Profesor Amankúl Aqbasovanyń ǵylym jolyndaǵy jetistikteri
Paıǵambar jasynan asqan adamnyń keı sátterde pendeshilik ataýlydan irgesin aýlaqtatyp ótken ómirdiń ǵajaıyptaryn sonshalyqty ińkár da, qımas sezimmen oı eleginen ótkizetin kezderi bolady. Tonnyń ishki baýyndaı bolyp, talaı-talaı qımas kúnder men túnderde syr shertisken jerles Ásker Isaqov aǵamen Almaty oblystyq «Jetisý» gazetinde on bir jyldaı qyzmettes boldyq. Bir qaraǵanda tomaǵa-tuıyqtaý kórinetin Ásekeń kóńili asyp-tasyp, sharyqtaǵan kezderi jan syryn jaıyp salatyn. Ol kisini «Ás aǵa» deıtinmin. Keıinnen redaksıadaǵylar «Ásaǵalap» ketti. Búgin sonaý bir jyly Ásaǵa aıtqan syrdy esime túsirip otyrmyn… Jetpis jetinshi jyldyń kóktemi bolsa kerek. Redaksıada birge qyzmet etetin jerlesi Mamytbek úıine qonaqqa shaqyrady.
momyshulyÚlken qonaǵy Baýyrjan Momyshuly ekenin eskertedi. Bul Almatyda Býkeń jaıly ańyz-áńgimeler, qańqý sózder jeldeı esip turǵan kezi edi: «Ne deısiń, unamaǵan adamyn úıinen qýyp shyǵady eken», «Áıel ataýlyǵa juldyzy qas kórinedi», «Baýkeńniń kóńilinen shyǵý qıynnyń qıyny deıdi ǵoı», «Sóziń unamasa uryp jiberýden de taıynbaıdy deıdi» …Oljasty jetektegen Ásaǵa men Amankúl qonaqqa keshigip keledi. Onshaqta adamǵa arnalǵan shaǵyn dastarqannyń tórinde Baýyrjan Momyshuly otyrady. Qonaqtardyń nazary keshigip kelgen ekýege aýady.
– Dostarym – Ásker jýrnalıs, Amankúl ǵalym, – dep tanystyrady Mamytbek (M.Qaldybaev tanymal ǵalym, jazýshy. Baýyrjan Momyshuly jaıly jazylǵan áldeneshe kitaptyń avtory, baýyrjantanýshy iliminiń negizin qalaýshy).
img272
– Áı, ǵalym qyz, nemisshe bilesiń be? – dep synaı qaraǵan Baýkeń tótesinen saýal qoıady. Qonaqtar nemister jóninde áńgimelep otyrsa kerek.
– Nemistiń tilin neǵylaıyn aǵaı, – dep jaýap beredi Amankúl múdirmesten qasqaıyp turyp. Aldymen ana tiliniń, qazaq tiliniń kósegesin kógertip, saqtap qalýdy oılaıyq ta… mundaı jaýap kútpese kerek. Otyrǵandar demderin ishten alyp, jym-jyrt boldy. Baýkeńnen shataq shyǵyp ketpeýin tilese kerek. Bir sát siltideı tynyshtyq ornady.
– Áı, ǵalym qyz, kel, seniń ornyń myna jer, – degen Baýkeń oń jaǵynda otyrǵan kisini ornynan turǵyzyp jiberdi.
Bul bir tamasha kesh edi. Baýkeń jadyrap, Amankúlmen ashyq-jarqyn áńgime-dúken qurdy. Qaısar qyzǵa óz qolymen dám usynyp, áldeneshe ret bıge de shyqty. Otyrǵandar kóbine-kóp ekeýiniń áńgimesine qulaq túrýmen boldy. Eki dos – Mamytbek pen Ásker qonaqtarǵa qyzmet etti.
Kesh sońynda Baýkeń Oljasty aldyna alyp otyrdy. Osy qolaıly sátte Amankúl ulyna bata surady.
– Anańdaı qaısar ǵalym, ákeńdeı abyroıly azamat bol, qulynshaq! – degen batyr ata sábıdiń aýzyna túkirip, mańdaıynan ıiskedi…
Óz basym Amankúl Jaqanqyzyn qyryq jylǵa jýyq ýaqyttan beri biledi ekenmin. Keı-keıde Ásaǵa úıine ertip baratyn. Aǵanyń jaryn «jeńeshe» deıtin qazaqpyz ǵoı. Aǵamyzdyń aqjaılaý úıinde jeńeshemizdiń syrbaz sybaǵasynan talaı-talaı dám de tattyq. Onyń boıynan ǵalymdyq qarapaıymdylyq lebi esip turatyn.
Ýaqyt óte kele Amankúl Jaqanqyzynyń buralań-bultarysty ómir soqpaqtaryna, tańǵajaıyp san-salaly ǵalymdyq qyrlaryna tánti bolyp, rızalyq sezimine bólengenimizdi jasyrýdyń qajeti bola qoımas. Kim ne dese, o desin, barshamyz shúbásiz moıyndaýǵa tıisti bir ǵana aqıqat bar: profesor, óz salasynyń akademıgi Amankúl Jaqanqyzy Aqbasova búkil ǵumyryn ǵylymǵa arnap kele jatqan qazaqtyń qaıtpas ta qaısar qyzdarynyń aldyńǵy leginde júr.
Muny ol ǵylym jolyndaǵy mágilik ustanymymen, shyqqan bıikterimen, alǵan asýlarymen, ashqan ǵylymı jańalyqtarymen, talantty tamasha shákirtterimen, ulaǵatty ustazdyǵymen aıqyn dáleldep keledi.
Ǵylym muhıtynda jelkenin kergen Amankúl Jaqanqyzynyń ómiri joly ózindik órnegimen erekshelenedi. Bul kúnde tarıhqa aınalǵan ǵumyrnamalyq asaý tolqyndar sonaý zar zamandardy eske túsiredi. Keńestik dáýirdiń otyzynshy jyldaryndaǵy stalındik solaqaı saıasattyń saldarynan qazaq jerinde jappaı jaılaǵan asharshylyq Aqbas áýletiniń shyrqyn buzyp, shańyraǵyn shaıqaltty. Qazaq halqynyń basyna qara bult bolyp úıirilgen sol náýbettiń qandy sheńgelinen qutylýdyń jolyn izdegen Aqbas aqsaqal áıeli men on jastaǵy uly Jaqandy sońynan ertip, týyp-ósken jeri Ulytaýdy artqa tastap, Ózbekstannyń Shyrshyq qalasynan bir-aq shyqty. Aqbas ata uzamaı-aq baqılyq saparǵa attanady da áıeli Ajar Uly Jaqandy qushaqtap qala beredi. Qıyn zamannyń ólmestiń kúnin kórý, áldekimderdiń otymen kirip, kúlimen shyǵý, ash ózekterine azyn-aýlaq talǵajaý tabý jyldary jyljyp ótip jatady. Osylaısha, bala Jaqan da eseıe beredi. Buǵanasy bekimeı jatyp ol Shyrshyqtaǵy zaýytqa jumysqa ornalasady. Osynda júrip Aqkúlásh degen qyzben tanysyp, kóp uzamaı-aq ekýi otaý tigedi. Kelesi jyly, 1945 jyldyń qarashasynda Amankúl dúnıege keledi. Soǵystan keıin es jıǵan Aqbasovtar januıasy týǵan eline qaıtyp oralady. Shyrshyq zaýytynda jumysshy bolǵan Jaqan bastapqyda Qaraǵandy oblysyndaǵy qorǵasyn kenishinde, sodan keıin Jezqazǵan qalasynyń janyndaǵy Jezdi marganes ken baıytý fabrıkasynda master, tehnolog, bas tehnolog bolyp jumys istedi. Amankúl Jezdi poselkesindegi orta mektepti 1964 jyly alyn medalmen bitirdi. Osy tusta Amaekúldiń qandaı joǵary oqý ornyna túsem dese de qabilet-qarymy jetetin edi. Tústi metalýrgıa salasynyń bilikti mamanyna aınalǵan ákesiniń qyzmettik yqpal-áseri bolar, ol da osy salany tańdady. Osylaısha, onyń ósken ortasy qyz emes, er adamdardyń ózderiniń yrqyna kóne bermeıtin ǵylym kókjıegine qulash urýǵa bastady. Buǵan qosa Amankúldiń alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısarlyǵy janyna jalaý boldy. Sonymen, AmankúlAlmatydaǵy Qazaq Memlekettik ýnıversıtetiniń hımıa fakúltetine emtıhansyz-aq oqýǵa qabyldandy. Stýdent oqýdy úlken izdenispen jaqsy oqydy. Úshinshi kýrstan bastalǵan óndiristik praktıkasyn Óskemenniń qorǵasyn-myrysh kombınatynda, odan keıingi jylǵa praktıkasyn Jezqazǵannyń mys kombınatynda ótkizdi. Kýrs, dıplom jumystaryn da osy salaǵa arnady. Sonyń jarqyn kórinisteriniń biri – Qazan qalasynda ótkizilgen jas hımıkterdiń Búkilodaqtyq ǵylym konferensıasyna qatysyp, sonda jasaǵan baıandamasy óte joǵary baǵalandy, konferensıanyń altyn medalimen jáne aqshalaı syılyǵymen marapattaldy. Arnaýly stıpendıamen oqyp júrgen Amankúl Aqbasovanyń alǵashqy ǵylymı izdenisteri endi ýnıversıtet ǵylymı keńesiniń nazarynda turdy. Sodan da bolar ýnıversıtetti úzdik bitirgen Amankúl aspırantýraǵa qaldyryldy. Onda ol tústi metalýrgıa salasyndaǵy zertteý jumystaryn odan ári jalǵastyryp, úsh jyl ishinde kandıdattyq dısertasıasyn jazyp shyqty da ony oıdaǵydaı qorǵady.
Ádette qoǵamdyq ǵylymdar salasynda úsh jylda kandıdattyq dısertasıalaryn qorǵaıtyn aspıranttar jıi kezdesedi, jaratylys ǵylymdary salasynda mundaı jaǵdaı óte sırek. Olaı bolatyny, jaratylys ǵylymymen aınalysatyndar qoǵamdyq ǵylymyndaǵylarmen salystyrǵanda óndiris oryndarymen tanysý, ár túrli tájirıbeler jasaý, saralaý jáne olardan qorytyndylar shyǵarý sıaqty, taǵy da atqaratyn jumystarynyń aýqymy álde qaıda keń.
Aspırantýrany sátti aıaqtap, kandıdattyq dısertasıasyn qysqa merzim ishinde sátti qorǵap shyqqan jas ǵalymǵa Odaq kóleminde nazar aýdaryldy. Ókinishke oraı, sol tustaǵy Qazaq KSR Joǵarǵy jáne arnaýly orta oqý mınıstrligi talantty jas ǵalymǵa Qazaqstannyń kez kelgen qalasyndaǵy bir joǵary oqý ornynan óz salasy boıynsha jumys isteıtindeı oryn taýyp bermedi. Onyń túp-tórkininde qanat jaıa bastaǵan tamyr-tanystyq derti jatty. Amaly qalmaǵan Amankúl Qazaq KSR akademıasynyń Topyraqtaný ınstıtýtyna qatardaǵy qyzmetker esebinde ornalasýǵa májbúr boldy. Munda ol 1981 jylǵa deıin jumys istedi. Bul jyldar da ǵylym úshin tekke ketken joq. Topyraq hımıasy, geohımıa salalarynda udaıy izdenis tanytyp, kóptegen ǵylymı maqalalar jarıalady, ujymdyq monografıa avtorlarynyń biri boldy.
Jas ǵalym Amankúl Aqbasovanyń izgi armany – tústi metalýrgıadaǵy zertteý jumystary edi. Ýaqyt óte kele onyń da sáti tústi. Ol QazMý-dyń analıtıkalyq hımıa kafedrasyna jetekshi maman bolyp oraldy. 1979-1980 jyldar aralyǵynda Lensovet atyndaǵy Lenıngrad tehnologıalyq ınstıtýtynda betkeılik-belsendi zattekter fızıka-hımıasy boıynsha qaıta daıyndaý fakúltetinde biliktiligin kóterdi. Amankúl Jaqanqyzy úshin odan keıingi jyldar jemisti boldy. Ol «Jezqazǵantústimetall» ǵylymı-óndiristik birlestigimen tyǵyz baılanysta jumys istep, mys sapasyn arttyrýǵa, óndiris prosesterinen bólinip shyqqan qaldyqtardy qaıta paıdalanýǵa, sóıtip qorshaǵan ortany saýyqtyrýǵa úlken úles qosty. Qyrýar zertteý jumystaryn júrgizip, júzge jýyq eńbek jazdy. Bular burynǵy odaqtyq, respýblıkalyq salalyq ǵylymı jýrnaldarda jarıalandy.
Solardyń biri – «Jezpen» preparaty dep atalady. Bul quramynda myshágy bar kúkirt qyshqylyn (ol tústi metalýrgıada kóbinese dalaǵa tógiletin, sonyń saldarynan qorshaǵan ortanyń ekologıasy búlinetin) tehnologıalyq prosester arqyly qaıta óńdeýden alynatyn preparat. Onyń synaǵy Almaty oblysynyń birqatar sharýashylyqtarynda sátti ótti. Jańalyq potent bólimderiniń avtorlyq kýálikteri arqyly bekitildi. Sol jyldary Qazaqstandaǵy saýyn sıyrlary men iri qara maldary tabyndarynyń teń jartysynan astamy týberkýlez, brýselez jáne tumaý sıaqty aýrýǵa shaldyqqanyn eskersek jańalyq óte qundy boldy. Preparatpen mal turatyn qoralardy qatarynan birneshe ret dezınfeksıadan ótkizgende juqpaly aýrýlardy taratatyn mıkrobtardyń ósip-ónip, taralýy kúrt tejeldi. Sol sıaqty Amankúl Jaqanqyzynyń «Jezpen-2» preparatynyń da qundylyǵy joǵary baǵalandy. Ol sıyrlardyń tuıaǵynda paıda bolǵan irińdi jaralardy jazýǵa arnalǵan edi. Bul preparat ta ońtústik oblystardyń kóptegen sharýashylyqtarynda synaqtan ótkizilip, paıdaly jaqtary anyqtaldy.
Mine, osyndaı zertteý jumystarynyń nátıjeleri men ashylǵan jańalyqtary Amankúl Aqbasovanyń «Tústi metalýrgıadaǵy myshák qosyndylary bar tehnologıalyq eritindilerdi óńdep, paıdalanýdyń shıkizat qoryn únemdeýge jáne ekologıany jaqsartýǵa tıgizer tıimdi áseri» degen taqyrypta «Qorshaǵan ortany qorǵaý jáne tabıǵat qorlaryn tıimdi paıdalaný» mamandyǵy boıynsha tehnıka ǵylymdarynyń doktory dárejesin alý jóninde doktorlyq dısertasıa qorǵaýyna negiz boldy.
Dısertasıa Máskeýdiń D.I.Mendeleev atyndaǵy hımıa-tehnologıa ınstıtýtynda 1991 jyly qorǵaldy.
Onda dısertanttyń resmı oponentteri tehnıka, hımıa ǵylymdarynyń doktorlary, profesorlar V.V.Tarasov, S.I.Jdanov, V.V.Iakshın usynylǵan ǵylymı eńbekke joǵary baǵa berdi. 1995 jyly Joǵarǵy Attestasıalyq Komısıanyń sheshimimen oǵan profesor ǵylymı ataǵy berildi. Osy jyly Amankúl Jaqanqyzynyń respýblıka Jaratylystaný ǵylymdary Akademıasynyń akademıgi qurmetti ataǵy, sondaı-aq Ekologıa Halyqtyq Akademıasynyń akademıgi ataǵy berildi. Sondaı-aq kórnekti ǵalym Amankúl Aqbasova álemdik ǵylymǵa qosqan úlesi úshin 2012 jyly Reseı Jaratylystaný Akademıasynyń korespondent músheligine qabyldanyp, Honorus causa of Academy of National History Halyqaralyq akademıasynyń qurmetti ǵylym doktory dárejesine ıe boldy. Óz salasynyń asa bilgir maman-ǵalymy A.Aqbasova 1996-1998 jyldary «Iasaýı ýnıversıtetiniń Habarshysy» jýrnalynyń bas redaktory, 2001-2004 jyldary «Gıdrometeorologıa jáne ekologıa», «Qazaq transport jáne komýnıkasıa akademıasynyń Habarshysy», «Qazaqstannyń óndiristik transporty», «Taraz Memlekettik ýnıversıtetiniń «Tabıǵatty paıdalaný jáne antroposfera máseleleri» Halyqaralyq ǵylymı jýrnaldarynyń jáne Reseı Jaratylystaný Akademıasynyń «Halyqaralyq stýdenttik ǵylymı jarshysy» elektrondy ǵylymı jýrnalynyń redaksıalyq keńesiniń múshesi. Sondaı-aq kórnekti ekolog-ǵalym 1995 jyldan beri M.H.Dýlatı atyndaǵy Taraz Memlekettik ýnıversıtetiniń dısertasıalyq keńesiniń turaqty múshesi bolyp keledi, al 1999-2003 jyldary Q.I.Sátbaev atyndaǵy Qazaq Ulttyq tehnıkalyq ýnıversıteti janyndaǵy «Geoekologıa» jáne «Ekologıa» mamandyqtary boıynsha doktorlyq dısertasıalyq keńestiń múshesi boldy. Tanymal ǵalym Amankúl Jaqanqyzynyń jetekshiligimen 2 doktorlyq, 2 RhD doktorlyq, 11 kandıdattyq jáne 15-ten astam magıstrlik dısertasıalar qorǵaldy. Ǵalym-akademıktiń 350-den astam ǵylymı eńbekteri jaryq kórgen, onyń ishinde 3 monografıa (1-i Germanıada shyqqan), 5 oqýlyq, 15-ten astam oqýquraly, 4 termınologıalyq sózdigi, 1 ekologıalyq ensıklopedıa bar. Sondaı-aq ǵalym 20-dan astam avtorlyq kýálik pen ónertabys patentteriniń avtory.
Akademık-ǵalym Amankúl Aqbasova 1993 jyldan beri Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetinde qyzmet etip keledi. Ara-tura M.Tynyshbaev atyndaǵy Qazaq kólik jáne komýnıkasıa akademıasynyń jáne Q.I.Sátbaev atyndaǵy Qazaq Ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetiniń profesory boldy. Halyqaralyq bilim ordasynda Jalpy ekologıa kafedrasynyń meńgerýshisi, rektordyń ǵylym jónindegi keńesshisi, ǵylymı-uıymdastyrý ortalyǵynyń dırektory qyzmetterin atqardy. 2008 jyldan beri Ekologıa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory.
Amankúl Jaqanqyzynyń ınstıtýt dırektory retinde atqaryp otyrǵan qyzmeti erekshe nazar aýdarady. Ol eń aldymen ınstıtýttyń STRK MEK 17025-2007 standartyna sáıkes «Ekologıalyq baqylaý jáne hımıalyq taldaý» zerthanasyn akkrkdıtteýden joǵary deńgeıde sátti ótkizdi. Qazirgi kezde A.Aqbasova basshylyq etetin ınstıtýt 53-ten astam sharýashylyq kelisim-sharttarmen respýblıkanyń túrli óndiris oryndarynda monıtorıń, ekologıalyq tólqujattar jasaý, jobalar jasaý sıaqty ǵylymı-praktıkalyq jumystar atqarýda. Osy oraıda Amankúl Jaqanqyzy bastaǵan ınstıtýt ǵalymdarynyń ekologıalyq saraptaý, aýa atmosferasyn tazalaý, monıtorıń, qurylys materıaldaryn shıkizat qaldyqtarynyn alý, tehnologıalyq úrdisterdiń az nemese qaldyqsyz tehnologıalaryn jasaý arqyly taýarlyq ónimder alý, topyraqty zıandy qaldyqtar men aýyr metaldardan detoksıkasıalaý ádisterin jasaý, Uly Jibek Joly boıyndaǵy tarıhı eskertkishterdi qorǵaý, dárilik-profılaktıkalyq bıologıalyq belsendi zattardy jasaý, tórt túlik maldy ártúrli aýrýlardan emdeý baǵyttarynda aýqymdy jumystar júrgizip otyrǵanyn aıtýǵa tıispiz. Sondaı-aq ujym ǵalym-zertteýshileri Ońtústik óńirdegi ekologıalyq zardaptardy azaıtý maqsatymen tynbaı jumys atqarýda.
Instıtýt kelisim-shart negizinde óndiris salalaryna qatysty ǵylymı jumystar men ekologıalyq normatıvter jobalaryn jasaýdy iske asyrýda. Naqtylap aıtar bolsaq, Qazaqstannyń birqatar aımaqtarynda, onyń ishinde Túrkistan, Otyrar aýdandary da bar, óndiristiń qorshaǵan ortaǵa tıgizetin áserin baǵalaý jáne normatıvti qujattardyń jobalaryn jasaý (Atqarylǵan jumystardan ýnıversıtet qassasyna 12 mıllıon 19 myń teńge paıda tústi). Qazirgi kezde Túrkistan, Kentaý qalalaryna jáne Túrkistan aýdanyna qatysty ekologıalyq tólqujattar jasaýǵa baǵyttalǵan zertteýler júrgizilýde.
Ekologıa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń teorıalyq jáne tájirıbelik jumystarynyń bazasynda tómendegideıǵylymı negizdelgen tehnologıalar jasalǵan: joǵary sapaly vermıkompost jáne kalıfornıalyq qurttardyń bıomassasyn alýdyń álemdik deńgeıdegi belgili ádisterimen (uzaqtyǵy 4-6 aı) salystyrǵanda jyldamdatylǵan ádisi negizinde jetildirilgen vermıtehnologıasy. Alynǵan qurttardyń bıomassasy veterınarıa men medısınalyq praktıkada qustar men janýarlarǵa profılaktıkalyq, emdik jáne úılestirilgen taǵamdyq azyq-jemderi retinde qoldanylatyn jańa bıologıalyq belsendi preparattardyń negizi bola alady.
Kúkirt qyshqyly zaýytynyń kúkirt-perlıtquramdas qaldyqtary, vermıkompost, aýylsharýashylyǵynyń qaldyqtaryn kádege jaratylǵan ónimderi negizinde túsimi az topyraqtyń bıologıalyq jáne fızıkalyq-hımıalyq qasıetterin jaqsartatyn jańa tyńaıtqysh-melıoratıvtik quram ázirlendi (QR ınovasıalyq patenti alyndy, Halyqaralyq patentke ótinim berildi). Preparat ósimdikterdiń ósimi men damýyn beıimdeıtin qasıetke ıe, sonymen qatar, munaımen, aýyr metaldarmen jáne basqa da ekotoksıkanttarmen lastanǵan topyraqtardy detoksıkasıalaýǵa jaǵdaı jasaıdy, aýyl sharýashylyǵynyń ekologıalyq taza ónimderin alýǵa múmkindik beredi.
Jasalynǵan tyńaıtqysh – melıoratıvtik quram dalalyq jaǵdaıda synaqtardan ótýde (ýnıversıtettińbotanıkalyq baǵy jáne agroónerkásiptik keshenderdiń ártúrli sharýa qojalyqtary).
Hımıa ónerkásibiniń kúkirt-perlıt quramdas qaldyqtary men aýyl sharýashylyǵynyń qaldyqtary negizinde belgili ádisterden ereksheletnetin birqatar qurylys materıaldarynyń reseptýralary jasalyndy (QR ınovasıalyq patenti alyndy, Halyqaralyq patentke ótinim berildi). Qazirgi kezde «SKZ-U»JSHS (Jańaqorǵan aýdany, kúkirt qyshqyl zaýyty) bazasynda qurylys materıaldarynyń óndirisi boıynsha zaýytty uıymdastyrýdyń bıznes-jospary jasalynýda.
Ǵylym áleminde ózindik aıshyqty orny bar tamasha ǵalym, ulaǵatty ustaz Amankúl Jaqanqyzy Aqbasova qandaı qurmet-qoshametke bolmasyn ábden laıyq. Ashqan jańalyqtary men jetken jetistikteri elimizde ǵana emes birqatar shetelderde de moıyndalǵan. 1970 jyly KSRO Joǵarǵy jáne orta bilim berý Mınıstrliginiń «Úzdik ǵylymı jumysy úshin» medalimen marapattalǵan aspırant qyz bolashaǵynan úlken úmit kúttiretinin aıqyn dáleldegen bolatyn. Sodan bergi ótken qyryq bes jyl ishinde ol ǵylymnyń hımıa, tehnıka, ekologıa salalarynyń tereń bilimdi ǵalymy retinde tanylýmen keledi. Onyń Qazaqstan ǵylymyn damytýǵa, jastardy ǵylymǵa, bilimge baýlýǵa qosyp otyrǵan úlesin maqtanyshpen aıtqan jón.
Amankúl Jaqanqyzynyń ǵylymdaǵy ustanǵan baǵytyn shyn máninde erlik is dep qaraý kerek. Barshaǵa belgili, metalýrgıa salasy naǵyz erler ǵana isteıtin óndiris oshaǵy sanalady, asqan erik-jigerdi, kúsh-qýatty, shydamdylyqty qajet etedi. Metal qorytylatyn ystyq sehtarda udaıy tájirıbe júrgizý ońaı sharýa emes. Onyń ústine ǵalymnyń negizgi zertteý aýmaǵy sanalatyn mysháktyń adam aǵzasyna zıandy áseriniń qanshalyqty ekenin aıtýdyń qajeti bola qoımas. Profesor Amankúl Aqbasova basqaratyn ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń qyzmetkerleri túbegeıli zertteýlermen aınalysýda. Amankúl Jaqanqyzy Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Ǵylym komıteti jarıalaǵan ǵylymı jobalar baıqaýlarynda birneshe memlekettik granttardyń jeńimpazy atanyp, ǵylymı jetekshilik jasaýda. Mundaı tabysqa qol jetkizý ońaı emes. Elimizde ózin-ózi aıqyn dáleldegen, bolashaǵy kemel ǵylymı jobalarǵa basa nazar aýdarylyp, qarjylandyrylady.
Profesor Amankúl Aqbasovanyń ǵylymdaǵy tamasha tabystary mereıin ósirip, zor qurmetke bóleýde. Sońǵy jyldary respýblıka «Joǵary oqý ornynyń úzdik oqytýshysy-2012» ataǵyna ıe boldy, 2012 jyly ónertabysty damytýǵa qosqan úlesi úshin A.Nobel medalimen (Reseı Jaratylystaný akademıasy), 2013 jyly «Eńbekpen jáne bilimmen» Halyqaralyq ordenimen (Halyqaralyq Konsorsıým, Múnhen, Germanıa), 2013 jyly Reseı Jaratylystaný akademıasynyń «Ǵylym men bilimge eńbek sińirgen qaıratker» medalimen, 2015 jyly parıjdik kitap salonynyń Altyn medalimen (Parıj, Fransıa) marapattaldy. Bilikti ǵalym, ulaǵatty ustaz Amankúl Jaqanqyzyna berilgen osyndaı marapattaýlar álemniń alpaýyt elderiniń Qazaqstan ǵylymyna degen laıyqty baǵasy dep bilý kerek. Jalpy ǵylym jolyna qabilet-jigeri mol, rýhy kúshtiler ǵana túsetinin moıyndar bolsaq, bizdiń keıipkerimiz profesor Amankúl Aqbasova boıyndaǵy býyrqanǵan osyndaı asyl qasıetterimen qaıtpas ta qaısar qazaq qyzy ekenin óziniń ómir jolynda barshaǵa aıqyn dáleldep kele jatqan jan desek artyq aıtqandyq bola qoımas.
Profesor Amankúl Aqbasovanyń ónegeli ómir jolynyń qyrlary adam janyn shýaqqa bóleıdi. Jastary ulǵaıyp, zeınetkerlikke shyqqan ákesi Jaqan men anasy Aqkúlásh uldary, oblystyq ishki ister basqarmasynyń podpolkovnıgi Amanjol men oblystyq orman-toǵaı sharýashylyǵynyń bas dırektory Baqytjannyń qolynda turýǵa kelisimderin bermedi, tula boıy tuńǵyshtary Amankúlge óz taǵdyrlaryn senip tapsyrdy. Oǵan da talaı-talaı jyldar ótti. Aıaýly anasy men ǵylymmen alańsyz aınalysýyna barlyq jaǵdaı jasaýǵa tyrysqan, qıyn sátterde qasynan tabylyp, janyna jalaý bolǵan adal azamaty, jýrnalısik abyroıyn asqaq ustaǵan asyl qosaǵy Áskerdi qasıetti Túrkistan topyraǵyna arýlap qoıdy. (Jýrnalıs Ásker Isaqov – Ásaǵa ómiriniń sońǵy onshaqty jylynda ýnıversıtette ustazdyq etip, dáris oqydy, bolashaq jýrnalıs kadrlaryn daıarlaýda ózindik izin qaldyrdy). Qazir jasy toqsannyń tórteýinen asqan súıikti ákesi Jaqan aqsaqal qaısar qyzynyń rýhanı demeýshisi hám tilekshisi.
Kezinde aýzyna batyr ata Baýyrjan Momyshuly túkirip, batasyn bergen, qazir qyryqtyń qyrqasyna shyqqan Oljas Áskeruly M.V.Lomonosov atyndaǵy Máskeý Memlekettik ýnıversıtetin kıbernetıka salasy boıynsha úzdik bitirdi. Bilim ordasyna mundaı maman qajet boldy. Bul kúnderi ol Máskeý qalasynyń turǵyny, Reseı-Koreı ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń bas dırektory, tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty. Taıaý ýaqytta doktorlyq dısertasıasyn qorǵaýǵa daıyndalyp júrgen jaıy bar.
Al, bastapqyda Almaty medısına ınstıtýtyn úzdik bitirip, QazMÝ-diń bıologıa fakúltetin de úzdik tamamdaǵan Gaýhar Áskerqyzy anasynyń izimen ǵylym álemine qulash urdy. Qazir elemizdegi tanymal ǵalymdar sanatynda, tehnıka ǵylymdarynyń doktory. Taıaý kúnderi jetpis jyldyq mereıtoıyn atap ótkeli otyrǵan tehnıka ǵylymy salasyndaǵy sanaýly qazaq qyzdarynyń biri de biregeıi, óziniń qaıtpas ta qaısar qasıetimen ǵylym áleminde shyrqaý bıikke kóterilgen akademık-professor Amankúl Jaqanqyzy Aqbasovanyń soqtyqpaly-soqpaqty qıa joldarda jemisti eńbegi jalǵasyn taýyp keledi. Áli de shyǵatyn bıikteri, alatyn asýlary alda. Profesordyń boıyndaǵy býyrqanǵan qaırat-jigeri, san-salaly ǵylymı izdenisteri, ózin árdaıym qaýmalap júretin izbasar shákirtteri júrekterge nyq senim uıalatady. Qajymas ǵalym Amankúl Jaqanqyzynyń jetistikteri qalaı marapattaýǵa da ábden laıyq!
Seıdýlla SADYQOV
Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq
qazaq-túrik ýnıversıtetiniń profesory,
Fılologıa ǵylymdarynyń doktory.
Túrkistan qalasy.
Derekkóz: "Qazaq úni" gazeti
