Kúreske shyq, qazaq!
Qadirli dos!«Kel balalar, oqylyq!»- dedi Ybyraı HİH ǵasyrda. «Oıan, qazaq!»,- dedi Mirjaqyp HH ǵasyrdyń basynda.
HHİ ǵasyrda bar qazaqtyń kózi ashyq, kóńili oıaý. Oıanǵan rýhyn oılanǵan sanasy bılegen kúıi jolaıyryqqa tireldi.
Bir jol alpaýyt elder ádeıi jedeldete júzege asyrýǵa asyqqan jahandaný úrdisine ulttyq ereksheliksiz, ıaǵnı tilsiz, dinsiz, salt-dástúrsiz, ádet-ǵurypsyz enip ketýge bastap ketti; Ekinshi jol sol úrdiske dúnıe damýynyń tabıǵı jolynyń biri dep qarap, ulttyq bolmystyń barsha turpatyn saqtaı otyryp, jasqanbaı da jatyrqamaı, sabyrmen barýǵa jeteleıdi.
Dál qazir ultymyzdyń bolmysy tilimizge tirelip tur. Tilimizdi saqtap qalmasaq, basqa qarakettiń bári beker. Til úshin kúres - myltyqsyz maıdanǵa shyǵyp, aqparattyq aıqasqa túsý, qoldan keler bar kúshti jumsaý.
Eger shynymen de ult taǵdyryn oılasańyz, eger rasynda ultyńyzdyń erteńi úshin alańdasańyz, qazaqtyń ár sózin ulttyq qundylyq ári baılyq dep qabyldap, sol baılyqtyń bir túıiri aıaqtyń astynda qalmaýy úshin áreket etińiz.
Qate jazylǵan jalǵyz árip túzelgenshe shaıqasyńyz.
Jarnamadaǵy durys qurylmaǵan jalǵyz tirkes qaıtadan durys jazylmaıynsha tynbańyz. Sony jazǵan nemese jazdyrǵan adamdy memlekettik tildi qorlaǵany úshin jaýapqa tartyńyz.
Syrttan engen sózdiń ult tilindegi balamasyn usynyńyz, sátti tabylǵan sózderdi qoldanysqa engizýge kúsh jumsańyz.
Men de óz álimshe kúreske shyqtym..
Óz tilimizde bar, biraq qoldanysqa ene almaı júrgen sózderdi qaperińizge saldym. Ózge tilden kelgen atalymdardyń qazaqsha balamasyn izdestirdim.
Unasa, qoldanysqa alarsyz, unamas usynǵanym ózimde qalar, al Siz óz tájirıbeńizdi usynarsyz, áıteýir til úshin kúres toqtap qalmasyn...
1. Jolda
Aınalaq
Júrginshiler kóligine mingenim sol edi, qaradomalaq bala saırap tur:
-Kelesi astanopka - pavarot «Akımat» - deıdi.
-Qaraǵym, «ostanovka» degenniń qazaqshasy - «Aıaldama», «povorot» degenniń qazaqshasy - «burylys», - dedi egde kisi.
Qaradomalaq mán bere qarap turyp qaldy. Kózqarasynda. «á, solaı edi ǵoı» degen quptaǵandyq jylt etti.
Sálden keıin:
-Kelesi aıaldama perekiróstik «Palısıa»,- dedi daýystap. Sóıtti de egde kisige buryla qarady. Kózinde «endi ne aıtasyz?» degen suraq tur.
Egde adam:
- «Perekrestok» – «qıylys», «polısıany» qazaq «jasaýyl» deıdi,- dedi.
Qaradomalaq basyn ızedi de únsiz qaldy.
Egde kisi qoshtasyp turyp: «al jolyń bolsyn, balam»- dedi de túsip ketti.
Qaradomalaq kóliktegilerdiń bárine estirte:
-«Ostanovka» degenimiz – aıaldama, «povorot» degenimiz – burylys, «perekrestok» degenimiz –qıylys eken, endi umytpaımyz... Kelesi aıaldama Qonaev kóshesi...- dedi.
Ertesinde dál sol ýaqytta, dál sol kólikte álgi egde kisi, álgi qaradomalaq bala taǵy toqaılastyq . Oǵan tańdanatyn dáneńe joq.. Siz ýaqytynda jolǵa shyqsańyz, kólik óz mezgilimen júrse, ózge jolaýshylar da kestemen júrip daǵdylansa, osylaı bolatyny zańdylyq..
Qaradomalaq keshegi tanystaryn kórip, arqalanyp aldy.
-Kelesi aıaldama...- dep baryp kilt toqtady da egde kisige burylyp: - Aǵa, aıaldamanyń aty «jasaýyl» emes, «polısıa» dep aıtylady eken. Solaı habarlaýǵa tıispin,- dedi keshirim suraǵandaı únmen.
-Aıaldamanyń ataýynan buryn «polısıa» degen sózdiń ózin qazaqsha bekitýimiz kerek,- dedi aǵasy.
Qaradomalaq qazaqsha habarlap keledi.
-Qurmetti jolaýshylar, jolaqysyn der kezinde tóleýdi umytpańyzdar. Kelesi aıaldama - «Saqına»,- dedi sańqyldap. Egde kisi:
- Joq ,balam, olaı emes. «Aınalaqtap qasyńnan ketemin be?..»- degen ánniń mátinin talaı estidiń ǵoı.
- Iá. «Sary bıdaı» áninde aıtylady...
- Ondaǵysy «shyr aınalyp qasyńnan kete almaımyn» degeni. Joldyń oryssha «kolso» dep atalatyn bóliginde kólik shyr aınalyp júredi. Ony qazaqsha «aınalaq» dep ataıdy,- dedi.
Qaradomalaq jerden jeti qoıan tapqandaı qýanyp keti.
-Qurmetti jolaýshylar! «Aınalaqqa deıin túsemin» deýshiler bolsa, erterek qamdanyńyzdar...
Keptelek...,
Avtokólik júıtkip keledi. Tizginshi egdeleý kisi. Biraz únsizdikten soń:
-Probkada turyp qalmasaq, demde-aq jetip baramyz, -dedi.
-«Probka» degenińiz nemene?
- Tyǵyn...
- Joq «tyǵyn» dep qazaq ydystyń aýzyn jabý úshin tyǵyp qoıatyn nárseni aıtady...
Tizginshi únsiz qaldy. Sálden soń esine birdeme túskendeı:
- Á.. ótkende televızordan aıtty ǵoı deımin, jol boıyndaǵy jarnamadan da oqydym bilem, «probka» degenimiz – keptelis..
-Jooq. «Keptelis» degen sóz adamdardyń arnaıy, maqsatty túrde, jumyla baryp keptelý isine (keptel + is) baılanysty aıtylady...
- EE.. «Keptelme» edi ǵoı...
- Bul da maǵynany tolyq ashpaıtyn sóz...
- Nege?
- Atalym, termın sózder ekiudaı, ıaǵnı eki nemese odan da kóp maǵyna bermeýi kerek. Basy ashyq, bir-aq máni bar sóz bolýy qajet. Jańaǵy «keptelme» degen sózińiz etistiktiń buıryq raıyndaǵy qyzmetti de atqaryp tur. «Sen baryp óziń syımaıtyn jerge keptelme» degen sóılemdi alalyq. Bul jerde «keptelme» sózi atalymdyq maǵynasy joıylyp, sóılemniń turlaýsyz múshesi qyzmetin ǵana atqaryp tur.
- Sonda, qazaqsha ne deımiz?..
- Burnaǵy jyly «Egemen Qazaqstan» gazetinen oqydym. Odan keıin biraz aqparat quraldary aıta da, jaza da bastady. Qazaqtyń «Aǵyn sýda ótkelek, kerýen jolda keptelek bar» degen máteli búginde qaıta qoldanysqa endi. Ondaǵy aıtpaǵy – «ózen tasyp ketipti, endi ótkel joq» dep jasyma, ótetin bir ótkelek tabylady, «kerýen jolda kele jatyrmyn» dep tasyma, bir keptelek kezdesedi», ıaǵnı «qıyndyqqa kezdestim» dep unjyrǵańdy túsirme, shyǵatyn jol tabylady; «jaǵdaıym jaqsaryp ketti» dep dandaısyma, aldyńnan bir kedergi jolyǵady» degeni.
Jylda kerýen ótip júrgen jolda kútpegen jerden kedergi tap bolyp, kóshtiń aldy toqtap, arty jınalyp kelip turyp qalady. Bul eshkim kútpegen ári ýaqytsha jaǵdaı. Avtokólikterińiz de kútpegen jerde aldyńǵy kedergige bola tar jolǵa syımaı kepteledi. Eshkim ádeıi kelip keptelmeıdi. Sondyqtan da «probka» degen tól maǵynasyna úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn oryssha jasandy sózdiń ornyna qoldanylýy tıis baıyrǵy qazaqsha ataý – KEPTELEK..!
(Jalǵasy bar)
Sýret: thenews.kz
Pikir qaldyrý