جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە.
بۇل كەزدە قاشقىن قۇرمانعالي نار قامىستىڭ جيەگiندە تۇسكi اس-سۋىن قامداپ جۇرگەن...
ول تاڭ ازاننان تۇرىپ، تۇندە تۇسامىسپەن ۇزاپ كەتكەن بوزشولاقتى اكەپ، بودەنە جورعالار جەردەن شىلبىرمەن ارقانداپ تاستادى. سوسىن كولدiڭ تەرiسكەي بەتiنە وسكەن تورت-بەس ءتۇپ تارلاۋ تالدان كiسi بويى قادا كەسiپ، كەزدiگiمەن بiزدەي قىپ ۇشتاعان. الگi سۇيمەندەي iستiك قادالارمەن قامىس اراسىنا كiردi. تامىرىن كول ءتۇبiنە جiبەرiپ، بالتىرىن كول سۋىنا مالىپ تۇرعان نار قامىستىڭ iشiنە سۇعىنا ەنگەن قاشقىن iستiك قادالارمەن ۋىلدىرىق شاشۋعا شىققان iرi بالىقتاردى اۋلاۋعا كiرiستi.
جاسىنان ەپتi قۇرمانعالي اجەپتاۋiر بالىق تا شانشىپ العان. ءماتجان كولiنە كوكەك پەن مامىر باسىندا تۋلاي تاسىعان جەمنiڭ بiر قاشقىن سالاسى قۇيۋشى ەدi. تەڭiزدەن كوتەرiلگەن شوقىر، بەكiرە سياقتى مايلى بالىقتار دا وسىناۋ كولگە دەيiن جەتەتiن، ۇرىعىن شاشىپ كەتەتiن. سۋ قايتقان ماۋسىمدا كوبiسi قاشقىن سالانىڭ قۇم جۇتقان قايراڭىندا قالىپ قىرىلاتىن. مۇنىڭ سىرى قۇرمانعاليعا بالا جاستان ءمالiم-دi.
قازiر قايناپ جاتقان بالىق سورپاسىنا قاراپ، قۇرمانعالي بiر بايلامعا بەكي الماي وتىر. اقجiگiتتiڭ سورلى سورىنان الىستاعالى جول-جونەكەي اۋىلدارعا جوق قاراعان بوپ سوعىپ، اس-تۇزىن قامداپ العاندا، سوعىس تاۋقىمەتiن تارتقان ەلدiڭ ەرi موينىنا كەتكەن سيقىن دا، مۇنى قوينىنا سىيدىرا الماسىن دا بiلدi. كوزi ابدەن جەتتi.
بۇل بiراق قايدا بارادى؟ قاي ءوڭiرگە باس بۇرادى. تاعدىرى مۇنى تۋعان جەرiنە قايتا تاپ قىلمادى ما؟! ءتۇرiكمەن مەن يران استى، اقىرى ايدىندى تەڭiزi ءتۇبiنەن، اقبوزاڭدى ءتۇزi ءۇستiنەن بiر-اق شىقتى... ەدiل بەت – ەرەۋiلدi سوعىس، ەسiل بەت – ەرiتتەۋلi ەل. ودان ءارi اتىن عانا ەستiگەن سiبiر. بۇل بiر بايىرقالاسا، اياعى جەتسە تۇراقتار ءتۇپ – تەرiستiك... سiبiرگە بالداي باتىپ، سۋداي سiڭiپ كەتەسiڭ دەيدi انا ءتۇرiكپەن تۇرمەسiندەگiلەر.
ءاي، بiراق بۇل بارا المايدى! سوۆەت وندا دا وپا تاپتىرماس. سiبiردi ورتەسە دە تاۋىپ الار... نەدە بولسا، تۋعان توپىراقتا قالعان ءجون. قاشقىن بولسا دا كۇنەلتەر! بالكiم، سوڭىنان دا تۇسپەس، تابا دا الماس! تالاي تۇسقا iز تاستاپ، تالاي ءشول مەن سوردى شيىرلاپ كەتتi ەمەس پە؟! قيان شەت، قيالى بەت تە توقتاتار! قۋعىنشىلاردىڭ دا بەتi قايتار!
قۇرمانعالي ءارiء-سارi ويلارعا قامالىپ، ءوزi دە سەنەر-سەنبەسiن بiلمەي وتىردى. بiر جايعا بiراق كامiل سەنگەن: ول – بۇگiن-ەرتەڭ iزiن باستىرىپ، شيىرىن شەشiپ قۋعىن كەلمەسi. جول دا ۇزاق. مەشەل جۇماباي دا قاشىق. ال كەلسە – كەلسiن! جاستىعىمدى الا جىعىلارمىن!
ول اۋقاتتانۋعا ەندi كiرiسە بەرگەندە، بوزشولاق كiسiنەپ جiبەردi. قۇرمانعالي وقىس تiكسiنiپ قالدى. استى قويا سالىپ، جان-جاعىنا بارلاي قاراپ، تىڭ تىڭدادى. كول بەتiندەگi سارىالا قازدىڭ قاڭقىلى، قامىس اراسىنداعى سۇقسىر ۇيرەكتiڭ سۇڭقىلى، ءشوپ iشiندەگi ايعىر شەگiرتكەنiڭ شىرىلى، شىبىن-شiركەي قاققان قۇرباقانىڭ شۇرىلى عانا ەستiلدi.
قاشقىننىڭ سەكەم العان كوڭiلi ورنىنا ءتۇستi. سويتكەنشە بوزشولاق قايتادان وقىرانا كiسiنەپ، قوس قۇلاعىن قۇبىلاعا تiگە قايشىلادى. ول بوس جاتقان ەر ءۇستiنەن وقىس كوتەرiلiپ، الدە نەدەن سەزiك العان. «قاپ!» دەپ قالىپ، اتىنىڭ جايداقتىعىنا وكiنiپ، «بالكiم، يت-قۇس شىعار» دەپ ويلادى. قولىنا قوينىنداعى قارۋىن دا الا قويمادى... تەرiسكەي جالتاڭعا وسكەن، تاڭەرتەڭ عانا بالىق تۇيرەگiش سولقىلداق قادا قيىپ العان تىربىق-تىربىق تارلاۋ تال جاقتان قارعا قارقىلدادى.
قارا قارعانىڭ قارقىلىنان كەيiن عانا بويىنا قاۋiپ كiردi. الدە قانداي جاماندىقتى جۇرەگi سەزiپ، تۇلا بويى سۋىنا، جاۋىرىنىنا ينە سۇعىپ العانداي سالقىن تەر شىقتى. اتىمەن ارا قاشىقتى، تۋ سىرتىن بەرگەن قوپا قامىستى، كوك شالعىن كومكەرگەن جان-جاعىنداعى جالتاڭ جازاڭدى اسىعىس ويلاپ ءوتتi. بوزشولاققا ۇمتىلعانىمەن دە، اشىق الاڭقاي قاۋپiنiڭ زور ەكەنiن باعامداپ ۇلگەردi. قاۋiپتi كۇڭگەي جاقتاعى بەتەگەلi بەلەڭنەن كۇتiپ، قاپىدا قالعانىن بiلدi. كولدiڭ قامىسىن پانالاپ، باتىس پەن تەرiسكەيدەن جاسىرىنىپ كەپ قالعان جاۋدى كوزبەن كورمەسە دە، جازباي تانىدى. ولاردىڭ بۇنىڭ قيمىلىن كۇتiپ، بوزشولاققا قاراي قوزعالسا، ءشۇرiپپەنi باسىپ قالارىن دا بۇكپەسiز ءتۇسiندi.
قاشقىن قۋلىققا كوشتi. ەرi ءۇستiنە قايتا وتىرىپ، ەڭكەيە بەرiپ، باقىراشتان بالىق الىپ جاتىپ، ماڭايىن بارلادى. تەرiسكەي بەتتەگi نار قامىستاردىڭ باسى الىستان قوزعالىپ، و جاقتاعى قۋعىنشىلاردىڭ الىسىراقتا، ال باتىس بەتتەگi قامىستىڭ قوزعالىسى مەن سىبدىرىنان بۇ جاقتاعىلاردىڭ جاقىن ەكەنiن انىقتاپ الدى. ەپتەپ قانا وڭ قولىن قوينىنا جۇگiرتiپ، التىاتار ورىس تاپانشاسىن سۋىردى. سۋىرعان بويدا ءۇن-تۇنسiز شالقالاي قۇلاپ، اۋناپ-اۋناپ ءتۇسiپ، تاياق تاستام جەردەگi نۋ قامىسقا قاراي جەر باۋىرلاي بەردi.
مۇنىڭ وسى بiر كۇتپەگەن قيعاش قيمىلىن كەش قاراۋىلعا العان باتىس بەتتەگiلەر تارس-تۇرس اتقان. جىلانداي ىسقىرىنعان وق اتاۋلى جەر باۋىرلاعان جاندى باس كوتەرتپەۋگە تىرىستى. سىزدى جەرگە ىستىق قورعاسىن مەن جەز سىلپ-سىلپ ەنگەن. جانتالاسا قوزعالعان قۇرمانعالي دا قامىسقا ەنiپ ۇلگەردi، بiراق ءبۇيiرiنەن جارالانىپ تا قالدى.
– ەي، باندى! – دەگەن مەشەل جۇمابايدىڭ تانىس داۋىسى ەستiلدi. – ەندi ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. قورشاۋدا قالدىڭ. قولىڭدى كوتەرiپ شىق!
– ... بۇل ۇندەمەي قالدى.
سول جاق ءبۇيiردەن قادالعان قورعاسىن كوك باۋىرىن تەسiپ كەتكەن ەدi. جەڭiل كۇپi iشiنەن ءبۇيiرiن قولىمەن باسىپ، قامىس iشiنە تاعى دا بiرەر قادام iلگەرiلەي جىلجىپ، قايىرا بۇرىلىپ جاتتى. جاراسى جانىنا باتا ءتۇستi. جەيدەسiنiڭ جىلى قانعا شىلانا تۇسكەنiن سەزدi.
مىلتىق پەن تاپانشا داۋسىنان ۇيرەك-قازدار كول بەتiنەن دالپىلداي كوتەرiلiپ جاتقانى، قاناتىنىڭ سۋىلى ەستiلدi.
– ەي، يتتiڭ بالاسى! بانديت! قۇتىلام دەپ ويلاما! تەككە ءاۋiرە بولاسىڭ، تاپانشاڭدى تاستاپ، قولىڭدى كوتەرiپ شىق! – دەگەن مەشەل جۇمابايدىڭ قارلىعىڭقى داۋسى تاعى تارعىلدانا شىقتى.
مۇنىڭ جاۋابىن كۇتكەن تىنىشتىق ورنادى. كولباقالار شۇرىلى مەن شەگiرتكەلەر شىرىلى عانا قۇلاق ءتۇبiنەن شۋلادى. قۇرمانعالي باۋىرىن كوتەرمەك بولىپ ەدi، بەلi اۋىرلاپ، بەبەۋ قاقتىرىپ جونەلدi. ءوزiنiڭ كوكباۋىر عانا ەمەس، بەساتار وعى قارا باۋىرىن دا قابات جارالاعانىن بiلدi. جانى القىمىنا كەلگەنiن ءتانiمەن دە، جانىمەن دە سەزiندi.
– قۇرمانعالي! – دەگەن سالماقتى ءۇن مۇنى تاعى ەلەڭ ەتكiزدi. – مەن مۇقانمىن، اۋداندىق ميليسيا باستىعىمىن. ءومiرiڭە كەپiلدiك بەرەمiن... قولىڭداعى قارۋىڭدى تاستا! مەنiڭ قاسىمدا الماتىدان ارنايى كەلگەن عالي ەستايەۆ دەگەن كگب-نىڭ ادامى بار. ول كiسi دە كەپiلدiك بەرەدi.
– قۇرمانعالي، – دەدi عالي دا انىق داۋىستاپ، – سەنiڭ شۇكiرعالي اعاڭنان دا حاباردارمىن. ول قازiر الماتىدا تۇرادى. بالا-شاعاسى دا امان! تەككە قان توگiسپەيiك! جازىقسىز قان توكپە! ورازماعانبەت – قاپىلىستا كوز جۇمىپتى... وعان بولا ەندi كۇيiنبەيiك! سوۆەت وكiمەتi كەشiرە دە الادى. وعان ءوزiڭ دە كۋاسiڭ عوي، ءتۇرiكمەنستاندا تۇرمەدە اتۋ جازاسىن الماستىردى ەمەس پە؟! اقىلعا كەل! ايىبىڭدى مويىنداساڭ، ار جاعى جەڭiل... ءومiرiڭە كەپiلدiك تە سول!
عالي دەگەننiڭ اۋزىنان بۇل سوزدەردi ەستiگەندە، قۇرمانعاليدىڭ كوڭiلi الاي-تۇلەي بولدى. تۇبەكالiدەن تاراعان ەكi ۇلدىڭ بiرi – شۇكiرعالي اعاسىنان ۇرپاق ءوربiپ، امان-ەسەن ەكەنiن ەستiگەندە، ەزiلiپ جاتقان قوس باۋىرى قينالىسىن دا ۇمىتىپ: «ءيا، اللا! ءيا، بەكەت پiرiم! ءتاۋبا! ءتاۋبا!» دەپ كۇبiرلەپ جiبەردi. كوزiنەن جاس تا ىرشىپ كەتتi.
– قۇرمان! – دەدi الگiندەگi مۇقاننىڭ تانىس بوپ قالعان قورعاسىن ءۇنi. – عالي جولداستىڭ ءسوزi – ءسوز... اقىلعا، سابىرعا كەل! جازىقسىز قان توگiلمەسiن! ءبارiمiز دە بiر قازاقتىڭ بالاسىمىز... «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتiپ ءۇيiرiن تاپقان سوڭ». كiم اداسپاي ءجۇر دەيسiڭ؟.. بۇلاردىڭ جازىعى جوق قوي! اجالعا ات قويىسپايىق! قورعاسىن كiم-كiمدi دە تابادى.
تاعى دا ءۇنسiزدiك تۋدى...
قۇرمانعالي ءدام-تۇزىنىڭ تاۋسىلۋىنا ساناۋلى عانا ساعاتتار قالعانىن ءتۇسiندi. مەشەل جۇمابايدى دا وپ-وڭاي وققا ۇشىرا الماسىن بiلدi. ورازماعانبەتتiڭ – وراز اعاسىنىڭ كەگiن قايتارا الماسى دا بەلگiلi. كەك قۋىسقاننان دا وپا جوق. مۇنىڭ اجالى اياعىنىڭ استىنان شىقتى. جۇمابايعا وق تيمەسە، جازىقسىز جانداردىڭ بiرi مەرت كەتەدi. اجال اۋزىندا تۇرىپ، ادام قانىن جۇكتەپ قايتەدi؟! قاجەتi جوق. قىرىققا كەلiپ قالعان قۋ باسىنا بiر-اق مەدەۋ: اعاسىنىڭ امان-ساۋ وتباسى... تۇبەك شاڭىراعىنىڭ ءتۇتiنi ءالi دە تۇتەتۋلi ەكەن. وعان دا شۇكiر! تىم قۇرىسا، سول جايىندا الگi عالي دەگەننەن بiرەر اۋىز اڭگiمە ەستيiن!
قاشقىندى تۇتقيىل كەلگەن وسى بiر وي جەردەن جۇلىپ الدى. سول قولىمەن ءبۇيiرiن باسقان كۇيi تاپانشالى وڭ قولىن كوتەرiپ، تالاي جىلعى قامىس-قوعا توپانىن تاپتاي، نار قامىستى جولبارىستاي قوزعاي، الدىعا قاراي بۇكتiسە ءجۇردi. Iلەزدە قۋ قامىستى سىتىرلاتا جاپىرىپ، جازاڭعا دا شىعا بەردi. قالت توقتاپ، كەڭ كەۋدەسiن كوتەرiپ الدى.
– ءا، بانديت! – دەگەن مەشەل جۇمابايدىڭ نارقوسپاقتاي اششى داۋسىن بۇل بiردەن تانىدى.
ارتىنشا التىاتار ريەۆولۆەر داۋسى دا قاتارىنان ەستiلدi. سەندەلە شىققان قۇرمانعاليدىڭ كەۋدەسiنەن الدە بiر قىزۋلى iستiك قارىپ-قارىپ الدى دا، بۇل قيىستاۋ تۇرعانداردى دا، بەلەڭنەن اسىپ كەلە جاتقان ۇشەۋدi دە بiر ءسات شولىپ ءوتiپ، شالقالاي قۇلادى.
– ال سىباعاڭدى، سiلiمتiك! قانiشەر بانديت!
مەشەل جۇمابايدىڭ بۇل سوزدەرiن ول بiراق ەستي المادى. قاشقىن جانى تەز ءۇزiلiپ كەتكەن ەدi. مەشەل جۇماباي بولسا، اڭىرايىپ قالعاندارعا قاراپ، ارسىز كۇلكiمەن قارقىلدادى:
– يتتiڭ جانى – سiرi! – دەدi قىزعان تاپانشاسى ۇڭعىسىنىڭ اۋزىن ۇرلەپ.
بۇل كەزدە كولدەن ۇركiپ ۇشقان قاراشا قازدار قۇمدى كوكجيەكتە قالىقتاپ بارا جاتتى. ال شاعالاسى شۋلاعان، تولقىنى تۋلاعان كارلi اتىراۋ قياندا كۇڭiرەنiپ، كوبiگiن كوككە ساۋدى.
اسقار التاي
پىكىر قالدىرۋ