قازاق جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قاڭعىتپاعان ۇلت. ءسابي اتا-انانىڭ قامقورلىعىنسىز قالسا دا، اعايىننىڭ كوز قيىعىننان تىس قالعان ەمەس. الايدا، بۇل، باسى ءبۇتىن باسقاعا بالا بولىپ كەتتى دەگەن ءسوز ەمەس. تەگىن تانىپ، ءجونىن ءبىلىپ وسەتىن بولعان.
زامان وزگەردى، ادامدار باۋىرمالدىقتى ۇمىتپاسا دا باسقانىڭ بالاسىن باۋىرىنا باسۋدى ازايتتى. تۋعان جەرىنە تۇرمە سالىپ كورمەگەن قازاقتىڭ ءار قالاسىنا بىردەن-ەكىدەن جەتىمدەر ءۇيى بوي كوتەردى. بۇل ەلىمىزدەگى ادام سانىنىڭ وسكەنىمەن قاتار كوبەيىپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر كەمشىلىگىمىز. وعان قوسا قايىرىمسىز اكە مەن كوكەك انانىڭ كوبەيۋى دە كوزى جاستى، جازىقسىز نارەستەلەردىڭ سانىنىڭ ارتۋىنا سەبەپ بولىپ كەلەدى.
دەگەنمەن «بىرەۋدى قۇداي قاڭعىرتادى، بىرەۋ قۇدايعا قاراماي ءوزى قاڭعىرادى» دەگەندەي، ءبىر شىر ەتكەن شاراناعا زار بولعاندار دا جوق ەمەس. وسىندايدا تاس ەمشەگىن جىبىتەر، تار قۇرساعىن كەڭىتەر ءبىر پەرزەنتتى اڭساعاندار جاڭاعى «جەتىمدەر ءۇيىن» جاعالايدى.
جاقىنىنىڭ، تۋىس-باۋىرىنىڭ بالاسىن مەنشىكتەپ، وزىنە باسىرەلەپ الاتيىندار دا جوق ەمەس. ءبىراق «توندى بالادان» دامەلىلەر زاڭدى تۇرعىدا كوپ جەتىمنەن كوڭىلى قالاعانىن اسىراپ الۋعا مۇمكىندىگى بار.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سوناۋ نارىقتىق كەزەڭنەن باستاپ شەت ەلدىك ازاماتتاردىڭ بالا اسىراپ الۋى ءجيى كەزدەسەتىن. ولار اسىراپ العان بالالارىن ارينە ءوز ەلدەرىنە الىپ كەتەرى انىق. ال ءسابيدىڭ ول جاقتاعى ءومىرى قالاي وتەدى، قانداي تاربيە كورەتىنى تۋرالى بىزگە تام-تۇمداپ قانا اقپارات جەتكەنى بولماسا، تولىقتاي مالمەت جوق.
ەلىمىز ازاماتتارى اراسىندا دا بىرلەپ-ەكىلەپ بالا اسىراپ الۋ دەرەكتەرى تىركەلەدى. دەگەنمەن قازاقى بولمىسقا، ۇلتتىق ەرەكشەلىككە بايلانىستى كوپ جاعدايدا جاسىرىن بولعانى ابزال. ەگەر ونى بىلمەسە قازاق: «وزىڭنەن تۋماي – ۇل بولماس، ساتىپ الماي – قۇل بولماس» دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپاسى انىق.
سونىمەن، قازاقستان اۋماعىندا بالا اسىراپ الۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى جولى بار.
اۋەلگىسى پاتروناتتىق. بۇل – بالانى وتباسىعا تاربيەلەۋ ءۇشىن عانا بەرۋ. ول بالا بۇل وتباسىنىڭ بالاسى بولمايدى. بەلگىلى ءبىر جاسقا جەتكەنشە بالا وسى وتباسىنان تاربيە الادى. بار بولعانى سول. ەكىنشى ءبىر ءتۇرى قامقورشى بولۋ. اتا-انانىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا ۋاقىتشا قامقورلىق جاساۋ. ال سوڭعىسى – بالانى باسى ءبۇتىن اسىراپ الۋ. بۇل – ارنايى سوتتىڭ شەشىمىمەن جۇزەگە اسادى. جانە بالا اسىراپ الۋشى وتباسىنىڭ بارلىق مۇمكىندىگى قارالىپ، ولاردىڭ اتا-انا بولۋعا قابىلەتتەرى جەتەتىن، جەتپەيتىندىگى انىقتالادى. سونىڭ نەگىزىندە بالا وسى وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى، ءارى وسى اۋلەتتىڭ تەگىن يەلەنۋشى رەتىندە تىركەلەدى.
ءبىز وسى سوڭعى، ءۇشىنشى تارماعى بويىنشا بالا اسىراپ الۋ جونىندە ءسوز ەتىپ كورسەك.
ەگەر ءسىز وتباسىڭىزبەن، اۋلەتىڭىزبەن كەلىسە وتىرىپ بالا اسىراپ الۋدى جوسپارلاعان بولساڭىز الدىمەن ءوزىڭىزدىڭ تۇرعىلىقتى مەكەن-جايىڭىز بويىنشا جەتىم بالالارعا قامقورلىق جاساۋ جونىندەگى فۋنكسيالاردى جۇزەگە اسىراتىن ورگانعا بالا اسىراپ الۋ نيەتىڭىزدىڭ بار ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ جازباشا ءوتىنىش بەرەسىز. جانە ول وتىنىشپەن بىرگە تومەندەگىدەي 7 ءتۇرلى قۇجاتتى قوسا جولدايسىز:
جەكە باسىڭىزدى كۋالاندىراتىن قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى؛
جاقىن تۋىستارىڭىزدىڭ ءسىزدىڭ بالا اسىراپ الام دەگەن شەشىمىڭىزگە كەلىسكەن جازباشا كەلىسىمى (بۇل ەشقانداي زورلىقپەن ەمەس، تۋىستارىڭىزدىڭ ءوز ەركىمەن جازىلعان بولۋى كەرەك)؛
جالپى تابىسىڭىز تۋرالى انىقتاما (جۇمىس ورنىنان ەڭبەكاقىسى تۋرالى انىقتاما، بىرگە تۇراتىن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كاسىپكەرلىك قىزمەتپەن اينالىسۋدان تۇسەتىن جانە باسقا دا تابىستار تۋرالى انىقتاما)؛
وتباسى جاعدايىڭىز تۋرالى انىقتاما (وتباسىلى (نەكە كۋالىگى)، اجىراسقان (اجىراسقاندىعى تۋرالى انىقتاما)، بالالاردىڭ تۋۋ تۋرالى كۋالىگىنىڭ كوشىرمەلەرى (بالالار بولعان جاعدايدا))؛
كودەكستىڭ 91-بابىنىڭ 1ء-بولىمىنىڭ 6) تارماقشاسىنا سايكەس ناۋقاستىعىنىڭ جوقتىعىن راستايتىن دەنساۋلىق تۋرالى انىقتاما، سونداي-اق «دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمدارىنىڭ باستاپقى مەديسينالىق قۇجاتتاما نىساندارىن بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى 2010 جىلعى 23 قاراشاداعى № 907 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن نىسان بويىنشا ناركولوگيالىق جانە پسيحياتريالىق ديسپانسەرلەردە ەسەپتە تۇرعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەردىڭ جوقتىعى تۋرالى انىقتاما؛
قىلمىس جاساماعانىڭىز تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ەسەبىندە تۇرعانىڭىز جونىندە مالىمەتتىڭ بولۋى نەمەسە بولماۋى تۋرالى انىقتاما؛
تۇرعىن ۇيگە مەنشىك قۇقىعىن نەمەسە تۇرعىن ءۇيدى پايدالانۋ قۇقىعىن راستايتىن قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى.
مىنە، وسى قۇجاتتاردى ءوزىڭىزدىڭ بالا اسىراپ الۋ تۋرالى وتىنىشىڭىزبەن بىرگە ارنايى ورىنعا تابىس ەتۋىڭىز كەرەك. مۇنان سوڭ ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىز قارالىپ، ءوتىنىش بەرگەن كۇنەن باستاپ 15 كۇننىڭ ىشىندە سىزگە جاۋاپ بەرەدى. ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جايت، بالا اسىراپ الۋ تەك قانا سوتتىڭ شەشىمىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. سوندىقتان، ءوز بەتىڭىزشە، كەز كەلگەن بىرەۋمەن كەلىسىم ارقىلى بالا اسىراپ الۋعا ۇمتىلۋدىڭ قاجەتى جوق. جانە ءسىز اسىراپ العان بالانىڭ دەنساۋلىعى، ءومىر ءسۇرۋ ءۇردىسى، ءبىلىمى، تاربيەسى جونىندە جىلىنا ءبىر رەت ءوزىڭىز بالا اسىراپ العان مەكەمەگە اقپارات بەرىپ وتىرۋعا مىندەتتىسىز. بۇل بالا 18 جاسقا تولعانعا دەيىن جالعاسادى.
اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا مەملەكەت تاراپىنان تولەنەتىن ارنايى جاردەماقىلار بار. بۇل جاردەماقىلار جوعارىدا اتاپ وتكەن ءۇش ءتۇرلى بالا اسىراپ الۋ بويىنشا العاشقى ەكەۋىنە 18 جاسقا تولعانشا بەرىلىپ وتىرادى. ياعني، پاتروناتتىق جانە ۋاقىتشا قامقورلىق بويىنشا ءسىز اسىراپ العان بالا 18-گە تولعانشا بەلگىلى دارەجەدە مەملەكەت تاراپىنان تولەنىپ وتىراتىن قاراجات بار.
ال ەشكىم اسىراپ الماعان، جەتىم بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن بالاعا بۇل قارجى قاشان جوو بىتىرگەنشە تولەنىپ وتىرادى. جانە ۋنيۆەرسيتەكە وقۋعا تاپسىرعاندا دا اتا-اناسى بىردەي جوق بالالارعا 320 قاۋلى بويىنشا جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان.
وسى رەتتە مىناداي ءبىر ماسەلە تۋىندايتىنىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى. اتا-اناسى جوق بالانى تولىق اسىراپ الۋدان باسقا ءبىز اتاپ وتكەن ەكى جولمەن ۋاقىتشا عانا قامقورلىققا الىپ، مەملەكەت اۋداراتىن قارجىسىن پايدالانىپ، ارتىنان بالانىڭ تاعدىرىنا ەش الاڭداماستان تاستاپ كەتەتىندەر كەزدەسەدى. بۇل زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەتىن ارەكەت ەكەنىن ەسكەرمەستەن، وسىنداي قاتىگەزدىككە باراتىن ادامدار دا بار ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى.
سوىنمەن قاتار، كوپ جاعدايدا «جەتىمدەر ۇيىندە» تاربيەلەنەتىن بالالاردىڭ مەملەكەت قاراۋىنان كەيىنگى، ياعني 18 جاسقا تولعاننان كەيىنگى ءومىرى بەلگىسىز. ونى نازارعا الىپ، ولاردىڭ بولاشاق ومىرگە بەيىمدەلۋى قالاي، نەمەن اينالىسىپ ءجۇر دەگەن سەكىلدى ماسەلەلەر كوپ ادامداردى الاڭداتپايدى.
