اسقار ءانۋار ۇلى جاكۋلين – الاشتىڭ ارداقتى ءبىر ازاماتتى ارامىزدان كەتتى. ءانۋار مەن فاتيمانىڭ سارى دومالاعى بولىپ 50 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن اسقار اتىنا زاتى ساي شارىقتاپ الاتاۋدىڭ اسقار شىڭىنا دەيىن سامعاپ كوتەرىلدى. حالىق بالاسى رەتىندە قىراندى كوك تۋىن جامىلىپ سوڭعى ماڭگىلىك مەكەنىنە اتتاندى. باقۇل بول، باۋىرىم!

وتىز جىلداي دوستاسىپ، اعا-باۋىر بولىپ جۇرگەندە ونىڭ قانشالىقتى شارىقتاپ كوتەرىلگەنىن كوزىمىزبەن كوردىك. ەندى سونىڭ ءبارى ساعىنىش. ەندى اسقاردىڭ جاكۋلا اتاسىنا ارنالعان كىتاپتىڭ سوڭعى سوزىندە حالقىنا، دوستارىنا قاراتا جازعان “سىزدەردى شەكسىز قادىرلەيتىنىم سياقتى، مەن دە سىزدەردىڭ ماڭگىلىك سۇيىكتى جاندارىڭىز بولىپ قالۋعا تىرىسىپ باعارمىن-اۋ!” دەگەنىندەي بولدى. بىزدەر ءۇشىن ماڭگىلىك ساعىنىش بولىپ قالدى. ەندى سول اسىل قاسيەتتەرىن ايتۋ ارقىلى عانا ساعىنىشىمىزدى باسامىز.

اسقاردىڭ اتاسى جاكۋلا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا تۋىپ-وسكەن ادام. ول كىسى ەل باسقارىپ، بولىس بولعان، سول زامانداعى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، الدىڭعى قاتارلى ەل اعالارىنىڭ ءبىرى. تاريحي دەرەكتەر جاكۋلانىڭ الاش كوشباسشىلارىمەن نيەتتەس، تىلەكتەس بولعانىن ايتادى. كەيىن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باي-ماناپتاردى كامپەسكەلەۋى باستالعاندا قۋعىنداۋعا ۇشىراپ، 1928 جىلى قىتايعا وتەدى. جاكۋلا جاس كەزىندە ومبىنىڭ فەلدشەرلەر مەكتەبىندە وقىعان. كەيىن قىرعىزستاننىڭ پرجيەۆالسك قالاسىندا 25 جىل بويى دارىگەر قىزمەتىن اتقارعان ادام. ونىڭ ەكى بالاسى ماعاۋيا مەن ءانۋار دا قىتايعا قاراستى شىڭجاڭدا ەل ىسىنە ارالاسقان قايراتكەر تۇلعالار. كەيىن قىتايدىڭ قىزىل كوممۋنيستەرى جاساعان «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى. اسقاردىڭ اكەسى ءانۋار سوندا، تۇرمەدە كوز جۇمادى. ءانۋاردىڭ تاعدىرى بەلگىلى جازۋشى قاجىعۇمار شابدان ۇلىنىڭ “قىلمىس” رومانىندا دا كورىنىس تاپقان. ول ۇزاق اڭگىمە ارينە. اسىل دوس، تەكتىنىڭ تۇياعى اسقاردىڭ بويىندا ەلدەن ەرەك قاسيەتتەر كوپ ەدى، سونىڭ تورتەۋىن تىلگە تيەك ەتكىم كەلەدى.

اسقار ليدەر ەدى…

اسقار ءانۋار ۇلى جاكۋلين – قىتايداعى باسقارۋشى زيالىلار وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى.  اتادان، اكەدەن، انادان كەلگەن تاربيە ونى جاستايىنان ۇلتشىل ەتتى. پەكيندەگى ستۋدەنتتىك ءومىرى وسى باعىتىن ۇشتاي، جەتىلدىرە ءتۇستى. ويتكەنى، 80-جىلدارى قىتايدا جۇرگىزىلگەن «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» سولاقاي ساياساتى باسىلىپ باتىسپەن قايتادان ارالاسا باستاعان كەزى ەدى. جۇڭگو ورتالىعى بەيجىڭدە ءار قايسى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءتۇرلى ەركىن يدەيالار ايتىلىپ، قىزۋ پىكىر سايىستار بولىپ جاتاتىن كەزدەر ەدى. اسقار قىتايداعى نەگىزىن امەريكالىقتار قالاعان شينحۋا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ ءجۇرىپ، سونداي دەباتتاردا ۇشقىر، اقىلدى ويلارىمەن جارقىراپ، ليدەرلىك قاسيەتىن كورسەتىپ جۇرەتىن.

1988-جىلى جۇڭگو ادەبي جۋرنالىندا “الىستاعى اق وتاۋ” دەگەن ءبىر حيكايات جاريالاندى. وندا ۇلتى جۇڭگو جازۋشى قازاقتار تۋرالى جازا كەلىپ، «قازاقتار قوناعىنىڭ قوينىنا قىزىن سالىپ بەرەدى» دەگەن مازمۇندا ءسوز ايتادى. بۇل وقيعا قازاق ستۋدەنتتەرىن قاتتى اشۋلاندىردى. سونىمەن بەيجىڭدەگى ستۋدەنتتەر باس قوسىپ جينالىس وتكىزىپ، «ءۇنسىز قالۋعا بولمايدى!» دەپ شەشتىك. سوندا نە ىستەۋمىز كەرەك؟ ءتۇرلى كوزقاراستار ايتتىق.  سول كەزدە اسقار “تىنىش ميتينگىنى” ۇسىندى. جۇڭگو ۇلتتىق ىستەر كوميتەتىنىڭ عيماراتتى الدىنا بارىپ، جۇزدەي قازاق ستۋدەنتتەرى پلاكاتتارىمىزدى جازىپ وتىردىق.  جۇڭگو ۇلتتىق ىستەر كوميتەتىنىڭ باسشىلارى مەن شىڭجاڭنان كەلگەن ءبىراز قازاق باسشىلارى بار ستۋدەنتتەردى جيىن زالىنا كىرگىزىپ پىكىرلەستى. اسقار جانە ءبىرازىمىز ساحناعا شىعىپ، قازاقتىڭ نامىسى تاپتالدى دەگەن پىكىرلەرىمىزدى بىلدىردىك. دىتتەگەن ماقساتىمىزعا جەتتىك. جۋرنالعا ايىپ پۇل سالىندى، جازۋشىعا ەسكەرتۋ بەرىلدى. سول كەزدەگى تىرلىگىمىز تۋرالى كەيىن اڭگىمەلەسكەندە قايران اسقار “سول كەزدە قازاقتىڭ نامىسى شەتىن ەدى عوي، ءبىزدى قورعايتىن ادام جوقتاي سەزىلۋشى ەدى. سونىڭ ءبارى وتارلىق، وزىمىزگە دەگەن سەنىمسىزدىكتەن ەكەن عوي. ءقازىر قانشاما وستىك” دەپ كۇلىپ ەدى.

اسقار وتە ادىلەتشىل ەدى…

ول قازاقتىڭ جوعىن جوقتاۋمەن بىرگە وزگە دۇنيەگە دە سەرگەك قاراي باستادى. 1987-جىلدىڭ كوكتەمىندە تيبەتتىڭ ورتالىعى لاحسا قالاسىندا تيبەتتەرمەن قىتايلار اراسىندا قاندى قاقتىعىس بولدى. جۇڭگو ۇكىمەتى ەرەۋىلشىلەردى وقپەن توقتاتتى. قان اقتى، قوعامدىق پىكىر ەكىگە جارىلدى. سول كەزدەگى ءبىر دەباتتا اسقار بيلىك جاي حالىققا وق اتقانى ەشقاشان تۋرا ەمەس دەگەندى دالەلدەمەك بولدى. ءبىراق جۇڭگو ستۋدەنتتەر ءوز پىكىرلەرىن جاقتاپ تۇرىپ العاندا اشۋلانىپ، “بيلىك ولاردىڭ تالابىنا وقپەن جاۋاپ بەرگەنىن تۋرا دەسەڭدەر، ءبىر كۇنى سەندەردىڭ تالاپتارىڭا سونداي جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن” دەگەن ەدى. ايتقانداي كەلىپ، ەركىندىكپەن دەموكراتيا تالاپ ەتكەن جۇڭگو ستۋدەنتتەرىنىڭ 1989 جىلدىڭ جازىندا تيانانمين الاڭىندا وقپەن تاراتىلعانىن بۇكىل دۇنيەجۇزى كوردى. ول كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتى تامامداعان اسقار باتىس دەموكراتيالى ەلدى ءوز كوزىمەن كورۋگە، ءبىلىمىن تولىقتىرۋعا جول ىزدەي باستادى دا، گەرمانياعا وقۋعا كەتتى.

اسقار وتە ىسكەر ەدى…

تۇركيادا، گەرمانيادا بيزنەستىڭ العاشقى الىپپەسىنەن وتكەن ول 1990- جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي بەيجىڭگە قايتا ورالىپ، «قۇرلىس-ساۋدا» كومپانياسىن ۇيىمداستىرىپ، عاسىر سوڭىنا دەيىن ءبىرتالاي ناتيجەلەرگە جەتتى. ميللياردتاردىڭ باسەكەسى اراسىنان بيىگىندە بولدى. تالاي عيماراتتار سالدى. قىتايداعى تۇڭعىش “اۋىل” دەگەن قازاق سايتىن قۇردى. ءبىراق سونىڭ ءبارى جۇرەگىندەگى ۇلتىنا، ەلىنە دەگەن ىنتىعىن باسا العان جوق. جاڭا عاسىردىڭ باسىندا ءبارىن تاستاپ الماتىعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلدى. وسىدان باستاپ ۋنيۆەرسيتەتتەن سوڭ ءار تاراپقا كەتكەن باسىمىز الاتاۋ بوكتەرىندە قايتا قوسىلدى. اسقار ايتۋشى ەدى: “ءبىز باقىتتى قازاقتارمىز. قانشا قان مەن تەر كوز-جاستى قۇداي كوردى. ادىلەتتىلىك جەڭىپ، تاۋەلسىزدىك كەلدى. ەندى ايانباي جۇمىس ىستەپ وسى تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋىمىز كەرەك” -دەپ. ايتقانداي ءوزى ايانباي جۇمىس ىستەدى. قازاق-قىتاي اراسىندا ەڭ ناتيجەلى جۇمىس ىستەگەن “اس-اي” كومپانياسىن قۇردى. قانشاما يگىلىكتى ىستەردى ىستەدى. قانشاما ادامدارعا جۇمىس بەردى. شاھيت بولعان الاش ارىستارىنا اس بەردى. جاقسى وقىعان وقۋشىلارعا ستەپەنديا تاعايىندادى. قانشاما باعانالى شەشىمدەر جاساپ ارتتاعىعا ءىزى مەن ءسوزى قالدى.

اسقار وتە ءبىلىمدى ەدى…

ستۋدەنت كەزىنەن وزگەگە ۇقساماس ءتاسىل، ىنتامەن ءبىلىم جينادى. اعىلشىن، نەمىس، جۇڭگو، ورىس، تۇرىك تىلدەرىن ەركىن مەڭگەردى. قايران ەر! “ءبيزنيستى تاستاپ، قاي مينيستىرلىك باسىنا مينيستر ەتىپ قويا قويسا الىپ ءجۇرىپ كەتەسىڭ عوي” – دەپ ازىلدەۋشى ەدىك. اسەكەڭ دە راسىندا سونداي قارىم-قابىلەت بار ەدى. قايران ەر! تاريحتان، تەحنولوگيادان، ەكونوميكادان، ساياساتتان ءتىپتى دىننەن ءبىلىمى مول بولدى. سونىڭ ءبارىن ءبىر باسىنا جيناپ، ۇلتىنا اعىل-تەگىل بەرەر جاستا ارامىزدان اتتانىپ كەتە باردى… ءبىر كەم دۇنيە-اي!

سوڭىندا ايدانا ەسىمدى قىزى، ايقۇت ەسىمدى ۇلى قالدى. سولار عۇمىرلى بولسىن، الاششىل اۋلەتتىڭ ارداقتى پەرزەنتتەرى ارمانىڭنىڭ جالعاسىنداي جارقىراپ كورىنسە ەكەن دەيمىز! الدىڭنان اللا جارىلقاسىن! دۇعا قىلامىز. باقۇل بول، باۋىرىم!

ازات كارىم ۇلى