr úzikteri aqynnyń sezim shatqalyna qaraı eriksiz jeteleı jóneledi.

Men saǵan syıǵa tartqan, Kúz edi bul,

Qarasýdyń betinde júzedi jyl.

Ushyryp qońyr úndi qońyr qazyn,

Biz barǵan qyzǵaldaqty júdedi qyr.

Ol Kóktem, sen(i)men birge tyrna kelgen,

Darıǵa-aı, dáýren edi syrǵa ergen.

Keshir sen, Kóktem emes, Kúz syıladym,

Táp-tátti, qońyr oıly muńǵa kómgen...  (Men syılaǵan, Kúz).

Muń men saǵynysh qashanda aqynmen qatar júretin qasıetti sezim. Ol kúlli pende ataýlyǵa tán bolǵanymen, shaıyrlar ǵana shaıqap iship, qunaryn alyp, qunyn jetkizip aıta alatyn sezimdik qubylys. Qashanda aqyn muńy – adamzattyń muńy, aqyn saǵynyshy – adamzattyń saǵynyshy.

Erbol syılaǵan kúz, Erbol keshken saǵynysh, Erbol kótergen muń – jalpy adam ǵumyrynyń kúngeıi men teriskeıi, baqyty men azaby, qýanyshy men qaıǵysy almakezek arpalysqan tynymsyz, mazasyz qatpar-qatpar keshýler men bar bolmysyn boıyna jasyrǵan uly ańsar!

«İshim tolǵan ý men órt, syrtym dúrdeı,

Eki kúımek bir janǵa ádilet pe?...» dep kúızelgen Abaıdan bastaý alyp

Áńgime ǵyp kúńirened.

Jel, kúńirenbe, jasyń tyı,

Ólim kúıi – tátti kúı.

Balqıdy janym bul kúıge.

Meni de, ólim, áldıle...

Áldıle, elim, áldıle!», dep kúńirengen qaıran Maǵjannan jalǵasyp

«Jalǵyz túp aǵash kórip pe eń,

Jabyrqap ósken dalada,.

Emen dep meni baǵala!», -dep muńaıǵan Muqaǵalıǵa jetken osynaý sary muńdy – sazǵa baýyryn tósep, saptaıaqtap iship, tógile jyrlamaǵan aqyn kemde-kem búginde. Erbol aqyn sol muńdy, sol saǵynyshty basqasha kózben kóredi, basqasha júrekpen qabyldaıdy, basqasha jyr tiline kóshiredi.

Shaıyr júregi qashanda – aldaspan aqıqattyń, rıasyz hám kirsiz tazalyqtyń qatal suraýshysy. Biraq aınala qorshaǵan abaqty-qoǵam, tarǵalań-zaman, ıtpegi kóp tirshilik tártibi únemi tek qana ádildikpen, shyndyqpen, tek izgilikpen ǵana tynys almaıtyny taǵy bar. Dáýiriniń mańdaıyna tar kelip, qoǵamnyń qalybyna syımaǵan aqyndar muńdanbaǵanda, kim muńdanbaq? Saǵym kóshken sary dalasy, aq munar búrkegen asqar taýlary shalǵaıda qalǵan, qasıetti mekenin túsinde hám sanasynda ǵana kóretin aqyndar saǵynbaǵanda kim saǵanady?

Kúz beınesi – qara sýyq, qara jel,

Kúzeý sýyp, qystaý jaqqa tarady el.

Buldyrańdap bultqa sińgen tyrnalar,

Qalqataıdyń bir habaryn ala kel!

El men jerdiń tastan oqyp deregin,

Qustar qaıtty ózine alyp keregin?!

Suraǵanǵa únsiz qaldy dersińder,

Jyrsyz qaldy, muńsyz qaldy demegin.

Erbol aqyn da sondaı. Belgisiz ańsaý janyn mújip, bedeý bestiniń shoqyraq júrisindeı jan tynyshtyǵyn alatyn qatygez ýaqytty, sol ýaqyt jetelep ákelip, súırep alyp ketetin sary kúzin qýana qarsy alyp, muńaıa shyǵaryp salyp, jan jarasyn, ishki sherin óziniń jyp-jyly, táp-tátti, bólekshe tulǵasy bar lırıkalarymen ońashada emdeıtin Bóri-aqynnyń tolǵanysy tasqa basylyp sol ýaqyttyń enshisine ótip jatyr. Buǵan nege qýana qol soqpasqa?..

Bult kóshedi, shýda-shýda uıysyp,

Taǵdyr ma bul, kete almadyq, qıysyp!?

Kólden ushqan kókala úırek sekildi,

Óleńimiz barady ushyp súıisip...

Kúzdiń demi – qara sýyq, qara jel,

Al, Qara Kúz, qaraılama, bara ber!..

Buldyrańdap bultqa sińgen tyrnalar,

Qalqataıdyń bir habaryn ala kel!

Adamzattyń neshe on myńdaǵan jyldar boıy basyp ótken uzaq ómirine baıyzdap qarar bolsaq, sol uzaq sapar boıynda jasap ketken barlyq kórkemóneri men poezıasynda, tarıhynda mahabbattan, ǵashyqtyqtan artyq kóp jyrlanǵan taqyryp kezdespeıdi. Eski zamandarda ár halyq mahabbatty ózderiniń uǵym túsinigine, dinı senimine, ózderi jasaǵan zamanyna sáıkes árqıly qabyldaǵany kózge urady. Mysaly, kóne grek, rım qoljazbalarynda Mahabbat qudaılar keıpinde senimge bólenip, ǵalamnyń bar syry solardyń qolynda dep dáripteldi. Osynaý joıdaqsyz senim nátıjesinde jaratýshy Ieniń ózi mahabbat maǵynasymen birdeı qoldanylǵan.

Al, qazaq aqyndarynyń uǵymynda, sonyń ishinde Erbol aqynnyń túısiginde múlde basqasha saf taza sezim retinde jyrlanady.

Sáýkeli-sáýirim! Tobylǵy tory muń syılaǵan,

Torǵyndaı sýsyǵan, toqyldaq-ýaqyt mazasyz.

Sarǵaldaq saǵynysh... qyzǵaldaq ǵumyrym qımaǵan,

Jelbegeı shapandaı jel qýǵan kúnderim baǵasyz.

Óleńdi jaǵalaý, jýsany búrlegen kúngeıim,

Sary sirik teriskeı, saǵym bel kilkigen jotalar.

Ardaǵym!.. Ólsheýsiz sezimdi aqylmen kúrmeımin,

Syrtym dúr syr bermes, ishimde bozdaıdy botalar. («Baqyttyń Gúli»).

Foma Akvınskııshe qarasaq «Naǵyz mahabbat – Qudaıdy súıý» degen tıanaqqa toqtaımyz. Bul – jaratylys mánin túsinýge degen eń uly qushtarlyq. Al jeke adam basyndaǵy mahabbat sezimi de tup-tunyq parasat pen aınymas izgiliktiń bastaý alar kózi. Erbol aqynnyń qalamynan tógilgen jaýhar sezimder jartastan atqylaǵan Altaıdyń hrýstal bulaǵy spetti jan saraıyńdy ashyp, aýyr shólden kepken ańqańdy jibitedi, janyńa qushtar kúsh syılaıdy. Joǵaryda jáne tómende mysalǵa keltirip otyrǵan úzik jyrlar sol jartas-bulaqtan aǵylyp shyqqan móldir tumanyń birneshe tamshysy ǵana.

Arshanyń túsindeı jap-jasyl-Baqyttyń Gúlisiń,

Jaýqazyn sezimmen báısheshek gúldedi qyrdaǵy...

Aqshýlan bulttar da tógililip án saldy kúmis ún,

Júrektiń emi óziń, «Dolana» qol jetpes shyńdaǵy.

Júregiń kirshiksiz, móp-móldir qaıynnyń sútindeı,

Saǵyndym!.. tózimim qaıyspas qaraǵaı qaptaly.

Kóńil bul Jaıyqtaı tolqıdy, qalamyn túsinbeı,

Bıyl tym ádemi, Sáýkeli-sáýirdiń aq tańy!. («Baqyttyń Gúli»).

Qanshama ýaqyt ótse de, endigi óter ýaqyttyń sońǵy jeter jeri qaı tustan aıaqtalsa da máńgilik taqyrypqa aınalǵan mahabbat sezimi de sol sátke deıin joǵalmaq emes. Mundaıda jastarǵa qarata aıtqan Muqaǵalıdyń «Poezıa – mahabbatpen bastalyp, parasatpen aıaqtalýy tıis», – degen ǵajaıyp sózi oıyńyzǵa oralady.

Sanaýly merzim ishinde sanasyn bılegen saǵynysh pen muńdy, arman men qıaldy, úmit pen kúdikti, qýanysh pen qaıǵyny jyr tiline aýdaryp, dalamen, tabıǵatpen etene ǵumyr keshken shaıyr Erbol Beıilhannyń ózi de sol dalanyń jetinshi túısigine aınalyp bara jatqany bárimizdi orasan qýanyshqa bóleıdi, taıtalasqa túsip jatqan ÓLEŃ erteńiniń ǵumyrly bolatynyna sendiredi.

«Talant degen dán ispettes: qurǵaqqa, ańyzaqqa óspeıdi. Onyń borazdasy – ájim, jańbyry – ter. Eńbekpen ǵana ol kóz súısinerlik kók alqapqa aınalady», – dep eskertip ketken uly Jumeken Nájimedenovtyń basyp ótken joly-aq kez kelgen aqynǵa úlgi bolary daýsyz.

Mahabbat barda, mahabbat týraly muńdy jyrlar barda hám túbi, shegi joq bekzat saǵynysh barda óleńniń jer betinen eshqashan ǵaryshqa kóship ketpesi anyq...

Júregi kúzge, jany asyl saǵynysh pen belgisiz bir mazasyzdyqqa toly, dalalyq asqaq jyrlarymen daralanǵan Erbol aqynnyń kóńil tolqytar jazbalary jaıly aıtarymyz da munymen bitpesi da anyq...

 Ularbek DÁLEIULY

Aqyn  T.Aıbergenov atyndaǵy syılyqtyń ıegeri