Qazaqstannyń memlekettik egemendigi týraly Deklarasıa jarıalanǵannan keıin kóp uzamaı, 1991 jyldyń jeltoqsanynda Mınıstrler kabınetiniń «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik qaýipsizdik komıteti týraly» qaýlysy shyqty.
Bul táýelsiz memleketimizdiń qaýipsizdik júıesin qurýdaǵy alǵashqy qadamy boldy. Kelesi jyly 13 shildede Prezıdent N.Á.Nazarbaevtyń jarlyǵymen Memlekettik qaýipsizdik komıteti Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq qaýipsizdik komıteti bolyp qaıta quryldy. Qazaqstan Respýblıkasy egemendik alyp, aıaǵyna tura bastaǵan alǵashqy jyldarda ekonomıkalyq, saıası turǵydan birshama qıynshylyqtarǵa kezdeskeni belgili. Bir týdyń astynda jetpis jyldan astam ýaqyt otyrǵan baýyrlas on bes respýblıkanyń barlyǵy da osyndaı aýyr kezeńdi bastan ótkerdi. Keńes úkimeti ydyraǵannan keıin derbes memlekettik basqarý júıesine kóshken táýelsiz Qazaqstan úshin jas memleketimizge tez arada alys-jaqyn shet eldermen dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatý, saıası dıalogtardy joǵarǵy deńgeıde júrgizý, saıası, ekonomıkalyq yntymaqtastyqty jolǵa qoıý sıaqty kezek kúttirmeıtin jumystardy júrgizý qajet boldy. Osy kezde jańadan qurylyp jatqan memleket qaýipsizdigin qamtamasyz etetin organnyń qalyptasyp, jemisti jumys isteýine onyń burynǵy basshylary eleýli úles qosty. Sol basshylardyń biri Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń qurmetti ardageri, Qazaqstannyń shet elderdegi elshilikterinde keńesshi bolǵan dıplomat, Shanhaı yntymaqtastyq uıymy (SHYU) dırektorynyń orynbasary, SHYU óńirlik antıterrorıstik qurylymy atqarý komıtetiniń dırektory qyzmetterin abyroımen atqarǵan general-leıtenant Jeńisbek Muhamedkárimuly Jumanbekov qazirgi kezde UQK akademıasynda bolashaq qaýipsizdik qyzmetkerlerine kásibı baǵyttaǵy óz tájirıbesin úıretip, bilim berip júr, osy oqý ornynyń qurmetti profesory. Sonymen qatar QR Qorǵanys mınıstrliginiń «Áskerı-strategıalyq zertteýler ortalyǵy» AQ Almatydaǵy ókildigin basqarady.
1968 jyly Máskeý tehnologıalyq ınstıtýtyn bitirip kelgen Jeńisbek Jumanbekov general bolamyn dep oılaǵan joq. Almatydaǵy respýblıkalyq tájirıbelik-óndiristik laboratorıalardyń birine ınjener bolyp jumysqa turdy. Osy jerde júrgende, 1971 jyly Qazaq KSR Memlekettik qaýipsizdik komıteti (MQK) organyna qyzmetke shaqyryldy. Jeńisbek Muhamedkárimulynyń budan keıingi ómiri qaýipsizdik qyzmeti organdarynda ótti. Mınskdegi KSRO MQK Joǵarǵy kýrsyn bitirip kelgennen keıin 1974-1976 jyldary MQK Ortalyq apparatynda jedel ýákil, MQK Almaty oblystyq basqarmasynda aǵa jedel ýákil, odan keıingi jyldarda respýblıkalyq MQK kadr bóliminde, bólimshe bastyǵy, bólim bastyǵynyń orynbasary mindetterin atqaryp, barlyq bastapqy qyzmettik satylardan ótti. 1982 jyly Qaraǵandy oblystyq MQK 5 bóliminiń bastyǵy, odan keıin Aqtóbe oblystyq basqarma bastyǵynyń kadr jónindegi orynbasary bolyp taǵaıyndaldy. 1991 jyly Jambyl oblystyq MQK basqarmasy bastyǵynyń orynbasary, kelesi jyly oblystyq basqarma bastyǵy bolyp qyzmetke kiristi. Jeńisbek Jumanbekovtiń uıymdastyrýshylyq qabileti, parasattylyǵy, aýqymdy oılap tez sheshim qabyldaý, kúrdeli operasıalardy saýatty basqara alatyndyǵy osy jerde tanyldy. Memlekettik qaýipsizdik qyzmettiń atqaratyn qyzmetteri kóbinese qupıa sanalady. Sondyqtan Jeńisbek Muhamedkárimulynyń basqarýymen atqarylǵan kóptegen jedel operasıalar jabyq kúıinde qaldy. Degenmen, halyqqa belgili keıbir operasıalardy aıtýǵa bolady. Solardyń birin general Jumanbekov bylaı dep áńgimeleıdi:
– Men Jambylda júrgende, Qazaqstannyń alǵashqy ulttyq valútasy qoldanysqa endi. Jambyl oblystyq UQK basqarmasy osy tarıhı oqıǵanyń basy-qasynda júrdi. Anglıada jasalǵan alǵashqy teńgeler ushaqpen Jambylǵa jetkizilip, osy jerden jan-jaqqa taratyldy. Sony biz eshkimge kórsetpeı, qatań qupıalyq rejımde 4-5 aı boıy qabyldap, qoımaǵa jınadyq. Osy jerden temirjol, áýe joldary arqyly jan-jaqqa jiberilip, oblys ortalyqtaryndaǵy bankterge taratyldy. Bul respýblıkalyq kólemdegi aýqymdy operasıa edi jáne sanaýly ǵana adamdar biletin qupıa operasıa boldy. Aqsha ákeletin ushaq adamdar uıyqtap jatqan kezde, tańǵy besterde keledi. Ulttyq valútany jetkizgenin, tipti ushqyshtar da bilgen joq. Biraq artyq sóz tarap ketpes úshin biz jáshikterdegi júkti lotoreıa bıletteri nemese oblıgasıa degen «ańyz» tarattyq. Aqshany saqtaý qupıasyn bizden basqa tek qupıa qujattarǵa ruqsattary bar bir-eki bankır ǵana bildi. Oblys ákiminiń ózine artynan aıttyq.
Jeńisbek Jumanbekov 1994 jyly (general-maıor) UQK tóraǵasynyń birinshi orynbasary, 1995 jyly (general-leıtenant) UQK tóraǵasy jáne Qaýipsizdik keńesiniń múshesi bolyp taǵaıyndaldy. Táýelsizdigin endi alǵan jas memlekettiń arnaıy qyzmetin jańa talaptarǵa sáıkes túbegeıli ózgertip, qaıta qurý, ony ári qaraı damytý jumystary general Jumanbekovke júkteldi. Ortalyq apparattaǵy, jergilikti jerlerdegi kadrlardy daıyndaý, barlaý jáne qarsy barlaý jumystaryn jańasha jaǵdaıda jandandyrý boıynsha aýqymdy jumystar atqaryldy.
Toqsanynshy jyldardyń basynda jumys oryndary qysqaryp, kúnkóris kózderi azaıdy. Bul aıaǵyna jańa turyp jatqan jas respýblıka úshin óte qıyn kezeń bolatyn. Jurttar mıtıńter jasap, ereýilge shyǵyp jatqan kez. Jeńisbek Jumanbekov basqaratyn oblystyq basqarma qyzmetkerleri osyndaı ekonomıkanyń aýyr shaǵynda halyqtyń ortasynda júrip, jappaı tártipsizdikterdiń aldyn alý baǵytynda jumys istedi. El ishine iritki salyp, memlekettiń irgesin shaıqaltatyn, tutastyǵyna qaýip tóndiretin ekstremıstik, buzaqylyq elementterdi órshitpeı, ýaqytynda anyqtady, ıdeologıalyq jumystar júrgizdi. Ereýildi uıymdastyrýshylar arasynan adamdar taýyp, halyqqa basý aıtqyzdy. Eń bastysy, repressıalyq ádister qoldanylǵan joq, nasıhat arqyly halyqqa bolashaǵymyz jarqyn bolatynyn túsindire bildi.
Jeńisbek Jumanbekov 1997-1998 jyldary UQK qaramaǵynan jeke bólinip shyqqan «Barlaý» qyzmeti dırektorynyń orynbasary laýazymyna taǵaıyndalyp, Qazaqstandaǵy syrtqa barlaý jumysyn qalyptastyryp, damytýǵa qomaqty úles qosty. 1999 jyly Jumanbekov J.M. Syrtqy ister mınıstrliginiń dıplomatıalyq jumysymen Ózbekstanǵa, odan keıin Máskeýge uzaq merzimdik issaparǵa attandy. Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna qatysýshy 6 memleket basshylarynyń sheshimimen 2004 jyly SHYU dırektorynyń orynbasary, 2010 jyly SHYU óńirlik antıterrorıstik qurylymy atqarý komıtetiniń (ÓAQK) dırektory bolyp taǵaıyndaldy. SHYU qurylymynyń basshylyq qyzmetterinde uzaq jyldar qyzmet etken Jeńisbek Jumanbekov halyqaralyq dıplomatıany Taraptardyń quzyrly organdarymen birlesip, halyqaralyq terorızm, separatızm jáne ekstremızmge qarsy birlesip kúresýge paıdalandy. ÓAQK negizgi organdary – Keńes jáne Atqarý komıteti. Keńestiń quramyna SHYU múshe elderdiń arnaıy qyzmet basshylary kiredi, olar jıi bas qosyp otyrady jáne ÓAQK qyzmetiniń barlyq máseleleri boıynsha olardyń sheshimderi eskeriledi.
– Sol kezderde SHYU memleketteri úshin negizgi qaýipti tóndirgen «Ál-kaıda» pen «Talıban qozǵalysy» uıymdarymen tyǵyz qatynasta júrgen aýǵan-pákistan aýmaǵyndaǵy «Islam memleketi», «Islam jıhad odaǵy», «Túrkistan ıslam qozǵalysy», «Hızb-ýt-tahrır» sıaqty halyqaralyq terorıstik uıymdardan, sondaı-aq soltústik Afrıka men Orta jáne Taıaý Shyǵys elderindegi bolyp jatqan ártúrli «tústi revolúsıa» dep atalatyn prosester boldy. Bular belgili bir shamada ártúrli salalarda astyrtyn prosesterge yqpal etti, keıde SHYU aımaǵynda keri reaksıa týǵyzdy. ÓAQK basshylyq etken kezderde men SHYU múshe-memleketterdiń quzyrly organdardy terorızmge qarsy is júzinde birlesip kúresýdiń halyqaralyq normatıvtik-quqyqtyq bazasyndaǵy qujattardy jasaý jáne jetildirýge basa nazar aýdardym. Bul qujattar terorızmge qarsy jumysta baqylaýshy jáne dıalog boıynsha seriktes elderdiń (Mońǵolıa, Úndistan, Iran, Pákistan jáne Aýǵanstan – baqylaýshy, Belarýs, Shrı-Lanka jáne Túrkıa – dıalog boıynsha seriktester) quzyrly qurylymdardyń, sondaı-aq lańkestikpen kúresip jatqan basqa da halyqaralyq uıymdardyń (BUU, OBSE, SVMDA, ASEAN, UQKU, EAG, SARIKS, ATS, KS SKPV jáne basqalar) ózara yntymaqtastyǵyna múmkindik berdi. Ártúrli terorıstik qaterlerge qarsy kúrestiń mehanızmderin úırenýge baǵyttalǵan birlesken jattyǵýlardy, ulttyq arnaıy qyzmetterdiń halyqaralyq birlesken jedel-izdestirý sharalaryn ótkizý sıaqty SHYU múshe-memleketterdiń terrorǵa qarsy kúshterin biriktirý maqsatynda kóp jumystar atqaryldy. Qyzmetkerlerdi daıyndaý, kásibı qaıta daıyndaý jumystary bilim berý jáne bilimderin jetildirý arnaıy kýrstarynda júrgizildi. ÓAQK mańyzdy halyqaralyq qoǵamdyq-saıası nemese sport sharalarynda SHYU múshe elderiniń quzyrly organdarynyń birlesken qımyldaryn úılestirip, basqarýdy júzege asyrdy. Biz taraptardyń suraýy nemese kelisimi boıynsha basqa da kontrterrorıstik sharalardy ótkizýde kómek kórsettik. Aıta berse atqarylǵan jumystar jaıly kóptegen faktilerdi keltirýge bolady, bul jerde men SHYU ÓAQK jumysynyń azǵantaı ǵana bóligine toqtaldym. Myna faktini keltire keteıin, 2004 pen 2012 jyldar aralyǵynda ÓAQK Atqarý komıtetiniń aralasýymen Taraptardyń quzyrly organdary 500-den astam teraktiniń betin qaıtardy. Bul degenińiz júzdegen balalar, qarttar, turǵyndardyń ómiri qutqaryldy degen sóz, júzdegen adamdar ıslamısterdiń reaksıalyq yqpalynan shyǵyp, durys jolǵa tústi, – deıdi uzaq ýaqyt ózi basshylyq jasaǵan uıymnyń jumysy týraly Jeńisbek Muhamedkárimuly.
QR UQK qurmetti qyzmetkeri general-leıtenant Jeńisbek Jumanbekov – İİ dárejeli «Dańk» ordeniniń, Reseı Federasıasynyń İİİ dárejeli «Uly Petr» ordeniniń, Qazaqstan Respýblıkasynyń, shet elderdiń jáne halyqaralyq uıymdardyń kóptegen medaldary men tós belgileriniń ıegeri. Qazir qurmetti zeınetker. Zaıyby Raıhan Hamıtqyzy ekeýi eki ul tárbıelep ósirdi. Úlken uldary Kárim – polkovnık, UQK departament bastyǵynyń orynbasary. Álnur bolsa, QR Syrtqy ister mınıstrliginiń SVMDA-daǵy (Azıadaǵy yntymaqtastyq jáne senim sharalary jıyny) keńesshisi.
Avtory: Qaıyrjan Tórejan
Derekkóz: Aıqyn-aqparat
