12 جەلتوقسان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتىڭ العاشقى رەسپۋبليكاسى الاشوردانى جاريالاعانىنا 99 جىل تولدى. وسىعان وراي، الماتىدا ءبىر توپ ۇلتشىل جاستار الاشتىڭ الىبى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۋزەي ۇيىنە بارىپ، الاش رۋحىمەن سەرپىلىپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ، الاش ينتەلليگەنسياسىنىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتاپ قايتتى.

الماتىداعى احاڭ ءمۇراجاي-ۇيىنىڭ ديرەكتورى رايحان ساحىبەك قىزى يماحانبەت جاستاردى قارسى الىپ، ىستىق ىقىلاسىن كورسەتتى. ول كىسى ساين مۇراتبەكوۆتىڭ جىبەرۋىمەن سۇحبات الامىن دەپ كەلىپ، بۇكىل عۇمىرىن مۇراجايعا ارناعان. رايحان ساحىبەك قىزى جاستارمەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قايراتكەرلىك ونەگەسىن ءبولىسىپ، جۇرت بىلە بەرمەيتىن مۋزەي ءۇيىنىڭ قيىندىقتارىن دا اڭگىمەلەدى:

الماتىداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۇرعان ءۇي

– احمەت بايتۇرسىن ۇلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ ايداۋدان كەلگەننەن كەيىن، كوپشىلىك ونى «حالىق جاۋى» دەپ، قول سوزىپ، كومەك كورسەتۋدەن قورقاقتاعان ەدى. سول كەزدە ونىڭ قىزى شولپان مەن كۇيەۋ بالاسى وسى ۇيگە قامقورلىققا الادى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن بادريسافا اپانىڭ (بادريسافا - ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ايەلى الەكساندرا يۆانوۆناعا قويعان اتى. بۇل ەسىم ارابشادان اۋدارعانادا «بادرۋن» — تولىق اي، «سافا» — كىرشىكسىز تازا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى) تۋعان بالالارى بولماعان. ولاردىڭ باۋىرلارىنا سالىپ، اسىراپ العان اۋمات، قازيحان جانە شولپان دەگەن ءۇش بالالارى بولعان. اۋمات پەن قازيحان ەرتەرەكتە قايتىس بولىپ كەتكەن. ال شولپان حالىق جاۋىنىڭ قىزى رەتىندە بادريسافا اپامەن بىرگە ايداۋدا بولعان. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اتىلىپ كەتكەنى تۋرالى كۋالىك 52 جىلدان كەيىن قىزى شولپاننىڭ قولىنا تيگەن. قۇجاتتا ءولۋ سەبەبى «اتىلعان» دەپ كورسەتىلىپتى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الماتى قالاسىنداعى مۇراجاي ءۇيى 1993 جىلى ۇيىمداستىرىلعان. بۇل مۋزەيدىڭ اشىلۋىنىڭ ەرەكشە تاريحى بار.  1988 جىلى 4 قاراشادا قازاق سسر جوعارعى سوتى 51 جىل «حالىق جاۋى» دەپ قارا كۇيە جاعىلىپ كەلگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءىس-قيمىلىنان قىلمىستىق ارەكەتتەر تابىلماعاندىقتان تەرگەۋ بارىسى توقتاتىلسىن دەگەن شەشىم شىعارىپ، تاريحي تۇلعانىڭ ەسىمى رەسمي تۇردە اقتالدى.

1998 جىلدىڭ 19 قىركۇيەگىندە مۋزەي-ۇيدىڭ قايتا جوندەۋدەن سوڭ سالتاناتتى تۇردە اشىلدى. 1993 جىلى 18 اقپاندا قالا اكىمىنىڭ «الماتى قالاسىنداعى كوسموناۆتار كوشەسىنىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى» №78 شەشىمىمەن 1962 جىلدىڭ 15 تامىزىنان باستاپ كوسموناۆتار كوشەسى دەپ اتالىپ كەلگەن، ۇزىندىعى 4450 مەتر بولاتىن ورتالىق كوشەگە قازاق حالقىنىڭ رۋحاني اعارتۋشىسى بولعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەسىمى بەرىلدى.  وسى جىلدىڭ 9 قىركۇيەگىندە «قازاقتىڭ حالىق اعارتۋشىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۋزەي-ۇيىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى» قالا اكىمى اپپاراتىنىڭ №360 شەشىمى شىقتى.  شەشىم نەگىزىندە ا.بايتۇرسىن ۇلى كوشەسىندەگى 60ء-ۇيدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. اتالمىش شاراعا ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءىنىسى ماشەننىڭ ۇلى سامىرات كاكىشيەۆ جەتەكشىلىك جاساعان بولاتىن. سامىرات ماشەن ۇلى 1994 جىلى 5 تامىزدا احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى قوعامدىق قور قۇردى. قوعامدىق قور 1994 جىلى 25 قاراشادا قر-نىڭ ادىلەت مينيسترلىگى الماتى قالالىق ادىلەت باسقارماسىندا زاڭدى تىركەلگەن. 

احمەتتىڭ قىزى شولپان بۇل ءۇيدىڭ اشىلعاندىعىن كورگەن جوق. بۇگىندە مۇراجايعا بايتۇرسىنوۆ سەرىك سامىرات ۇلى ءتوراعالىق ەتىپ وتىر. سامىرات بايتۇرسىنوۆ، بايتۇرسىننىڭ كەنجە بالاسى ماشەن قاجىنىڭ ۇلى. ماشەن – شولپاننىڭ تۋعان اكەسى. سامىرات قونايەۆپەن زامانداس بولعان. قازاقستان قوناق ءۇيى مەن اراسان مونشاسىنىڭ قۇرىلىسىنىڭ جۇرۋىنە سەبەپشى بولعان ساۋلەتشى، ارحيتەكتور. سامىرات ماشەن ۇلى بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى قوعامدىق قوردى 1994 جىلى قۇردى. ول دا ورىس قىزىن الدى. ال، ول كىسىنىڭ ۇلى سەرىك سامرارت ۇلى بايتۇرسىنوۆ سپورتتا تانىلعان. قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ اتىنداعى مەكتەپتىڭ ۇزاق جىلدار بويى ديرەكتورى بولدى.

قازاق تاۋەلسىزدىگى احمەتتەردىڭ قايراتكەرلىگىنەن باستاۋ الادى

– احمەتتەردىڭ ءومىرى بارىمىزگە ونەگە. وزدەرىنىڭ جەكە باسىنان گورى ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويدى. ۇلتقا كەرەك دۇنيەنىڭ قاسىنان تابىلا ءبىلدى. «تاۋەلسىزدىگىمىزدى 25 جىل دەپ قالاي ايتامىز؟ قازاق گازەتىن شىعارىپ، ۇلت رۋحىن وياتقان، 1920 جىلى قىرعىز دەپ تۇرعان اۆتونومياعا قازاق دەگەن اتاۋ اپەرگەن وسى كىسى عوي. اۆتونوميانىڭ اتاۋى ول كەزدە قازاقستان ەمەس قازاق اۆتونومياسى ەدى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز سول الاشوردا تۇسىنان باستالسا كەرەك-تى»، دەيدى رايحان ساحىبەك قىزى.

– تىكەلەي ۇرپاعى بولماسا دا احاڭنىڭ رۋحى ماڭگى وشپەيدى. احمەتتىڭ ۇرپاعى تىكەلەي ءوزىنىڭ قانىنان بولۋى شارت ەمەس. ءبىز ءبىر عانا سالانىڭ ءوزىن الىپ جاتا الماساق، ول كىسى ۇلتتىق رۋحانياتقا ايانباي قىزمەت ەتتى. قالام تارتپاعان سالاسى جوق. الاش ارىستارىنا ءجون كورسەتتى، اقىلشىسى بولدى. دەگەنمەن، قازىرگى مۇراجاي ۇيدە ءاليحان بوكەيحان ۇلىنىڭ توقتاپ-توقتاماعانى بەلگىسىز.  انىقتامادا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعان جىلىن 1873 دەپ بەرەدى، شىن مانىندە ولاي ەمەس. ءوزىنىڭ جازعان قولتاڭباسى بويىنشا 1872 جىلدىڭ بەسىنشى قىركۇيەگى. مۇراجايدا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءومىر دەرەگىنىڭ ءوز قولىمەن جازعان جازباسىنىڭ كوشىرمەسى ساقتالعان. ءوز قولىمەن ورىسشا جازىلعان ومىردەرەگىنىڭ كوشىرمەسىندە: «مەنىڭ تۋعان جىلىم مەشىن، 1872 جىل…» دەپ كورسەتىلگەن.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى  تورعايداعى ۋچەليشەدە 5 جىل، ورىنبوردا 4 جىل وقىعان. اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقانىمەن قوسقاندا ونىڭ بار وقىعانى ون جىل عانا. ورىسشا وقىعان وعان ورىنبور مەكتەبىن ءبىتىرىپ كەتىپ بارا جاتقاندا  «مىنەزى جۋاس، فيزيكالىق تۇرعىدان ءالسىز، ءبىراق ورىس عىلىمىن، ءىلىمىن قازاق جەرىنە تاراتۋعا جارامدى» دەپ مىنەزدەمە جازىلعان. احمەت كەرىسىنشە، قازاعىنا قىزمەت ەتتى. ورىستار ويلاعانداي بولعان جوق.

ورىستار تورعايعا بەكىنىس سالىپ، اۋلىنا ويران سالعان كەزدە احمەت 13 جاستاعى بالا بولعان. ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ جەرىنىڭ شۇرايلىسى جات قولىندا. احمەت بايتۇرسىن ۇلى «مەملەكەت قامقورلىعىندا جەر بولۋى كەرەك، مادەني وشاقتار بولۋى كەرەك» دەپ بەكەر ايتپاعان. ءبىز ونى ءالى كۇنگە دەيىن جاساي الماي وتىرمىز.

احمەتتىڭ قاي كىتابىن اشىپ قاراساڭىز دا، ءسوزى بىسمىللامەن باستالادى. احمەتتىڭ ەڭبەكتەرى ۇلتتىق ءعىلىم-بىلىمىنىڭ نەگىزى بولدى. بايتۇرسىن ۇلى ىبراي التىنسارين سالدىرعان مەكتەپتەن شىعىپ، 9 جىل بويى ورىسشا وقىپ، كيريلليسامەن  حات تانىعان بولسا دا وسى جازۋعا مويىنسۇنباي اراب الىپبيىنەن ىقشامداپ توتە جازۋدى قالىپتاستىردى. ءابىش كەكىلبايەۆ احمەت بايتۇرسىنۇلىن ابايدان دا، ال-فارابيدەن دە جوعارى قويادى. سەبەبى احمەت حالقىن عىلىم-بىلىمگە جەتەلەي ءبىلدى، ارتىنان ەرتە ءبىلدى دەيدى. 1912 جىلى شىققان توتە جازۋ الىپپەسىمەن احمەت «قازاق گازەتىن» شىعارىپ، ۇلتىن تاربيەلەي ءبىلدى. ول بۇل ءالىپبي تۋرالى «بۇل جازۋ يسلاممەن بىرگە كىرگەن، ءارى وڭىنان جازىلاتىن جازۋ. جازباشا دا، باسپاشا دا وزگەرمەيتىن بۇل جازۋ بالانىڭ جادىندا تەز جاتتالىپ قالادى» دەگەن.

قازاق گازەتىنىڭ ەمبلەماسى ىسپەتتەس كيىز ۇيگە ولار ۇلكەن ءمان بەرگەن. وندا جازىلعان «قازاق» دەگەن جازۋدىڭ ەكى «ق»-سىنداعى نۇكتە ءۇيدىڭ قوس تەرەزەسى. «ز»-سى بوساعا. «قازاقتىڭ جەرىن گۇلدەندىرۋگە، مادەنيەتىن العا سۇيرەيمىن دەگەن كىسىگە ەسىك اشىق، ءبىراق دىنگە، تىلگە، جەرگە تيمەسىن» دەگەن تالاپ قويادى ولار. ورىس پاتشالىعىنىڭ ۇكىم جارلىعىن قازاق جەرىنە جاياتىن باسىلىم رەتىندە ساناعانىمەن بۇل كىسىلەر «قازاق گازەتىن» قارۋ رەتىندە ۇستادى. بۇل گازەتتى ۇكىمەت، پاتشا قارجىلاندىرمادى. ءتورت بىردەي سانىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوز قاراجاتىمەن شىعاردى. قازاق بايلارى، قازاق بۋرجۋازدارى قارجىلاندىردى. گازەتتىڭ شىعۋىنا مۇرىندىق بولدى. گازەت 8000 تيراجبەن تارادى. ىستامبۇلدان، نيۋ-يوركتان ارناۋلى الدىرىپ وقىعاندار بولعان.

احمەتكە ادال جار بولعان ورىس قىزى الەكساندرا

– ءومىرى، وسكەن ورتاسى ايداۋدا ءجۇردى. ايداۋدا جۇرگەن ادامعا قازاقتىڭ باي-باقۋاتتىسى قىزىن بەرەر مە ەدى. الاشتىڭ زيالىلارى نەگىزىنەن ورىس قىزدارىن جار ەتتى. «بۇل كىسىلەر كۇن كورۋ ءۇشىن ورىستان قىز الدى» دەگەن كۇڭكىل بار. بۇل كىسى اۋليەكولدە ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەنىندە الەكساندراسىن كەزىكتىردى، ورمان قورىقشىسى بولىپ جۇرگەن كىسىنىڭ قىزى الەكساندرا يۆانوۆنانى جار ەتتى. ەكەۋى دە باستاۋىش مەكتەپتە ساباق بەرگەن. ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى ۇناتقان. بىرەۋى حريستيان، بىرەۋى يسلام دىنىندە بولعاندىعى ءۇشىن، ۇيلەنۋىنە رۇقسات بەرىلمەيتىندىكتەن احمەت ونى قوستانايدىڭ تاتار مەشىتىنە اكەلەدى، ول جەردە رۇقسات ەتپەگەندىكتەن ترويسككە بارىپ، ءۇش اي مۇسىلماندىقتان وتكىزەدى. اۋىلىنا اكەلگەن كەزدە، «13 جاسىڭدا اكە-شەشەڭدى اناۋ سىبىرگە جەر اۋدارىپ جىبەرگەن ادامداردىڭ قىزىن نە بەتىڭمەن اكەلىپ تۇرسىڭ؟» دەپ اۋىلداستارى سوككەندە احمەت اتامىز:

«سۇراساڭىز ەسىمى – الەكساندر يۆانوۆنا،

ريزامىن قۇدايدىڭ ونى ماعان قيعانىنا.

ءبىر كاپىردى مۇسىلمان قىپ، ساۋاپتانسام،

تۇرماي ما ون مولدانىڭ يمانىنا»، - دەپ ايتقان ەكەن.

احمەتتىڭ جارىن انىقتامادا بادريسافا مۇحامەد-سادىق قىزى دەپ بەرەدى. نەگىزى ول احمەتتىڭ عاشىق بولعان قىزى بولعان. باليعات جاسىنا جاڭا تولعان تاتار كوپەسىنىڭ قىزى قايتىس بولىپ، الەكساندر يۆانوۆناعا سول كىسىنىڭ اتىن بەرىپ، مۇسىلماندىقتى قابىلداتىپ العان. شولپان اپامىز بولسا احمەتتىڭ تۋعان ءىنىسى ماشەن دەگەن قاجىلىققا بارعان كىسىنىڭ قىزى. شولپان ماشەننىڭ 13 بالاسىنىڭ كەنجەسىنىڭ الدىنداعى، 12ء-ىنشى بالا. ءتۇرى اقسارى بولعاننان كەيىن احاڭنىڭ ايەلى وسى كىسىنى قالاپ باۋىرىنا سالعان. سونداي-اق، احمەتتىڭ كاكىش دەگەن ەرتە قايتىس بولىپ كەتكەن اعاسى بولعان. سول كىسىنىڭ اۋمات، قازيحان دەگەن ەكى بالاسىن دا باۋىرىنا سالعان. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، 1929 جىلى احمەت «حالىق جاۋى» رەتىندە ۇستالعان كەزدە «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەپ ەكى ازاماتتى اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ سۇيرەپ ولتىرگەن. ولار مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىرىپ سول اۋىلعا ءمۇعالىم بولىپ كەلگەن. شولپان اپانىڭ ءتىرى قالعان سەبەبى احمەتتىڭ ايەلى الەكساندرا يۆانوۆنامەن بىرگە بۇل كىسى تومسككە جەر اۋدارىلادى. ال، احمەت ارحانگەلسككە جەر اۋدارىلدى.

5 رەت تۇرمەگە تۇسكەن كەزىندە دە، 2 رەت جەر اۋدارىلعان كەزىندە دە سوڭىندا جۇرگەن سول جارى ەدى. سونىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! ول مۇسىلمان دىنىنە كىرگەن بولاتىن. ءبىر كۇيەۋى ۇستالعاندا ەكىنشىسىنە، ەكىنشىسى ۇستالعاندا ۇشىسىنە تيگەندەر دە بار عوي... وندايلاردىڭ تۇقىمى جاقسى بولعانىنان كەيىن، ارتىندا ۇرپاعى بولعانىنان كەيىن ءتىپتى تاعدىرىن درامالىق قويىلىمعا اينالدىرىپ جاتىر. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ارتىندا ۇرپاعى بولماعاننان كەيىن ونى ەشكىم ەلەمەيدى. ماڭعىستاۋدا احاڭنىڭ «ازاپپەن وتكەن ءومىر-ايىن»، قوستانايلىقتار «اق كەلىن» دەگەن سپەكتاكلدى قويدى.

ايەلى الەكساندرا يۆانوۆنا گازەت شىعارۋدا احمەت بايتۇرسىنۇلىنا ۇلكەن دەمەۋ بولعان. باستاۋىش مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەن ول گازەت شىعارۋ بارىسىندا احمەتتىڭ بويىنداعى دارا تالانتتى، اۋىر جۇكتى سەزىنگەندىكتەن بار جۇمىسىن قويىپ، احمەتتىڭ جاعدايىن جاساعان. «ءبىزدىڭ بەلگىلى عالىمدار احمەتتىڭ ايەلى تۋرالى «ارتىنان تاماق تاسىپ، كىر-قوڭىن جۋعاننان كەيىن اياۋشىلىقپەن ۇيلەنگەن» دەگەن ءۇستىرت پىكىردى ايتادى. شىندىعىندا، ولار تۇرمەدەن كەيىن ەمەس، احمەت تۇرمەگە تۇسكەنگە دەيىن 1897 جىلى وتباسىن قۇرعان. العاشىندا ولار ومبىدا تۇرعان. بۇل كىسىلەردىڭ تۇتىنعان دۇنيەسىنەن قالعانى چەمودانى مەن قارا ساندىعى، ستالينگە حات جازعان ماشىڭكەسى. 

ءوز زامانىندا-اق باقاستىقتىڭ قۇربانى بولعان بايتۇرسىن ۇلى

– 1929 جىلى احمەت قىزىلوردادا ۇستالىپ، الماتىعا اكەلىنە جاتقان كەزدە سايرام تۇرمەسىندە مۇحتار اۋەزوۆ ەكەۋى بىرگە وتىرادى. سول كەزدە مۇحتارعا بۇل كىسى «مۇحتار، ءبىز اسارىمىزدى اسادىق، جاسارىمىزدى جاسادىق. ءبىز سياقتى قارسىلاسا بەرەتىن بولساڭدار قازاقتان تۇقىم قالمايدى. سەندەر سوۆەتكە وتىڭدەر، ءبىز وسى قالپىمىزبەن قالامىز» دەپ ايتقان ەكەن. وسى تۇرمەدەن كەيىن اتاۋ جازاسىنا بۇيىرىلىپ، كەيىن ون جىلعا جەر اۋدارىلعانىندا، ماسكەۋدە 1930 جىلى «ليتەراتۋرنىي ەنسيكلوپەديا» دەگەن كىتاپ شىققان. ول كىتاپقا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ دا اتى كىرەدى. قالامگەرلىگىنە باعا بەرىلىپ، قازاقتان شىققان دارا تۇلعا ەكەنى اتاپ ايتىلادى. سول كەزدە وراز يسايەۆ، وراز جاندوسوۆ، ءىزمۇقان قۇرامىسوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابباس توعجانوۆتار سياقتى جەتى ادام ءۇش رەت ستالينگە «احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ول ورىنعا لايىق ەمەستىگىن» ايتىپ، جازالاۋىن سۇراپ  حات جازادى. «ۇلى ورىس حالقىن مويىنداماعان، الاشوردانىڭ قالدىعى» دەپ قارالاپ ايىپتايدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ بۇل جايلى:

«قينامايدى اباقتىعا جاپقانى،

قيىن ەمەس، دارعا اسقانى، اتقانى،

ماعان قيىن وسىلاردىڭ بارىنەن،

ءوز اۋلىڭنىڭ يتتەرى ءۇرىپ-قاپقانى...»، - دەگەن.

ءسۇرىلىپ كەتۋدەن بىرنەشە رەت امان قالعان ءۇي

مۇراجاي احاڭنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بۇگىنگە جەتكەن. مۋزەي ءۇي بوپ تۇرعانىنا جيىرما جىلعا جۋىقتاعان ۇيگە بۇگىنگە دەيىن مەملەكەتتەن قامقورلىق بولماعانى ءوز الدىنا، ءتۇرلى تابىستىق ماقساتتاعى نىساندار سالعىسى كەلىپ كوز تىككەندەر از بولماعان.

–  سانالى عۇمىرىندا بەس رەت تۇرمەگە ءتۇسىپ، ەكى رەت جەر اۋدارىلىپ، قۋدالانعان جاننىڭ ارتىندا قانداي دۇنيە-مۇلىك قالسىن؟! شىنىندا دا، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1934 جىلدان 1937 جىلعا دەيىن تۇرعان ۇيىندە تۇلعا تۇتىنعان زاتتاردان بىرلى-ەكىسى عانا ساقتالعان. وسى ءۇيدى سۇرەدى، قوناق ءۇي سالادى دەگەن اڭگىمە شىققاندا بىر-ەكى اكادەميك قارسى شىعىپ، ءۇي ءسۇرىلىپ كەتۋدەن امان قالدى.

«ساندالتىپ جىبەرەمىن» دەپ ايتقان سەرىك سەيدۋمانوۆ پەن «كىم كورىنگەنگە» اقشا بولە المايتىن مۇحتار قۇل-مۇحاممەد

– سەرىك سەيدۋمانوۆ دەگەن ءقازىر دەپۋتات بولىپ وتىرعان ادام 2005 جىلى ماعان: «سەن مۋزەي بولىپ تۇرا المايسىڭ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ %70 زاتى جوق، بۇل مۋزەي جابىلۋى كەرەك. بولماسا فيليال بولىپ ورتالىق مۋزەيگە باراسىڭ. ورتالىق مۋزەيدە كەزىندە كەڭەسشى بولىپ ىستەگەن» دەگەن ەدى. مەن: «كەشىرىڭىز، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ونشالىق زاتى قايدان بولادى، 5 رەت تۇرمەگە ءتۇسىپ، 2 رەت جەر اۋدارىلعان ادامنىڭ بارلىق جەكە مۇلكى كامپەسكەگە كەتكەن بولسا؟! ءسىزدى ءبىر رەت تۇرمەگە ءتۇسىرسىنشى، نەڭىز قالادى؟» دەپ ايتىپ سالعانمىن. ماعان «ساندالتىپ جىبەرەمىن» دەپ ايتقان ەدى. ساندالعان جوقپىز، كەرىسىنشە اللانىڭ سالعان ساتىمەن كانديدات بولدىم. احمەت اتامىزدىڭ ارقاسىندا ءقازىر نانىمىزدى جەپ ءجۇرمىز. مۋزەي شاما-شارقىنشا حالىققا قىزمەت ەتىپ كەلەدى.

بىردە مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۋزەي ۇيىنە دەپ كومەك سۇراسام «كىم كورىنگەنگە بولگەنگە اقشام جوق» دەدى ماعان. "احمەت بايتۇرسىن ۇلى" دەپ سۇراپ تۇرمىن عوي. سوندا ماعان «كىم كورىنگەنگە» دەپ سويلەپ تۇر.

بيلىكتەن بىرەۋ-مىرەۋ كەلسە عانا ەسكە تۇسەتىن بايتۇرسىن ۇلى مۋزەي ءۇيى

بيىل تامىزدىڭ 15-ىندە سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ كەلىپ كەتتى. ول كەلەردىڭ الدىندا ادامدار كەلىپ مۋزەيدىڭ جان-جاعىن تازالاپ، كەم-كەتىگىن تۇزەپ، شالا بايىپ قالدىق. ءماسىموۆ بايتۇرسىن ۇلى مۋزەيىنە وڭ كوزبەن قارايدى. ول كىسىنىڭ جەك تۇلعاسىن، ساياسي قىزمەتىن اركىم ءار ءتۇرلى سىنايدى. ءبىراق، مەن 2010 جىلى ورىنبورداعى قازاق سەزى وتكەن ۇيگە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىپ بەرگەنى ءۇشىن، الاش ارىستارىنا باس يەتىنى ءۇشىن ريزالىق بىلدىرەم. مەملەكەتتىك حاتشى گۇلشارا ءابدىحالىقوۆا كەلىپ كەتەردە دە مۋزەيگە از كەم «جاردەم» جاسالدى. ال، باسقا كەزدە بيلىكتەن باس سۇققان جان جوق.

مۋزەيدى «تاستاي قىپ» جاساپ بەرىپ كەتكەن تاسماعامبەتوۆ

–  مۇراجاي ءۇيدىڭ جاڭارۋىنا ۇلەسىن قوسقان، ۇلكەن ازاماتتىق جاساعان يمانعالي تاسماعامبەتوۆ بولاتىن.  ول باسقا اكىمدەر سياقتى «حات جازىڭىز رەسمي، قازىنادا اقشا قاراستىرىلماعان» دەپ قۇتىلعان جوق. 2005 جىلى مۋزەي جابىلادى، سۇرىلەدى دەپ جۇرگەندە كەلىپ، جاقسىلاپ ءبىر ارالاپ شىعىپ، دالادا تۇردى دا «بۇنى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن سىزگە نە كەرەك؟» دەپ سۇرادى. سوسىن ءبىر ۋاقىتتا تەلەفون شالدى. كوپ وتپەي جەتىپ كەلگەن قۇرىلىسشىلارعا «مىنا كىسى نە ايتادى سونى ىستەڭدەر، ءوزىم باقىلايمىن» دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتتى دا كەتتى. سول سوزىندە تۇردى، ول قۇرىلىسشىلار وسى ءۇيدى 8 اي بويى جوندەسە، يمانعالي ەكى-ۇش اپتادا ءبىر كەلىپ، تەكسەرىپ كەتىپ تۇردى. بۇنى نەگە ايتىپ جاتىرمىن. 1998 جىلى وسى ءۇي بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويى قۇرمەتىنە مۋزەي رەتىندە اشىلدى. سول كەزدە ۇكىمەتتەن 12 ميلليون اقشا بولىنگەن. سول كەزدەگى سونشاما اقشاعا بۇل ءۇيدىڭ نە جىلۋى، نە اۋىز سۋى قوسىلماي قالعان. نە سىرتى قورشالماعان. سودان كەيىن قالانىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، ازىپ-توزعان احاڭنىڭ مۇراجايى دەپ ايقايلاۋمەن جۇردىك. تۋىستارىمەن دە ۇرسىسىپ قالعان كەزىم بولدى. بۇلار ءتىپتى مەنى كورگىسى دە كەلمەيتىن كەزى بولدى. قيىن كۇندەر ءوتتى، جانىڭ اۋىرعاسىن ايتاسىڭ. مەن شولپان اپانىڭ اماناتىن ارقالاپ قالعاندىقتان وسى ءۇيدى تاستاپ كەتە المادىم. توزىپ تۇرعان مۋزەيدى اشىلعان سوڭ 7 جىلدان كەيىن يمانعالي جاساتىپ بەردى. قاتىپ قالعان كاناليزاسياسىن دا قوستىرىپ بەردى. اۋىز سۋدى دا بەردى. جىلۋدى دا بەردى. سىرتىن قورشاتىپ بەردى. مەن ودان كەيىن كەلگەن اكىمدەرگە دە مۇراجايعا قامقورلىق جاساۋىن سۇراپ ءجيى حات جازام. باۋىرجان بايبەك ءبىر كەلگەندە «اپاي ءسىز نەگە حات جازعانىڭىزدى قويمايسىز سايتقا» دەيدى. مەن «جۇرتتىڭ ءبارى تاسماعامبەتوۆ ەمەس قوي، تاستاي قىلا المايدى، سوسىن جىنىڭ ۇستاپ جازاسىڭ» دەدىم. ويتكەنى ءبىز سىرتتاعى جىلۋ كەلەتىن ترۋبا ءشىرىپ كەتىپ، ءۇش جىل جىلۋسىز قالدىق.

بۇل جەرگە كورۋگە كەلگەندەردەن اقشا الامىز. سول تۇسكەن اقشا كوممۋنالدىق تولەمگە جەتسە جەتتى. جەتپەسە ءوزىمنىڭ مۇعالىمدىك قىزمەتىمنەن العان جالاقىمنان قوسىپ تولەيمىن.

ءۇيى تۇگىلى ءوزى دە باعالانباعان بايتۇرسىن ۇلى

– وزدەرىڭ سياقتى جاستاردى كورگەندە قۋانام. بىرنەشە كۇن بۇرىن، 8-جەلتوقسان... احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اتىلعان كۇنىندە... 

مۇراجايعا ارنايى ات باسىن بۇراتىندار بولار دەگەن ۇمىتتە ەدىم. ەرتەرەكتە الاش ارىستارىنىڭ شەيىت بولعان كۇنىن ەسكە الىپ ب ا ق قۇرالدارى، زيالى تاريحشىلار مەن دەرەكتانۋشى عالىمدار، ءتىپتى مەكتەپ وقۋشىلارىنا ەستەلىك-ساباق جۇرگىزىڭىزشى دەپ مۇعالىمدەرى باس سۇعۋشى ەدى. بۇل جولى ءتىپتى تىم-تىرىس بولدى! 

تەك استانالىق ارىپتەسىم بەكجان ءابدۋالى ۇلى مەن ەدۆايزەرلىك توبىمنىڭ بەلسەندىسى جانسايا سمان كەلدى. داستارحان جايدىم، احاڭنىڭ جانە ونىڭ شەيىت بولعان زامانداستارىنىڭ رۋحىنا ارناپ بەكجان مىرزا قۇران باعىشتادى! 

ارتىنشا قالبالاقتاپ 22-مەكتەپتىڭ 9-سىنىبىنىڭ 6 وقۋشىسى جەتەكشىسىز جەتىپ كەلدى. ولارعا ەكسكۋرسيا ساباعىن جۇرگىزدىم، بالالارعا «بۇگىنگى مۇراجايعا كەلۋلەرىڭىز ساۋاپتى ءىس بولدى» دەپ، كەلەر جىلى الاش ارىستارىنىڭ قۇربان بولعانىنا – 80 جىل تولاتىنىن ەسكەرتتىم. ولاردىڭ كوزدەرىنەن ۇشقىن كورگەندەي بولدىم. ىلايىم، سولاي بولعاي!

احمەت سىيلىعىن تاعايىنداسام دەپ ارماندايدى

رايحان ساحىبەك قىزى نوبەل سىيلىعى دەگەن سياقتى «احمەت» سىيلىعىن تاعايىنداسام دەپ ارمان ەتەدى. جۇمىسى «تازا»، سەنىمدى بانكتەن بايتۇرسىن ۇلى اتىنا شوت اشىلسا، سول شوتقا تۇسكەن اقشا دەپوزيت رەتىندە وزىمەن-وزى كوبەيىپ ءوسىپ وتىرسا، نوبەل سىيلىعى سياقتى ۇلتقا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەرگە سىيلىق سول شوتتان بەرىلسە دەپ ارماندايدى.

–  قازىرگى كەزدە احمەتتىڭ اتىن پايدالانىپ نان تاۋىپ جۇرگەندەر از ەمەس. ولاردىڭ ىشىندە دۇرىس پايدالانىپ جۇرگەن جالعىز راحمان الشانوۆ. ول احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىندا التىن، كۇمىس، قولا مەدالدار شىعارىپ، ساياسي جۇمىستان گورى اعارتۋ سالاسىنداعى ادامدارعا بەرىپ كەلەدى. مۋزەي ۇيگە كومەكتەسپەسە دە، ايتەۋىر احمەتتىڭ اتىن شىعارىپ ءجۇر. سول ءۇشىن دە العىس ايتامىن.

بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى امەريكادان 1967 جىلى شىققان كىتاپ

– «Asia a Century of Russian Rule(ورتا ازيا رەسەي بيلەۋىندە)» دەگەن Edward Allworthء-تىڭ  امەريكادان 1967 جىلى شىققان كىتابى بار. ول كىتاپتا شوقان ءۋاليحانوۆتان باستالىپ، ىبىراي التىنسارين، اباي، ءاليحانداردى، الاش زيالىلارىن تۇرار رىسقۇلوۆقا دەيىن تۇگەل قامتىعان. بىزدە جوق سۋرەتتەر ءجۇر. اماندىقوۆ ولجاس مەيرام ۇلى دەگەن گۋميليەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى سوناۋ امەريكادان تاۋىپ اكەلىپ بەردى. ولرويدىڭ كىتابى 1967 جىلى اعىلشىن تىلىندە جازىلعان. سكانەرلەپ، قازاقشاعا اۋدارتقىمىز كەلىپ وتىر. بۇل كىتاپتا اۆتور ەڭ كوپ احمەت بايتۇرسىنۇلىنا توقتالعان.

***

ءسوز سوڭىندا، احاڭنىڭ 140 جىلدىعى دا جۇپىنى ءوتتى.  احمەت بايتۇرسىنۇلىنداي قازاق حالقىنىڭ ار-وجدانىنا اينالعان تاريحي تۇلعانىڭ قولىمەن جازعان قانداي دا قاعازدى نازاردان تىس قالدىرۋعا، ەسىمىن ەستەن شىعارۋعا قۇقىمىز جوق ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى.

قامشىگەر: نۇرعالي نۇرتاي