بۇگىن قازاق ەلى ءۇشىن تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قاتار تويلاناتىن ۇلى كۇن. الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ جاريالانعان كۇنى. الاش وردا رەسپۋبليكاسى سوۆەتتىك بيلىككە جۇتىلىپ كەتپەگەندە بيىل 99 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاپ وتىرعان بولار ەدى.
الاش اۆتونومياسى — 1917 ج. 5-13 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا وتكەن 2-جالپىقازاق سەزىندە جاريالانعان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-تەرر. مەملەكەتتىگى. سەزد قازاق اۆتونومياسى ماسەلەسى بويىنشا حالەل عابباسوۆتىڭ بايانداماسىن تالقىلاپ، تومەندەگىدەي قاۋلى قابىلدادى: “اۆتونوميا تۋرالى حالەلدىڭ بايانداماسىن تەكسەرىپ، قازاننىڭ اياعىندا ۋاقىتشا ۇكىمەت تۇسكەنىن، رۋسسيا مەملەكەتىندە حالىققا سەنىمدى جانە بەدەلدى ۇكىمەتتىڭ جوقتىعىن ... جانە بۇل بۇلىكشىلىك ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىزدىڭ باسىنا كەلۋىن مۇمكىن دەپ ويلاپ ... سەزد ءبىر اۋىزدان قاۋلى قىلادى:
بوكەي ەلى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، فەرعانا، سامارقان وبلىستارىنداعى جانە امۋداريا بولىمىندەگى قازاق ۋەزدەرى، زاكاسپيي وبلىسىنداعى جانە التاي گۋبەرنياسىنداعى ىرگەلەس بولىستاردىڭ جەرى ءبىرىڭعاي، ىرگەلى — حالقى قازاق-قىرعىز، ءحالى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان ءوز الدىنا ۇلتتىق، جەرلى اۆتونوميا قۇرۋعا؛
قازاق-قىرعىز اۆتونومياسىنىڭ جەر ۇستىندەگى تۇگى-سۋى، استىنداعى كەنى الاش مۇلكى بولسىن؛
... قازاق-قىرعىز اراسىندا تۇرعان از حالىقتىڭ قۇقىقتارى تەڭگەرىلەدى. الاش اۆتونومياسىنا كىرگەن ۇلتتاردىڭ ءبارى بۇكىل مەكەمەلەردە سانىنا قاراي ورىن الادى ...
الاش وبلىستارىن قازىرگى بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ماقساتىمەن ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەس قۇرىلسىن. مۇنىڭ اتى “الاشوردا” بولسىن. الاشوردانىڭ اعزاسى 25 بولىپ، 10 ورىن قازاق-قىرعىز اراسىنداعى باسقا حالىقتارعا قالدىرىلادى. الاشوردانىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن ورنى — سەمەي قالاسى. الاشوردا بۇگىننەن باستاپ قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا الادى (“سارىارقا” گازەتى. سەمەي. 1918، 25 قاراشا)
سەزد الاش اۆتونومياسىنىڭ الاشوردا اتالعان (الاشتىڭ ورداسى نەمەسە ۇكىمەتى) ۇلت كەڭەسىنىڭ قۇرامىن سايلادى. الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى — الاشوردانىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلاندى. بيىل سونداي-اق، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا دا 150 جىل.
سوناۋ 1917ء-شى جىلى قۇرىلعان پارتيانىڭ العا قويعان ماقساتتارىنىڭ كوبى ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق. ءوز وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان ماسەلە - 1917ء-شى جىلعى جەلتوقسان سيەزىندە «قازاقتىڭ جەرى، ونىڭ ءاستى-ۇستى - الاشتىڭ مەنشىگى» دەگەن وي ايتىلدى.
الاش تاقىرىبىنان ەش ۋاقىتتا قالىس قالماعان «قامشى» پورتالى وقىرمان نازارىنا الاش وردانىڭ قۇرىلۋى تۋرلى بەلگىلى الاشتانۋشى، جۋرناليست بولات ءمۇرسالىمنىڭ ماقالاسىن ۇسىنادى.
تاريحي قۇجاتتاردان بەلگىلى، 1917 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانى - ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ اياقتالعان، قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن سەزد دەلەگاتتارىنىڭ تارقاعان كۇنى. ال، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جەكەلەگەن ەستەلىكتەرى مەن قۇجاتتارى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنى دەپ جەلتوقساننىڭ ون ەكىسىن كورسەتەدى. ال، سەزد دەلەگاتى، ماتەماتيك ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ماقالاسى ۇكىمەتتىڭ جاساقتالعان ۋاقىتى مەن اۆتونوميا تۋرالى قۋانىشتى حاباردىڭ قاي ساعاتتاردا ايتىلعانىن ناقتىلاي تۇسەدى: «دەكابردىڭ 12-كۇنى، ءتۇس اۋا، ساعات 3-تە دۇنيەگە «الاش» اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ ات قويىلدى. التى الاشتىڭ بالاسىنىڭ باسىنا اق وردا تىگىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى... جاساسىن الاش اۆتونومياسى!» («سارىارقا» گازەتى، 22 قاڭتار، 1918 جىل.). سول سەبەپتى، الاش كۇنى دەپ 12 جەلتوقساندى اتاۋ - اناعۇرلىم دالىرەك سىقىلدى.
الايدا، قاتەلەسپەسەك، 1918 جىلدىڭ اقپان ايىنان باستاپ لەنيننىڭ دەكرەتىمەن رەسەي گريگوريان كۇنتىزبەسىنە كوشىپ، 13 كۇن العا ءبىر-اق سەكىردى. 31 قاڭتاردان كەيىنگى كۇن 14 اقپان بولىپ بەلگىلەندى. سوعان وراي، ءا.ەرمەكوۆ جازىپ وتىرعان 12 جەلتوقسان - بۇگىنگى 25 (12 جەلتوقسان + 13 كۇن) جەلتوقسانعا سايكەس كەلمەي مە دەگەن ساۋال تۋىندايدى. ەندەشە، الاش كۇنىن بەلگىلەيتىندەي كۇن تۋسا، تاريحشىلار وسى كۇننىڭ ەسەبىن كۇنتىزبەلىك ەرەكشەلىكتەرگە وراي ءدال ەسەپتەپ شىعارعانى دۇرىس سياقتى.
***
الاش تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا، تاريحشىلار، جازۋشىلار، جۋرناليستەر، قوعام قايراتكەرلەرى الاش قوزعالىسى، «الاش» پارتياسى، الاشوردا ۇكىمەتى جانە الاش اۆتونومياسى سياقتى ۇلكەن ۇعىمداردى ورىنسىز، رەتتى-رەتسىز قولدانادى. ءتىپتى، عىلىم دوكتورلارى مەن ءمۇيىزى قاراعايداي جازۋشىلاردىڭ ءوزى وسى ۇعىمداردىڭ ءمان-ماعىناسىن ايىرمايتىندىعى ەڭبەكتەرىنەن كورىنىپ تۇرادى. بۇل - قازاقستان رەسپۋبليكاسى، قازاقستان ۇكىمەتى، «نۇر-وتان» نەمەسە «اق جول» پارتياسى، «ۇلت تاعدىرى» ياكي «جەلتوقسان» قوزعالىسىن ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرىن اتاعانمەن بىردەي عوي.
«الاش» پارتياسى 1917 جىلدىڭ جازىندا، تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ءى جالپىقازاق سەزىنەن باستاپ قۇرىلا باستادى. ويتكەنى، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا قازاق مۇددەسىن قورعاۋعا جەكە پارتيا قاجەت ەدى. ءبىراق، ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلتايدى بىرنەشە رەت سىرعىتىپ، اقىرىندا لەنين ونى تارقاتىپ جىبەرۋگە نۇسقاۋ بەرگەن سوڭ، «الاش» پارتياسىنىڭ جۇمىسىن جالعاستىرۋعا ءدال سول مەزەتتەردە اسا قاجەتتىلىك بولماي قالدى. ال، ءبىزدىڭ جازارمان قاۋىم «الاش» پارتياسىن 1937 جىلعا شەيىن ءبىر-اق اكەلەدى.
الاشوردا ۇكىمەتى الاش اۆتونومياسىنىڭ ءىسىن جۇرگىزەتىن بىردەن-بىر ساياسي قۇرىلىم بولدى. راس، 12 (25) جەلتوقساندا الاش اۆتونومياسى دە-يۋرە جاريا ەتىلگەن جوق. ونى جاريالاۋ ماسەلەسى كەيىنگە قالدىرىلدى. ءبىراق، 1918 جىلعى جازداعى ءا.بوكەيحان قول قويعان جارلىقتار اۆتونوميانىڭ ناقتىلى ىسكە كىرىسكەنىن كورسەتەدى. اسىرەسە، «الاشوردا ۇكىمەتى الاش اۆتونومياسى تەرريتورياسىنداعى بيلىكتى ءوز قولىنا الادى» دەگەن مازمۇنداعى قۇجاتتار اۆتونوميانىڭ دە-فاكتو قۇرىلا باستاعانىن بىلدىرەدى. وسى قۇجاتتارمەن بىرگە الاش اسكەرى، سوت، ءبىلىم-عىلىم، سوۆەت وكىمەتىنە كوزقاراس تۋرالى بىرنەشە جارلىق شىققان بولاتىن. ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ وسىنداي ماڭىزدى تاريحي دەرەكتەرگە اسا زەر سالماي وتىرعاندىعى ءبىزدى ءالى دە تاڭداندىرادى.
***
ەندى الاشقا جاڭا كوزقاراس قاجەتتىگى تۋرالى پىكىر بىلدىرە كەتسەك. 1988-89 جىلداردان بۇگىنگە دەيىنگى جيىرما جىل ارالىعىندا الاشقا دەگەن ساياسي، عىلىمي، قوعامدىق باعا «1937 جىلى الاش قايراتكەرلەرى اتىلماعاندا...» دەگەن اۋەن باستالادى. بىزدىڭشە، بۇل ناعىز كونيۋنكتۋرالىق، عىلىمنان گورى ساياسيلاندىرىلعان باعا. نەگە؟ جاۋابى - ايقىن: الاش - تاۋەلسىزدىك مۇراتىنا جەتە المادى، ءبىز - جەتتىك!
بۇل ماسەلەدە الاشتى 1905 جىلعى قارقارالى پەتيسياسىنان باستاپ، 1937 جىلدار ارالىعىنداعى لوكالدى، بولەك قۇبىلىس رەتىندە قاراستىراتىن تاريحشىلاردىڭ دا ۇستانىمى ايرىقشا ءرول اتقارىپ تۇر. 37 جىلى اياقتالعان تاريحي قۇبىلىستى «تىكەلەي» جەلتوقسان-86-مەن نەمەسە تاۋەلسىزدىك-91-مەن بايلانىستىرىپ، الاشقا «قۇرمەت» كورسەتەتىن تاريحشىلارعا دا جول بولسىن دەيمىز!
الاش اۆتونومياسى (1918-20 جىلدار شاماسىندا اۆتونوميانىڭ ءىس جۇزىندە ىرگەتاس قالاي باستاعانىن ەسكەرۋ قاجەت) ارىنى ايتپاعاندا، بەرگى كەرەي-جانىبەكتەن كەنەسارىعا دەيىن جەتكەن قازاق ورداسىنىڭ تاريحي مۇراگەرى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، قازاق ورداسىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىندا كۇرەسكەنىن ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەن. ءا.بوكەيحاننىڭ كەنەسارى تۋرالى ەكى اۋىز ورىسشا ولەڭ جازۋىنىڭ سىرى دا تەرەڭ. بۇعان قوسا، الاش اۆتونومياسى ەندى عانا قالىپتاسا باستاعان مەملەكەتتىلىك، ساياسي ينستيتۋتتارىمەن، سوتتارىمەن، اسكەرىمەن، گازەتىمەن، ءتىپتى ساياسي ەليتاسىمەن كەڭەستىك قازاق اۆتونومياسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا اتسالىستى دەپ، تاريحي ساباقتاستىقتى عىلىمي تۇرعىدا جازعان تاريحشىنى كەزدەستىرە المايسىز. قازاق تاريحىنىڭ عاسىرلىق، داۋىرلىك اعىستارىندا الاش تاريحى قاشاندا «مەنمۇندالاپ» جەكە جۇرگەنى...
بىزدىڭشە، الاش تاريحى 37-مەن اياقتالعان ەمەس، 37-دەن سوڭ دا جالعاسقان تاريح. بىزدىڭشە، الاش - جەڭىلگەن ەمەس، جەڭگەن ۇرپاق، بەلگىلى دارەجەدە ءوز ماقسات-مۇراتتارىنا جەتكەن ۇرپاق. «1937 جىلى الاش قايراتكەرلەرى اتىلماعاندا...» دەگەن كوزقاراس - الاشتىڭ شەكارا ماسەلەسىندەگى جەڭىستەرىمەن، ءعىلىم-بىلىم، ونەركاسىپ، تەاتر مەن تاريحتى زەردەلەۋ، باسپاسوزدەگى قىرۋار-قىرۋار جەڭىستەرىمەن، كەنەسارى مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسىنداعى تاريحي رولىمەن اۋىستىرىلۋى كەرەك سياقتى. ايتپەسە، الاش تۋرالى ءسوز باستالعاندا ولار ەشتەڭە جاساي الماي كەتكەندەي، ۇلگەرە الماي كەتكەندەي اسەردە قالامىز.
***
«بوستاندىق! تەڭدىك! تۋىسقاندىق!» ءبىرىنشى فرانسۋز رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇرانى بولعان، ءالى كۇنگە فرانسيا كونستيتۋسياسىنىڭ پرەامبۋلاسىندا تۇرعان بۇل كاتەگوريالاردى 1917 جىلى ءا.بوكەيحان بىرنەشە ماقالاسىندا تەكتەن-تەك اتامايدى. سول سەبەپتى ءا.بوكەيحان قۇرعىسى كەلگەن اۆتونوميانى ءبىرىنشى قازاق رەسپۋبليكاسىنا ۇقساتۋعا بولار ەدى. ءارى ءاليحان بوكەيحان الاشوردا ۇكىمەتىنە جالپىحالىق ۇسىنعان دەلەگاتتاردىڭ داۋىس بەرۋى ارقىلى سايلاندى. ياعني، سەزدەگى سايلاۋدا ول 82 داۋىستىڭ 40-ىنا يە بولدى. بۇل قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش رەسپۋبليكالىق نەگىزدەگى جالپىحالىقتىق ءادىل سايلاۋ.
فرانسيا مونارحيادان رەسپۋبليكالىق باسقارۋعا وتكەن كۇندەرىن ۇلتتىق كۇنتىزبەسىندە «باستيليانى ازات ەتۋ كۇنى» دەپ ەرەكشە ۇلىقتايدى. سول سەبەپتى، ءبىز الاش كۇنىن نەمەسە الاشوردا كۇنىن ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە كۇنتىزبەگە قوسساق، الاش مارتەبەسىن ودان سايىن اسقاقتاتقان بولار ەدىك. ازىرگە بار قازاققا، سول زيالىلارىمىزدىڭ سوزىنشە، ءالى يعلان ەتىلمەگەن الاش كۇنىنە ءتاڭىرى جارىلقاسىن ايتامىز.
