قامشى دەسە كوز الدىمىزعا ورىمدەرى بىلەۋدەي، سابى جۇمىر اعاشتاردان، كوبىندە توبىلعىدان جاسالعان قاراپايىم مالشى قۇرالى ەلەستەيتىنى انىق.  ءار قازاقتىڭ تورىندە تۇرۋعا ءتيىس وسىناۋ قۇرال بۇگىنگى سيپاتى  ساندىك ءۇشىن سياقتانىپ، ءتۇستى مەتالدارمەن قاپتالىپ، ويۋ- ورنەكتەر سالىنعان اشەكەيلى تۇرلەرى  مۇراجايلارمەن ۇلتتىق سۋۆەنير ورتالىقتارىنان عانا ۇشىراسادى قازىر.

قازاقتىڭ سالەمىمەن قاتار جۇرەتىن اتالعان ات ابزەلى سانالاتىن كولىك قۇرالى مال باسىندا عانا ەمەس، اڭشىلىقتا، ءتىپتى سوعىستا دا پايدالانىلعان. دانا قازاقتا قامشى قۇرالى بالا تارتيەسىندەدە ماڭىزدىلىعى  بار دۇنيە. ماڭىزدىلىعى سول بالانى بەس جاسىنا دەيىن پاتىشاڭداي سيلا، ودان ون بەسىنە دەيىن قۇلىڭداي جۇمىسقا جەك، ون بەسىنەن كەيىن دوسىڭداي سىرلاس دەيتىن تاعىلىمدى ۇستاناناتىن قازاق حالقى بالام جامان بولىن دەپ ەمەس، جۇگەنسىز كەتپەسىن دەپ سوتقارلىعى تانىلعان بالانىڭ قۇلاعىنا  وسى قامشىنىڭ كومەگىمەن  اقىلىن قۇيعان. قۇلاقسىزدىق تانىتسا سارت ەتكەن قامشىمەن قاتار جاۋىرىنى اشىپ، ساناسىنا سىڭەتىن اتانىڭ اقىلىن كوڭىلىنە تۇيەتىن بابا قازاقتىڭ جونعان جەبەسى دالاعا كەتپەگەن. سونداي- اق ۇلتىمىزدا قامشىگەرلىك ونەرى دە باتىرلىقتىڭ دارا ۇلگىسى بولعان، مال شەتىنە تيگەن بارىمتاشىلارعا شوقپارىن قامداپ ۇلگەرتپەي، تۇماقتاي ۇشىراتىن جىلقىشىنىڭ قارۋى تيگەن جەرىن ءتىلىپ تۇسەتىن وسى قامشى سانالعان.  ون قاباتتالعان وگىز تەرىسىن قامشىنى ءبىر سالعاندا- اق قاقىراتا سوگەتىن قامشىگەرلەر تۋرالى اڭىزعا اينالىپ بارا جاتقان اڭگىمەلەر حالىق اراسىندا كوپ- اق. اكەنىڭ قاتال سىناقتارىنان شىمىر دا قايسار بوپ جەتىلگەن ۇلان اتانىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ەلدىڭ بالاسى، قورعانى بولعانى ارينە اق ۇرپەك كەزىندە قالاي باۋلۋىنا بايلانىستى. حالقىمىزدا  ەر بالا وتباسىندا اكەگە كومەكشى بولىپ، سىرتتاعى شارۋالارىنا بولىسىپ، جۇلدىزدى اسپان استىندا مال كۇزەتىسىپ، اساۋ ۇيرەتۋ، اڭ اۋلاۋ سىندى توزىمدىلىككە باۋليتىن جيىنداردا ازامات بوپ تانىلسا، قىز بالا ارينە اناسىنان تاربايە الىپ، جاساۋ- جابدىعىنىڭ كەستەلى اشەكەيلەرىن ءوزى دايىنداپ، جەڭگەلەردىڭ سىرلاسى بولا ءجۇرىپ بولاشاق انا بولۋعا دايىندالعان. قىرىق ۇيدەن تيىم دەلىنىتىن نازىك جاندىلارعا ارنالعان ارناۋلى زاڭعا قاتال باعىنىپ، اكەنىڭ بەتىنە تىك قاراماي، اناسىنا تىك سويلەمەي وسەتىن كەشەگى اپالارىمىز الدى جيىرما قۇرساققا دەيىن كوتەرىپ، ۇلتتىڭ تۇتقاسىن ءوز وتباسىنىڭ اناسى بولۋى ارقىلى ۇستاپ، ءبىر ۇرپاقتى ءبىر ۇرپاققا جالعاعانى انىق. ارينە حالىق بولاشاعى ۇرپاقتىڭ سانالىلىعىنا، تەكتىلىگىنە بايلانىستى. سوندىقتان دا بولاشاعىنىڭ جارقىن بولعانىن قالاعان حالقىمىز بالا تاربيەسىنە بەيجاي قاراماعان.

تاريحىندا جەتىمى، جەسىرى بولماعان، تۇرمەسى بولماعان، ءبىر بالا جوق بالا، ەكى بالا جارتى بالا، ءۇش بالا ءبۇتىن بالا دەپ، ءۇيدىڭ بازارىن بالا دەپ باعالاعان قازاق وزىندىك دالا زاڭىنا باعىنىپ وتىرسا، بۇگىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتان، ۇلتتىق بولمىستان بۇتىنگە جۋىق ايىرىلعانىمىز وكىنىشتى -اق. ورىستاندىرۋ سايااساتى تۇبىمىزگە جەتتى دەپ كەڭەس ۇكىمەتىن كىنالاپ كەلىپ ەك، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ دا ەڭسەمىزدى كوتەرۋگە تالپىنىپ تۇرعانىمىز شامالى. ەلىمىزدە ايتۋعا اۋزىڭ مۇلدە بارمايتىن ستاتيستيكالار بار، ءتورت ءجۇز مىڭعا جۋىق ادام تۇرمەدەن ورىن تەپسە، ونىڭ باسىم بولىگى جاستار بولۋى، ءتىپتى جارىق دۇنيەنىڭ ءدامى جازباي تار قۇرساق ىشىندە تۇنشىقتىرىلعان مىڭداعان تاعدىرلارعا كىنالى جاۋلىقسىز ايەلدەر، ويناقتاعان قىز عۇمىرىندا نەكەسىز تۋعان ون مىڭداعان، شەتەلگە ساتىلعان مىڭداعان بالا، قازاقتان جىگىت تاپپاي، جۇڭگو مەن تۇرىكتەرگە قاتىن بولعان ون مىڭداعان قىزدار، ەسىرتكىگە قۇل بولعان، ارام سۋعا ماستانعان، قولىن شوشايتىپ وزگە دىنگە ەنگەن سان مىڭداعان قارا كوزدەر... ءبارى- ءبارى جۇرەگىڭدى اۋىرتادى- اق اتتەڭ... ون- اق ميلليون قازاق ءۇشىن بۇل ساندار ۇلكەن قاسىرەت. قىزدارىمىز ۇلكەندى ۇلكەن دەپ سيلاماي، ءبىر دەسە ەكى دەپ بەتتەن الىپ، جالاڭاش جۇرسە ونى ۇيات دەپ ساناماي، جولدان تاپقان شاراناسىن قوقىسقا لاقتىرىپ، شىلىمدى بۇرقىراتىپ  جۇرسە، ۇلدارىمىز قىزدى قارىنداس دەپ ساناماي ارىن تاپتاپ، اتاسى اۋزىن شايماعان ارام سۋدى سىلقيا ۇرتتاپ، اسكەرگە بارسا ىنىسىنە الىمجەتتىك جاساپ، ۇساقتالىپ كەتۋى، ۇرپاقتىڭ وسىلاي جۇگەنسىز كەتكەنىنە كىنالى ءبارىمىز كىنا اۋدارىپ قۇتىلىتىن “باتىس” ەمەس، تاربيەمىزدىڭ تاياازدىعى بولسا كەرەك.

تاريح بەتىنەن ۇلت بولىپ جوعالىپ كەتپەۋىمىز كەرەك دەسەك ەرتەڭگە جەتكىزەتىن ۇرپاقتى جونگە سالۋىمىز كەرەك. تاربيە قامشىسىن ۇلت بولىپ ۇرپاقتى اشىندىرا سالماساق، قاسىرەتتى ستاتيستيكالار ارتا تۇسپەسە كەمىمەسى كامىل. قوعام دەيتىن كولىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان بيلىكتەگى بيلەۋشىلەردىڭ قولىنداعى زاڭ دەيتىن قامشىمىزدا سولقىلدىق تارتىپ سىلتەر تۇسىنا سىلتەنبەسە العا باسىپ كەتۋىمىز تاعى دا ەكىتالاي...

 نۇرعالي نۇرتاي