Táýelsizdikke ıe bolǵanǵa deıin áńgime-tarıhymyz Qazan tóńkerisinen bastalatyn. Ar jaǵy buldyr-kúmánsiz edi. Keńestik ıdeologıa halqymyzdy osylaı úıretip keldi. Al negizinde shyndyq basqasha bolatyn. Jer betindegi qaı halyq ta aspannan salbyrap túse qalǵan joq. Ár halyqtyń shyqqan tegi, óz tarıhy bar. Qazaq halqy da dál solaı.
Máselen keshegi keńestik zamanynda qazaq handaryn halyqty tek qanaýshylar ǵana etip kórsetý, bul – buljymas zańdylyq bolǵandyǵy aıdaı aqıqat. Sóıtip olardyń óziniń ataqonysynan ultaraqtaı da jerdi eshqaıda da shashaý shyǵarmastan terıtorıalyq birtutastyqty qanymen qorǵap qalý, táýelsiz eldiktiń erligin nyǵaıta túsý, jeńimpaz ulttyq kókbóri qaısarlyqty saqtap qalý jolyndaǵy teńdesi joq janqıar qyzmetteri, jankeshti qaharman erlikteri men ulylyqtaryn múlde eskerýsiz qaldyrǵan-dy. Sol sebepten buny keıbireýler jeke bastyń saıası upaıyn eseleýge… paıdalaný úshin tarıhı shyn faktilerdi qasaqana burmalaý maqsatynda jekelegen saıasatkerler men jikshil qaskóılerdiń qolyndaǵy nasıhat qarýyna aınalǵandyǵy da, búrkemeleýdiń utymdylyǵyn qasaqana kúıde surqıalyqpen júrgizip kelgendigi de belgili. Tarıh faktilerin burmalaý, jekelegen tarıhı tulǵalardy «ázázilge teńeý» jáne «aqtaý» – munyń barlyǵy da tek jeke bastyń bir sáttik saıası múddesin ozdyra túsýdiń paıdasyna kúshpen jamalýdy úılestirip otyrýyn, qoǵamdaǵy alaýyzdyqty týdyrý maqsatynda jasalatyny aqıqat. Bundaı tarıhı aqıqatqa teksiz, opasyzdyqpen qıanat jasaý, bul – qylmyspen para-par dúnıe ekeni kimge bolsa da aıan.
Tekti er eli úshin janyn qıar bolyp týady. Aıtalyq Ábilqaıyr men Abylaıǵa qatysty ómirbaıandarynan bastap, saıası kózqarastaryna deıin alyp qaraıtyn bolsaq, olar – kóp jaǵdaıda, bir-birimen uqsas tulǵalar. Abylaı Orynbor gýbernatory Ivan Neplúevke jazǵan hatynda: «Ábilqaıyr – halqymyzdyń baǵyna bitken tulǵa, bizdiń qamqor ákemiz edi», – dep tekten-tek jaza salǵan joq. Bul bultartqysyz tarıhı aqıqattan týyndaǵan. Rasynda da, bul ulttyq, halyqtyq múddeni handyq dáýirde jeke bastyń múddesinen asa joǵary qoıa bilýdegi kóregen ulylyq pen kemel kemeńgerliktiń, janqıar halyqshyl da memleketshil qurylymnyń shyn mánindegi nátıjesi edi.
Sol kezdegi shynaıy aqıqatqa júginer bolsaq, HVİİİ ǵasyrdyń alǵashqy shıregi qazaq tarıhynda eń bir qıyn, eń kúrdeli kezeń boldy. Mine, qazaqtyń taǵdyry osynaý almaǵaıypty (qazaq jer betinde qalý ne qalmaý kezeńi edi) asa aıryqsha synǵa túsken sátte Shyńǵys urpaqtary arasynan jan-jaqtan antalap, tus-tustan qanisherligimen shabýyldaǵan ajdahaly qaskóı jaýǵa qarsy el-jurtyn bir judyryqqa jymdastyrýmen jumyldyrýdy kóregen kemeńgerlikpen uıymdastyryp, bir tý astyna jınaqtaı bilgen asa aıryqsha kúıdegi teńdesi joq uly tulǵa osy Ábilqaıyr han ekeni haq.
1675-1821 jyldardaǵy qazaqtyń basqarýshy elıtasy týraly, ásirese, Ábilqaıyr men Abylaı týraly jan-jaqty tereń zertteýge qatysty fýndamentaldyq úlken eńbektiń arqasynda qazaq tarıhynyń burmalanýyna qarsy tura bilgen, Ábilqaıyrǵa qatysty onyń shyn mánindegi ádil de týra saıası joǵary baǵasyn anyqtaý, taý tulǵalyq jáne epıstolárlyq murasyn aıshyqtaı bilgen birden bir tarıhshy-ǵalym Irına Erofeeva ekeni jáne onyń alar orny erekshe ekeni anyq. Sondaı-aq sol tustaǵy tarıhty zerttegen Levshın, Dobrosmyslov syndy orys zertteýshileriniń eńbekterinen de Ábilqaıyrdyń el táýelsizdigin, jer tutastyǵyn qaıtken kúnde de saqtap qalýdy ǵana kózdegenin ańǵaramyz.
Bulardyń elge sińirgen erlikteri men qyzmetteri jaıynda, árıne, óz aldyna keńirek aıtýdy qajet etetindikten, bul ári bólek, ári uzaq áńgime. Keıinge qaldyra turalyq.
Qazaq qaýymdastyǵynda «jaman aıtpaı, jaqsy joq», «bóri joq deme – bórik astynda, jaý joq deme – jar astynda» degen eskertpe-ósıetteri arqyly kez kelgen qaýipti qasiretterdiń aldyn ala bilý úshin aldymen kúni buryn erekshe daıyndyqty únemi eselep, burynǵydan da beter kúsheıtip otyrmaıtyn ba edi, burynǵynyń danagóı halyqshyl qarıalarymyz. Árıne, ol zamanda qazaqtar qurlyqtyń ortasynda – qaskóı dushpandardyń qorshaýynda ómir súrdi. Kez kelgen sátte bir tustan jaý shyǵa kelýi múmkin, mine, osyǵan tas-túıin kúıde ázir otyrý kerek bolatyn. Sol sebepten de qazaqtyń Uly dalasynda aqyl-parasaty, kóregen kemeldigi… tómen kisiniń han bolýy esh múmkin bolmaǵan! Sodan da bolar elde merıtokratıa men jalpy halyqtyq avtorıtet prınsıpi ǵana júrgen (áleýmettik jaǵdaıy, qarjylyq múmkindigine qaramastan, taqqa tek laıyqty tulǵanyń otyrýy ǵana kózdelgen basqarý prınsıpterin merıtokratıa deıdi). Han taǵynan úmitker adam arıstokratıa (aqsúıek) ókili bolyp qana qoımaı, sonymen qatar, esti de tektiligi, aqyl-parasaty, bilim-biliktiligi, janqıar halyqshyldyǵy, batyl qaıratkerligi… jaǵynan basqa jurttan shoqtyǵy ozyq turǵan tulǵa bolýy tıis. Kúlli el, ult aldynda erekshe abyroı-bedelge ıe bolǵanda ǵana seni han etip saılaıdy! Taqqa laıyqtyny tańdaý men saılaý taza kúıde júrgizilgendikten bergen antyna saı adal da taza, týrashyl da ádil kemeldikpen baıtaq eli men jerin, halqyn kez kelgen qaskúnem jaýdan qasyq qanyn tóge júrip qorǵaı bilgen. Shyn máninde halyqtyq han bolýǵa laıyqty adal naǵyz tulǵaly kisi óz halqynan alshaqtap, jeke bastyń qamyn kúıttep baılyq jınaý degendi, jemqorlyqqa yńǵaıly sáti túskende qarpyp qalý degendi bilmegendigi tarıhtan belgili. Han jeke basynyń saıası upaıyn eseleı túsý úshin aqsaqty dyńdaı etýdi, ótirikti shyndaı etýdi únemi shıratý arqyly jalǵan abyroı, jasandy bedeldi jasaqtaý men ony kúshtep ózine japsyrýdyń úrdisi múlde bolmaǵan. Óıtkeni qazaq bir adamǵa tabynýshylyq degendi bilmeı ómir keshken halyq. Han óziniń ishki qyzmetinde de, syrt elmen qarym-qatynasta da saıası salmaqty da sabyrlylyǵy, salıqaly da suńǵylalyǵy, batyl da aıbyndy qaıratkerligi ústem kúıde bolǵandyqtan aınalasyna toptastyrǵan shynshyl da ultshyl, memleketshil nókerleri, sultandary, bıleri men sarbazdary da baıtaq el, jer degende, ulttyq, halyqtyq múdde degende erekshe adal da taza, janqıar halyqshyl kúıde minsiz qyzmet etti. Kúlli el, ult, halyq aldyndaǵy ólsheýsiz de sheksiz qaryzdary men paryzdaryn, asa aıryqsha jaýapty qyzmetterin ozyq ta utqyr kúıde qapysyz óteı bilýdiń halyqqa eń jaǵymdy da eń utymdy paıdaly koefısıentterin eseleı bildi.
Bul jaǵdaı óz kezeginde elde jetim-tastandy bala uǵymyn týǵyzǵan joq, tipti, jetim balalardyń úıi, ınternaty degen túsinik múlde bolǵan da emes. Esikke qulyp salmaı alańsyz ómir súrýdiń úlgili ónegesin ozdyrdy. Ol kezdegi qazaq túrme degenniń ne ekenin bilmeı ketti. El ishinde kezdesken birli-ekili tentek, ury-qaryny bıler men halyqshyl aqsaqaldardyń qatań tezine salý, qun, aıyppul tóletý, olardy bútkil el túgel jumylyp, ata-anasymen qosa áshkereleý, elden alastatý… qatal baqylaý men qadaǵalaýǵa alynýdyń úrdisi eń utqyr da ozyq úrdisterdiń eń asyly bolyp, únemi jetilýmen damydy. Sol ýaqytta qan tógistiń túrin shekten tys órbitken qyrǵyndy soǵystardyń jıi bolǵandyǵyna qaramastan, eldegi jetim qalǵan balalarymyzdy óziniń jan baýyrynan, rýlas týysynan, aǵaıyn-jekjattarynan aıyryp, qan qaqsata jylatýdyń qasiretterin órbitý degen múlde bolǵan emes. Jesirlerin eshqaıda da qańǵytpastan, qan qustyrýmen zarlatpastan ómir súrgize bilýdiń eń utymdy kúıdegi utqyr júıesin qalyptastyra bildi… Bundaı ulttyq úrdisterimiz, sóz joq, álemde teńdesi joq uly úrdisterdiń eń ulysy ekeni sózsiz.
Mine, sol kezeńdegi eldi basqara bilýdegi eń basty utqyr artyqshylyqtyń syry, ol ýaqyttaǵy kóregen ulylyq pen asyl kisiliktiń syry – ulttyq bir qazanda halyqpen birge qaınaı bilýinde, elimen birge ý ishse ý, sý ishse sý ishe bilýinde, ulttyq tálim-tárbıe men tártiptiń utymdylyǵyn qatań túrde únemi jetildire otyryp, teńdesi joq dárejede ozdyra bilýinde jatsa kerek. Sondyqtan, qazaq bıleýshileri arasynda laıyqsyz adamdar bolǵan joq. Óıtkeni halyqtyń hannan da bıik mártebesin, ulylyǵyn tómendetý baǵytyna eshqashanda jibermegen. Kerisinshe, únemi rýhyn asqaqtatyp, utqyrlyǵyn ozdyrýdy eselep otyrǵan. Ol kezde hannyń eldikke qatysty, halyq taǵdyryna qatysty Asan qaıǵy, Buqar jyraý syndy qaıratkerlerdiń halyqshyldyǵy men memleketshildigi, kóregen de kemeńgerligi, iri kisiligi, aqyl-parasatynyń utqyrlyǵy orasan zor bolǵany aıan. Bılik ataýly mindetti túrde halyqpen sanasýǵa qatysty múddeliligi asa joǵary bolǵandyqtan, eldiń, ulttyń ulttyq kókbórilik rýhy men aınymas jymdasqan birligin samǵata otyryp, jeńimpaz kúreskerligi men janqıar qaısarlyǵyn Kókbaıraqqa aınaldyrǵan. Eger han halqymen sanasýdan aınyp, adal da taza qyzmetin durys atqara almaǵan jaǵdaıda, halyq handy hantalaýǵa túsirýdiń utymdylyǵyn da únemi jetildirip, ozdyryp otyrǵan.
Qaharly el jeńimpaz. Sózdiń shynyn aıtý kerek, ol kezde hannyń da, halyqtyń da rýhy asqaq kúıde samǵaýda bolǵan. Sondyqtan «Qaharly elde han turmaıdy, qunarly jerde qaq turmaıdy» deıtuǵyn ıdeologıalyq uly qaǵıdanyń jeńisti jemisteri teńdesi joq dáreje orasan zor bolǵany anyq. Aıtalyq, osyndaı teńdesi joq asqaq rýhty da kóregen ulylyq pen kemel kemeńgerliktiń arqasynda ǵana Altaı men Atyraýdyń arasyn alyp jatqan keń baıtaq Uly dalany basybaıly erkin meken etken jáne onyń eń negizgi ıesi tek qana ata-babalarymyzdyń bola bilýi osynyń aıshyqty aıǵaǵy bolsa kerek.
Osylaısha keshegi ótken handyq dáýirdegi memlekettik qurylymnyń teńdesi joq qadaý-qadaý uly qundylyqtary men utqyr asyldyqtaryn tizbektep aıta bersek taýsyla qoıatyn túri joq, meni aıt dep jarysa túskendeı kúıdi keshtik. Alaıda ulylyq pen asyldyqtyń bárin túgendep shyǵýdy maqsat etpegendikten áńgimemizdi ázirge qysqarta turýǵa májbúrmiz.
Qysqasy, keshegi qazaqtyń Uly dalasynda han sózden súrinse de, halyqshyldyq saltynan, ulttyq utqyr qyzmetinen súrinbegen altyn zamannyń ótkeni barsha álemge aıan. Mine, sol sebepten de qazaq qaýymdastyǵynda «Halyq – qazy, pikir – tarazy», «Halyq qalasa, han túıesin soıady» degen ulaǵatty sóz bekerge aıtylmasa kerek. Sol sıaqty qazaq qaýymdastyǵynda Uly dalanyń tósinde qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqa salǵandyǵyn, onyń halyqqa aıryqsha jaǵymdy da jáne asa utymdy shýaǵy men nury sharyqtaǵan altyn zamannyń bolǵandyǵyn aýzynyń sýy qurǵansha jyr qylyp aıtyp, sondaı zamandy únemi ańsaýmen, armandaýmen otyrýy da osydan bolsa kerek.
Qoryta aıtqanda, qazaqtyń Uly dalasynda handyq dáýirdegi kóregen ulylyqtyń, kemel kemeńgerliktiń, suńǵyla saıasatkerliktiń, iri kisilik pen janqıar halyqshyl qabilet-qasıettiń eń ozyq kúıdegi utqyr órisi men eń pármendi yqpaly teńdesi joq dárejede órbigendigi jáne urpaqqa únemi úlgi-ónege bola bilgendigi tarıhtan aıdaı aıqyn kúıde kórinip tur.
Endeshe, bıyl 2015 qoı jyly qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn toılaý qarsańynda da, odan keıingi ýaqyttardyń bárinde de qazaqtyń halyq, ult retinde búgingi qazaq eli «Uly dala eli» ekendigimizdi jańa formattaǵy utqyr da ozyq kúımen únemi kúlli álemge jańasha pash ete bilýdiń uly maqsatynda bútkil mektep, joǵary oqý oryndarynda, sondaı-aq memlekettik qurylym ataýlynyń barlyq satysyndaǵy ujymnyń birin qaldyrmaı túgeldeı qamtı otyryp, Otan tarıhyn, Otansúıgishtiktiń, ultty janyndaı súıe bilýshiliktiń úlgi-ónegesin jańasha qaýlata bilýdiń maqsatynda naǵyz patrıot azamat bola bilýdi oqytýdyń problemasyn kezek kúttirmes eń ózekti de, ótkir biregeı másele retinde tezirek sheshýimiz asa qajet.
Aıbatty da aıbyndy eldikti ozyq kúıde qalyptastyrý arqyly batyl da bilikti, suńǵyla saıasatty júrgize bilýdi teńdesi joq dárejede utqyrlyqpen qabystyra otyryp, únemi samǵata túsýdi ozdyrmaıynsha, táýelsiz derbes eldigimizdiń tuǵyryn quryshtaı shyńdaýdyń da, ony baıandy kúıde saqtap qalýdyń da ózekti problemasy túbegeıli sheshilmeıtini haq.
Ulttyq rýh pen tildi, dildi, dindi, utqyr tarıhymyz ben rýhanı ozyq mádenıetimizdi sary jelimdeı qabystyra túsý arqyly ǵana quryshtaı únemi shıratyp otyrý, bul – bizdiń myzǵymas rýhanı tirligimizdiń, el birligi men birtutastyǵynyń eń negizgi altyn qazyǵy bola bilgendigin bárimiz de ótken shejireli uly tarıhymyzdan kórip otyrmyz. Óıtkeni biz, keshegi tekti qazaq meken etken Uly dalanyń urpaqtarymyz. Osynaý keń baıtaq Uly dalanyń birtutastyǵyn bizdiń ata-babalarymyz suńǵylaly saıasatymen únemi at ústinde tek qanyn tóge júrip, terin tóge júrip qorǵaýmen saqtap, búgingi bizge máńgi eldikke máńgilikke mura etip qaldyrǵany da haq.
Sol úshin de biz, búgingi qazaq birimiz qalmaı, bárimiz de uly kósemderimiz ben arystarymyzdyń aldynda asa aıryqsha kúıde qaryzdar ekenimizdi esten shyǵarmaıyq. Sol ólsheýsiz qaryzymyzdy minsiz óteı bilý úshin janqıar dárejede kúrese bileıik, aǵaıyn.
Moldaǵalı MATQAN,
Halyqaralyq Mustafa Kemal Atatúrik atyndaǵy altyn medal
ıegeri, qoǵam qaıratkeri,
pýblısıs-jazýshy,
akademık
Derekkóz: Qazaq úni
