«ۇلت بولمىسى ادەبي سىيلىعى» بايقاۋىنا (جۋرناليستيكا)

جاسىرىن اتى: V

«1930 جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن فرانسيانىڭ «فيگارو» گازەتىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ماقالالارى ءجيى جاريالانىپ كەلگەن» دەگەن تىڭ دەرەك بار. ءبىراق ءالى دالەلسىز. بۇل تۋرالى عالىم سۇلتانحان اقق ۇلىنىڭ زەرتتەۋلەرىنەن بىلدىك. الاش كوسەمىنىڭ توعىز ءتىل بىلگەنىن ەسكەرسەك، يلانۋعا بولادى. ءالى دە بولسا «فيگارو» جايلى دەرەك ناقتى راستالىپ، زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىن كورگەنىمىز جوق. الايدا «ءبىر عالىمعا ۇقساپ باعىپ» ءوزىمىز زەرتتەپ كوردىك. قورىتىندى – مىناۋ.

 زەرتتەۋ نىسانى – گازەت. ال شەتەلدىڭ گازەتىن تابۋ ءوزىمىزدىڭ گازەتىمىزدى ىزدەۋدەن الدەقايدا وڭاي. سەبەبى ولاردىڭ بارلىق گازەتى دەرلىك سيفرلانعان. ياعني، عالامتورعا جۇكتەلىپ، PDF نۇسقاسى جاريالانعان. «فيگارو» گازەتىنىڭ 30-شى جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىنگى ساندارىن تابۋ قيىنعا سوقپادى. تاپقانمەن شارۋا بىتپەيدى. ەڭ باستى كەدەرگى – ءتىل. ءبىراق ونى دا اتتاپ وتۋگە بولادى. ادامنىڭ ينتۋيسياسى مەن لوگيكاسى مىقتى بولسا ءتىل ەكىنشى ورىنعا تۇسەدى. وعان قوسا فرانسۋزدىڭ ون شاقتى ءسوزىن بىلەتىنىمىز بار. بۇل دا شاما-شارقىنشا بىزگە كومەكتەستى.

«فيگارو» جايلى اڭگىمە قايدان شىقتى؟ جوعارىدا سۇلتانحان اقق ۇلىنىڭ زەرتتەۋلەرىنەن بىلدىك دەپ ايتتىق. عالىم بۇل تۋرالى سىرىم بوكەيحاننان ەستىگەن. سىرىم بوكەيحانعا ءاليحاننىڭ قىزى ەليزاۆەتا ايتقان ەكەن. ايتۋلارىنشا، ءاليحان «V» بۇركەنشىك ەسىمىمەن جاريالانىپ كەلۋى مۇمكىن. سەبەبى، بۇل بۇركەنشىك ەسىمدى الاش كوسەمى ءستولىپيننىڭ كەزىندە ءجيى قولدانعان.

جالپى ءوزى ءاليحاننىڭ قانشا بۇركەنشىك ەسىمى بولعان؟ زەرتتەۋدى باستاماس بۇرىن بۇركەنشىك ەسىمدەردى ءتىزىپ كورەيىك. ولار مىنالار: «ءا.ن.»، «قىر ۇعلى» نەمەسە «قىر ۇلى»، «قىر بالاسى»، «ق.ب.»، «عالي حان» نەمەسە «ءالي حان»، «ع.ب.» نەمەسە «ءا.ب.»، «ارىس ۇلى»، «تۇرىك بالاسى»، «قالماقباي» جانە «V». بۇل انا تىلىندە قولدانعان ەسىمدەر. ال ورىس تىلىندە مۇنان دا كوپ ەسىمدەردى قولدانعان ەكەن. ولار: «ا.ن.»، «سىن ستەپەي»، «تۋزەمەس»، «V»، «ا.ب.»، «ستاتيستيك»، «كيرگيز-كايساك»، «اليحان» نەمەسە «ال. كوچيەۆنيك»، «مۋسۋلمانين»، «كيرگيز»، «ستەپنياك»، «ك.ستەپنياك» نەمەسە «كيرگيز-ستەپنياك». سونداي-اق، كوپشىلىككە بەيمالىم «وبىۆاتەل»، «نابليۋداتەل»، «چيتاتەل»، «ۋاك» جانە «ن.ش.» ەسىمدەرى دە بار.

الدىمىزدا ءاليحان قولدانعان بۇركەنشىك ەسىمدەردىڭ ءتىزىمى بار. ەندى وسى ءتىزىم بويىنشا ءتۇن ىشىنەن كۇن ىزدەۋ عانا قالدى. «فيگارو» كۇندە شىعاتىن گازەت ەكەن. ياعني ءبىر جىلدا 365، بەس جىلدا 1825 ساندى قاراپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. ءوزى 12 بەتتىك گازەت. ءبىرىنشى بەتىندە اڭداتپا، ساياسات، ەكىنشى بەتىندە ەركىن تاقىرىپتاعى ماقالالار، ءۇشىنشى بەتى ادەبيەت، ءارى قاراي تەاتر، كينو، سپورت، جارناما. ءبىر بايقاعانىمىز، گازەت كوبىنە فرانسيا، انگليا جانە گەرمانيانىڭ ساياسي ءومىرى جايلى ماسەلەلەر كوتەرەدى.

كوبىنە بۇركەنشىك ەسىمدەرگە نازار اۋدارىپ وتىرعاندىقتان، «كاپيتان ح»، «چەرنايا ماسكا»، «پودپولكوۆنيك» ەسىمدەرى كەزدەستى. سونداي-اق، «The Watcher» بۇركەنشىك ەسىمى كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. ماقالا – فرانسۋزشا، بۇركەنشىك ەسىم – اعىلشىنشا. «The Watcher» اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا «باقىلاۋشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال «باقىلاۋشىنى» ورىس تىلىنە اۋدارساق «نابليۋداتەل» دەگەن ءسوز شىعادى. جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋاندىق. الايدا...

ماقالا اعىلشىن ساياسي ەليتاسى جايلى. قازاق ءھام كەڭەس وداعى جايلى ەمەس. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەڭبەكتەرىن قايتادان اقتارىپ شىقتىق. ءاليحان جايلى از بىلەتىنىمىزگە ۇيالدىق. ەۋروپا مادەنيەتى مەن ساياساتى جونىندە جازىلعان ەڭبەكتەرى جەتەرلىك. ونىڭ ىشىندە انگلياعا قاتىستى مىناداي ماقالالار بار:

1) قىر بالاسى. انگليا ەۋروپا سوعىسىنا نەگە كىرىسكەن؟ «قازاق» گازەتى (№79، 1914 ج.،)، سامار قالاسى.

2) قىر بالاسى. ۋيليام رامزاي – اعىلشىن حيميگى. «قازاق» گازەتى (№191، 1916 ج.،)، پەتروگراد.

ماسەلەن ۋينستون چەرچيلل جايلى ماقالاسىندا بىلاي جازادى: «وسى سەنتابىر باسىندا لوندوندا كوپ ادام جيىلعان جەردە انگليا سوعىس ءمينيسترى شەرشيل مىنانى سويلەدى...». بۇل سوزدەن اۆتوردىڭ سول جيىندا ءوزى دە بولعانىن بىلدىرەدى. «سويلەگەن ەكەن» دەپ تۇرعان جوق، «سويلەدى» دەيدى. بولماسا، «شەرشيلدەن كەيىن مۇنىڭ پارتياسىنا قاشاننان قارسى پارتيا كىسىسى سميت سويلەدى» دەيدى. بۇل جەردە دە سونداي جاعداي.

سونداي-اق، ءاليحاننىڭ شەتەل گازەتتەرىنە ءجيى شولۋ جاساپ وتىرعانىن بىلەمىز. سونىڭ ىشىندە انگليانى دا تىلگە تيەك ەتەدى.

ال فرانسياعا قاتىستى «ساۋدا (فرانسيا استاناسى پاريجدە ءبىر سوتتا ايتىلعان بيلىك تۋراسىندا). «اقجول» گازەتى (№409، 1924 ج.، 2-3 بەت)، ورىنبور)» ماقالاسى بار.

ياعني بۇل دەگەنىمىز ءاليحان ەۋروپا مادەنيەتىنەن الىس بولماعانىنا دالەل بولا الادى. ال «نابليۋداتەل» ەسىمىنە كەلەتىن بولساق، بۇل بۇركەنشىك ەسىممەن جازعان ءاليحاننىڭ «دۆيجەنىە پەرەسەلەنسيەۆ ۆ اكمولينكۋيۋ وبلاست زا 1906 گود. «يرتىش» گازەتى (№20، 1906 ج.، 10 تامىز). ومسك» ماقالاسى بار.

«The Watcher» ياعني «نابليۋداتەل» بۇركەنشىك ەسىمى باسقا بىرەۋگە دە تيەسىلى بولۋى مۇمكىن عوي؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. مۇنى دا زەرتتەپ كوردىك. بۇل ەسىم ەشقاندايدا بەلگىلى تۇلعانىڭ عۇمىربايانىنان تاپپادىق.

سونىمەن «The Watcher» بۇركەنشىك ەسىمىمەن 20-عا تارتا ماقالا تاپتىق. اۆتور 1930-32 جىلدارى ءجيى جاريالانىپ كەلگەن ەكەن. ءبىر بايقاعانىمىز، ماقالاسى ايىنا ەكى رەت جارىق كورىپ وتىرعان. «The Watcher» «فيگارونىڭ» ەشقانداي دا مەنشىكتى ءھام ءوز تىلشىلەرى ەمەس. ايىنا ەكى رەت ماقالا بەرەتىن قانداي ءتىلشى ول؟ اۆتور ساياسات پەن مادەنيەت جايلى جەتىك بىلەتىن تۇلعا. ءاربىر بۇركەنشىك ەسىم ماقالاعا بايلانىستى قويىلادى. سىني ماقالا بولسا، سوعان سايكەستەندىرىلىپ قويىلاتىنى بەلگىلى. «The Watcher» ياعني «نابليۋداتەل»ء-دىڭ ماقالاسىن وقىپ وتىرساڭىز، سىرتتان عانا باقىلاپ جازىپ وتىرعانداي اسەر قالدىرادى.

ءبىز تاپقان ماقالالاردىڭ ءتىزىمى مىناۋ:

1) نابليۋداتەل. لوندون جاڭا جىلدى قالاي قارسى الدى؟ 1930 ج.، 6 قاڭتار. 2-بەت. (ءبىر قىزىعى، بۇل ماقالا ۋ.چەرچيللدىڭ ماقالاسىمەن قاتار جاريالانعان).

2) نابليۋداتەل. قاڭتار كەزىندەگى لوندون. 1930 ج.، 29 قاڭتار. 2-بەت.

3) نابليۋداتەل. اقپان كەزىندەگى لوندون. 1930 ج.، 10 اقپان. 2-بەت.

4) نابليۋداتەل. اقپان كەزىندەگى لوندون. 1930 ج.، 22 اقپان. 2-بەت.

5) نابليۋداتەل. لوندون قوعامى. 1930 ج.، 24 ناۋرىز. 2-بەت.

6) نابليۋداتەل. رامازان ايىنداعى لوندون. 1930 ج.، 13 ءساۋىر. 2-بەت.

7) نابليۋداتەل. ماۋسىم الدىنداعى لوندون. 1930 ج.، 21 ءساۋىر. 2-بەت.

8) نابليۋداتەل. لوندون جازى. 1930 ج.، 13 شىلدە. 2-بەت.

9) نابليۋداتەل. لوندون ماۋسىمىنىڭ سوڭى. 1930 ج.، 1 تامىز. 2-بەت.

10) نابليۋداتەل. لوندون ماۋسىمى. 1930 ج.، 11 تامىز. 2-بەت.

11) نابليۋداتەل. تامىز كەزىندەگى لوندون. 1930 ج.، 22 تامىز. 2-بەت.

12) نابليۋداتەل. انگليا كولونيا قوعامى. 1930 ج.، 18 قىركۇيەك. 2-بەت.

13) نابليۋداتەل. ماۋسىمدى كۇتەمىز. 1930 ج.، 19 قىركۇيەك. 2-بەت.

14) نابليۋداتەل. لوندون كۇزى. 1930 ج.، 29 قازان. 2-بەت.

15) نابليۋداتەل. «كىشى ماۋسىم». 1930 ج.، 28 جەلتوقسان. 2-بەت.

16) نابليۋداتەل. جاڭا جىل. 1931 ج.، 19 قاڭتار. 2-بەت.

17) نابليۋداتەل. لوندون. 1932 ج.، 6 قاڭتار. 2-بەت.

ەندى سىرىم بوكەيحاننىڭ تۇسپالىنا كەلەيىك. ونىڭ ايتۋىنشا، ءاليحان «V» بۇركەنشىك ەسىمىمەن جاريالانىپ كەلۋى مۇمكىن. اۆتور «مۇمكىن» دەپ تۇر. دەگەنمەن «V» بۇركەنشىك ەسىمىنە قاتىستى ءۇش ماقالا تاپتىق. ءبىرىنشىسى، 1931 جىلدىڭ 2 اقپانىندا جاريالانعان «گەرسوگ ۆاندوم» اتتى ماقالا. ءبىراق، گازەت ەسكى بولعاندىقتان اۆتور قاي ارىپتە قول قويعانىن بىلمەدىك. بۇل نە «V» بولماسا «Y» بولۋى مۇمكىن. ەكىنشىسى، 1930 جىلدىڭ 3 ناۋرىزىندا جاريالانعان ماقالادا «E de V» دەپ تۇر. ءۇشىنشىسى 1930 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا جاريالانعان «گيۋگوعا حات» اتتى ماقالانىڭ استىنا «V» دەپ قويعان. الايدا، رەداكسيا: «حات 1835 جىلى جازىلعان» دەگەن انىقتاما بەرىپ قويىپتى. ال ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1866 جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن ەسكەرسەك، بۇل ماقالا وعان تيەسىلى ەمەس.

ازىرگە جاساعان شارۋامىز – وسى. «فيگارو» گازەتىنە ساۋال جىبەرگەنمەن، ولاردان جاۋاپ جوق. سەبەبى دە بەلگىلى. ءبىز ەشقانداي رەسمي مەكەمەنىڭ ءھام عىلىم اكادەمياسىنىڭ وكىلى ەمەسپىز. مۇنى «ءاليحان. «فيگارو» تاقىرىبىنا جاسالعان ءبىر عانا قادام دەپ تۇسىنگەيسىز. بۇل تاقىرىپتىڭ ءالى دە زەرتتەلەتىنىنە سەنىمىم مول. تۇسپالىمىز اقيقاتقا اينالسا... بارلىعى دا مۇمكىن. ءاليحاننىڭ انگليادا ءومىر ءسۇرۋى، فرانسيا زيالى قاۋىمىمەن ارالاسۋى... ءبارى دە مۇمكىن. ءاليحاننىڭ ماسسوندىق لوجاعا مۇشە بولعانىن دا ۇمىتپاڭىز. عىلىمعا كوڭىل بولسە، تالاي شىندىق پەن تىڭ دەرەكتەردىڭ شىعاتىنى بەلگىلى. ول كۇن دە الىس ەمەس.

30.05.2017.