كيرەي!

وۋ تاۋىنان اسقان كوش ساكاتا دالاسىنا جەتتi. ديەۆا مەن اساحي تاۋلارىنىڭ ار جاعىنداعى اعايىندار دا بوتەندiك تانىتپادى. ارقادان ات ارىلتىپ كەلگەن سوڭ قۇشاق جايىپ قارسى الدى. بۇل جەردiڭ تاۋ-تاسى، قۇزى مەن شىڭى ءبارi – كيرەي! ياعني تازا، سۇلۋ، مiنسiز دەگەن ءسوز. جايلاۋدا شىعىس شەجiرەسiن شەرتiسكەن قاريالار كيرەيگە قاتىستى كوۋكۋرەيدiڭ كەشەگiسiنە دە كوز جۇگiرتتi. كۇنشىعىس ەلiنiڭ تiلiندە سۇلۋ، مiنسiز بولمىستى كيرەي دەسە، قوس تاڭبانىڭ بiرi – رەي جەكە تۇرعاندا ۋرۋۆاشيي دەپ ايتىلىپ، عاجاپ سۇلۋ ماعىناسىن بەينەلەيدi. عاجاپ سۇلۋ ءھام كۇردەلi تاڭبا شىعىستاعى بiر حالىق كورەيانىڭ كونە اتاۋىنا ارقاۋ بولعان دەسەدi اقساقالدار. ەجەلگi جاپون شەجiرەلiك كiتاپتارىندا ءۇش تاڭبالى كوۋكۋرەي ەتنونيمi كورەي ۇلتىنىڭ اتاۋىن انىقتايدى. كەيبiر ەڭبەكتەردە كوۋكۋري دەپ تە كورسەتiلگەن. رەي تاڭبالى ۇلت كوگۋريو، سيللا، پەكچە وركەنيەتتەرiنiڭ باسىندا تۇر. كوۋكۋرەي اتاۋىن جاپوننىڭ كونە تاريحي كiتاپتارىنان عانا كەزدەستiرەمiز. بۇگiندە كورەيانى چوۋسەن دەپ اتايدى. ءسولتۇستiك كورەيا حالقى دا وزدەرiن كوۋكۋرەي دەۋدەن قالىپ، رەسمي تۇردە چوڭسوڭ دەيدi. ال وۋ تاۋىنان اسقان كوشتi قارسى العان ايماق ايرىقشا كيرەي! اڭىزدارى ايرىقشا، ەرتەگىلەرى ەرەكشە.

حان ءداستۇرIن ساقتاعان ەل

«ۇلى قاھان! سەندەر ول تۋرالى نە بiلەسiڭدەر؟ جازۋ، سىزۋلارىڭ جوق. بولعان. قۇرتىپ جiبەردiڭدەر. ونى بابامنان كورەسiڭدەر. جوق، بۇل كiسi تاڭعاجايىپ جۇمباق ادام. سوندىقتان دا ول تۋرالى 700 جىل ءوتiرiك ايتىلدى، ەندi جەتi ءجۇز جىل ءوتiرiك ايتىلادى. ناعىز شىندىقتى مەن ايتامىن، سەن تىڭدا...».

 ورالحان بوكەي. «مۇزتاۋ».

جاپونيادا توكۋگاۆا ۇكiمەتiنiڭ بيلiگi اياقتالعانشا، ياعني 1868 جىلعا دەيiن باكۋحان دەپ اتالاتىن ساياسي جۇيە ۇستەمدiك ەتكەن. باكۋحاننىڭ اكiمشiلiك بiرلiگi حان دەپ اتالعان. بۇگiنگi پرەفەكتۋرالار توكۋگاۆا بيلiگi كەزiندە باكۋحانعا باعىنىپ، ءار ايماق جەكە حان رەتiندە باسقارىلعان. حاندى (حاندىقتى) دايميوحان بيلەگەن. حان كەزiندەگi ءسالت-داستۇر، تiل جانە گەوگرا­فيا­لىق ەرەكشەلiكتەر بۇگiنگە دەيiن ساقتالىپ وتىر. دايميوحانلاۋازىمىنا كورنەكتi سامۋراي تاعايىن­دالعان. بۋشيدو (سامۋراي جولى) ءفيلوسوفيالىق-اس­كەري ينستيتۋتى حانمەن بiرگە ەجەلگi ءداۋiردە شىق­قان. وسىدان مىڭ جىل بۇرىنعى كاماكۋرا ءداۋiرiن­دەگi كونە ەڭبەكتەرiندە بۋشي مەن دايميو تۋرالى ءمالiمەتتەر بار. كەيiن ميناموتونو يوريتومو شيوگۋن دايميو حاننىڭ اراسىنانشيۋگو دەپ اتالاتىن اسكەري گۋبەرناتورلار مەن دزيتو دەگەن جەر باسقارماسىنىڭ باسشىسىن تاعايىنداعان. مۋروماچي ءداۋiرiندە حوسوكاۆا، ۋەسۋگي، تاكەدا، يامانا، شيمودزۋ، اساي، موري، حوندا سياقتى حان يەلەر ەلدiڭ قورعانىس كۇشiن نىعايتقان. 1868 جىلى توكۋگاۆا شيوگۋناتى تاراعانعا دەيiن 270 دايميوحان بولعان. توكۋگاۆا يوشيمۋنەنiڭ (1706-1745) كەزiندە ءار دايميوحاندا 130 سامۋرايدان بولەك 300-گە جۋىق قىزمەتشi بولعان. ال يمپەراتور سارايىنىڭ كۇزەتشiسiن حانپەي دەپ اتاعان. 1861 جىلى دايميوحانسامۋرايلارى باسىپ كiرگەن ۇلىبريتانيا اسكەرiن تالقانداعان.

1333 جىلعا دەيiن ۇستەمدiك ەتكەن كاماكۋرا شيوگۋنىنىڭ باسىندا تۇرعان ميناموتونو يوريتومو ەل تاريحىنداعى ۇلى قولباسشىلاردىڭ بiرi. ميناموتونو يوريتومو – شيوگۋنات باسقارۋ جۇيەسiن قۇرعان العاشقى اسكەرباسى. مىڭ جىل بۇرىنعى قولباسشىنىڭ بiرi ميناموتونو يوشيسۋنەنiڭ ءومiربايانى «حەيكە مونوگاتاري» ەپوسىندا باياندالعان. اسكەري ەرلiك جىرلارىگۋنكي دە ميناموتونىڭ كەزiندە تۋعان. سونداي ەرلiك داستاننىڭ بiرi «گيكەيكي» يوشيسۋنەنiڭ ەرلiكتەرiن جىرلايدى.

حان ءداۋiرiندەگi ءداستۇر-سالتتى ساقتاپ وتىرعان ياماگاتا پرەفەكتۋراسىنىڭ يامانوبە (تاۋ جيەگi) قالاسى دا كيرەي! بۇل شاھار الەمدەگi عالامات كiلەم­دەرiمەن جانە توقىما ءوندiرiسiمەن بەلگiلi. مۋروماچي ءداۋiرiنiڭ تۇڭعىش شيوگۋنى اشيكاگا تاكايدجي الپىس التى حاندىققا انكوكۋدجي عيبادات سارايىن سالدىرعان بولاتىن. سونىڭ بiرi يامانوبە شاھارىندا تۇر.

بiر ءبولiگiن ياماگاتا پرەفەكتۋراسى الىپ جاتقان توۋحوكۋ ايماعى تاريحتاعى ۇلى تۇلعالاردى دۇنيەگە اكەلگەن ولكە. جاپون ارحيتەكتۋراسى مەن زەرگەرلىك ونەرى، ۇستالىق كاسىپتىڭ ارعى اتاسى تۋرالى اڭىز مي­فولو­گيالىق سيۋجەتتەرمەن ورىلگەن. بۇنداي اڭىزدار رەاليستىك سۋرەتتەۋلەرمەن قاتار، ميفولوگيالىق موتيۆتەردىڭ بىرىگۋىنەن تۋعان.

جىل سايىن قازاننىڭ العاشقى جەكسەنبiسiندە تامامۋشينۋمانىڭ جاعاسىندا ەل دجيڭگيسكانماسۋري مەرەكەسiن تويلاۋعا جينالادى. بۇل سوناۋ ەرتە زاماندا وۋ تاۋىنان اسىپ كەلگەن اتا-باباسىنان بەرi تويلانىپ كەلە جاتقان ايرىقشا عۇرىپتىق ءداستۇر. جۇرت تامامۋشينۋمانىڭ جاعاسىندا قوي سويىپ، ەتiن قاقتاپ، كوكونiس ارالاستىرىپ، دجيڭگيسكان تاماعىن جاسايدى. بۇل تاعامنان كوپشiلiك تۇگەل اۋىز تيەدi. جاپونيانىڭ ءسولتۇستiگiندەگi حوككايدودا وسىعان ۇقساس شيڭگيسكان دەگەن تاعام بار. كونە كوۋكۋرەي (كورەيا) مەن مانچجۋريا تۇرعىندارىنا دا بۇل تاعام بەلگiلi.

پرەفەكتۋرانىڭ ورتالىعى ياماگاتا قالاسىنداعى ماميگاساكاگاۆا وزەنi بويىندا دا قازان اسىلادى. حالىق ەجەلگiحان ءداستۇرiنە ساي ۇلكەن قازانعا 30،000 ادام اۋىز تيەتiندەي ەتiپ تاماق اسادى. تامىزدىڭ اياعىندا وتەتiن نيحونداييمونيكاي دەپ اتالاتىن بۇل مەرەكەگە سالماعى 3،2 توننا، تەرەڭدiگi 1،6 مەتر، ديا­مەترi 6 مەتر بولاتىن قازان پايدالانىلادى. مەرەكەنiڭ اتاۋىباتات (كارتوپتىڭ ءتۇرi) اسۋ دەگەن ماعىنا بەرەدi. قازانعا بiر توننا ەت، 3،500 كەسەك كوننياكۋ (كوكونiستەن جاسالاتىن جەلە)، 700 ليتر سويا سوۋسى، 63 ليتر ساكە، 200 كيلوگرامم قۇمشەكەر سالىنىپ قايناتىلادى.

حان ءداۋiرiنەن جەتكەن ۇلتتىق تاعامنىڭ بiرi كەسپە بولسا، ياماگاتا كەسپەسi مانسەيان دەپ اتالادى. شىڭعىسحاننىڭ تاۋى حاقىندا ايتىلاتىن اڭىز دا، شەرتiلەتiن شەجiرە دە از ەمەس.

سارايدا اقىن دا بار، باتىر دا بار

«ءور التاي قازiر يەن. جوعارىدا دەڭ عانا بار».

اسقار التاي. «التاي باللاداسى».

العاشقى جاپون شيوگۋنى ميناموتونو يوريتومونىڭ ۇلى ميناموتونو سانەتومو 12 جاسىندا شيوگۋن بول­عان.

بiر كۇندە ون ەكi اباق تومەن جۇرگەن،

مالىنا بەرەكەلi قىزىر كiرگەن.

بۇل كەرەي ون ەكi اۋىل اۋىپ كەلگەن

«تورعايتى، توقسان وزەن»، –

دەگەن جەردەن دەپ، اباق كەرەي شەجiرەسiن شەرتكەن زامان بۇل. ميناموتونو يوريتومو سول 12 جاسىندا - اق اقىندىعىمەن تانىلعان. كيوتو اقىندارى ونىڭ كيرەي ولەڭدەرiن جوعارى باعالاعان. شيوگۋننىڭ شىعارما­شى­لىق جولدا ءوسۋiنە كونە ءداۋiرلiك «شينكوكينۆاكاسيۋ» پوەزيا كiتابى اسەر ەتكەن. ال «مانيوسيۋ» انتولوگياسىن وعان اقىن، عالىم، پوەزيا تەورياسى مەن ەستەتيكاسى تۋرالى سىني ەڭبەكتەر جازعان سىنشى ءارi دراماتۋرگ فۋدزيۆارانو تەيكا (سادانە) سىيعا تارتقان دەسەدi. ميناموتونو يوريتومونىڭ جەكە جىر جيناعى«كينكايۆاكاسيۋ» دەپ اتالادى. ميناموتونو يوريتومو دا، فۋدزيۆارانو سادانە دە سارايداعى بەدەلدi تۇلعالار بولعان. يمپەراتورلار مەن شيوگۋن سارايى تاۋدىڭ باسىندا بولسىن، ەتەگiندە بولسىن، دەڭ دەپ اتالعان. دەڭ تاڭباسىنىڭ بۇدان بولەكتونو، تەن، دونو، شينگاري دەگەن وقىلۋ ۆاريانت­تارى بار. قازاق تiلiندە بەكەت ماعىناسىندا عانا قالعان دەڭ التاي تاريحى ءۇشiن ايرىقشا تاڭبا بولىپ تابىلادى. جاپون تiلiنiڭ باسقا شىعىس تiلدەرiنەن باستى ايىرماشىلىعى – ءار تاڭبا سانالۋان دىبىستالۋ ۆاريانتىنا يە. سونداي-اق، دىبىستالۋى بiردەي بولعانمەن، جازىلۋى ءار باسقا يەروگليفتەر بار. ماسەلەن، ناي 16 تاڭبامەن بەرiلسە، مان 22 تاڭبامەن بەينەلەنەدi. كەمەلiنە كەلۋ، تولىقدەگەن ماعىناداعى مان مەن ون مىڭ، وتە كوپ، مول دەگەن ءماندi بەينەلەيتiن مان بiر بولەك.

جەتI ارال، جەرIم-اي!

حونسيۋدiڭ ءسولتۇستiك-شىعىسىنداعى تاۋلى ولكە ياماگاتا (تاۋ، پiشiن، بولمىس) دەپ اتالسا، باتىسىنداعى پرەفەكتۋرا اتاۋى دا تاۋعا قاتىستى. شيمانە، حيروشيما پرەفەكتۋرالارىمەن شەكتەسiپ جاتقان ياماگۋچي پرەفەكتۋراسى تاۋ اۋزى دەگەن ماعىناداعى قوس تاڭبامەن جازىلادى. بۇندا جاڭا قالالاردان گورi كونە اۋىلدار كورiنiسi باسىم. ياماگۋچي – حان ءداۋiرiندەگi ۇلى قولباسشىلاردىڭ وتانى. وۋچي اۋلەتi بيلەپ تۇرعان زاماندا، توعىز ءجۇز جىل بۇرىن ياماگۋچي باتىس جا­پو­نيا­نىڭ ورتالىق ولكەسi بولعان. ياماگۋچي بەكiنiس سارايىنا كiلەڭ يگi جاقسىلار جينالىپ، كەڭەس قۇرعان. موري اۋلەتi بيلiككە كەلگەن كەزدە باتىس حونسيۋدiڭ اسكەرiن باسقارعان قولباسشىلار ياماگۋچيگە وردا تiكتi. توكۋگاۆا يەياسۋ زامانىندا ياماگۋچي چيوشيۋ ولكەسi رەتiندە تانىلدى. حان ءداۋiرiندە ياماگۋچي ايماعى يتو حيروبۋمي، ينوۋە كافۋ، كيدا تاكايوشي سياقتى اتاقتى سامۋرايلاردىڭ تۋعان جەرi. كۇنشىعىستىڭ تاريحي شاھارلارى ياماگۋچي مەن حاگي دە وسى ايماقتا ورنالاس­قان. «جەتiارال، جەرiم-اي!» دەپ، تۋعان ولكەنiڭ سۇلۋلى­عىن جىرلاعان اقىنداردىڭ مەكەنi بۇل. تۇپ-تۋرا جەتi ارالعا سالىنعان كونە حاگي قالاسىندا ساقتالعان وسى ايماقتىڭ اڭىزدارى ايرىقشا كيرەي!

ياماگۋچيدiڭ اكييوشيداي ۇلتتىق باعىنىڭ اۋما­عىنداعى ۇڭگiرلەر دە بiر-بiر جۇمباقتى جاسىرىپ تۇرعانداي. ياماگۋچيدiڭ يۋدا، يۋموتو ايماقتارى ىستىق قاينارلارىمەن تانىمال. ياماگۋچي شاھارى، ۋبە، توكۋياما، يۆاكۋني، حوفۋ قالالارىنىڭ دا تاريحى كونە ءداۋiردەن باستاۋ الادى.

اسقار تاۋدىڭ اقىنى

 دجيكاكۋ تايشي سالدىرعان يامادەرا عيبادات سارايى ياماگاتاداعى كونە عيماراتتاردىڭ بiرi. جاپون جىرى – حايكۋدىڭ اتاسى، شىعىس پوەزياسىنداعى كور­نەكتi تاريحي تۇلعا ماسۋو باشيو ياماگاتانى ۇزاق ارالاعان. يامادەراعا ارناپ:

شيدزۋكاسايا

يۆانيشيمييرۋ

سەمينوكوە –

دەگەن جىر جولدارىن جازعان. حايكۋدە يامادەرا ماڭىن­داعى تىنىشتىق پەن جارتاس قۋىسىنان ەستiلەتiن سەمي ءجاندiگiنiڭ دىبىسى سۋرەتتەلگەن. ماڭگiلiك الاۋى لاپىلداعان يامادەرادا باشيو اقىننىڭ مۇراجايى بار. تاۋ تابيعاتىن ولەڭمەن ورنەكتەگەن اقىن توۋحوكۋ ايماعىن جەتi كۇن ارالاعاندا ياماگاتانىڭ يوۋسەندجي دەگەن جەرiنە دە تۇنەگەن.

سۋدزۋشيساو

ۆاگايادونيشيتە

نەمارۋناري

ءومiر بويى دۇنيە قۋماي، كۇنشىعىستىڭ ءار ايماعىن ارالاپ شىققان، دزەن جولىمەن ءجۇرiپ ءوتiپ، حايكۋ پوەزياسىن قالىپتاستىرعان ماسۋو باشيو تاۋ سامالىمەن تىنىستاپ، سۋىق تاۋدى پانالاعان. اقىننىڭ ەسكەرتكiشi ناتاگيريتوۋگە اسۋىندا دا تۇر.

ماسۋو باشيو ياماگاتاعا كiرەردە مياگي پرەفەكتۋراسىنا جاقىن ماڭداعى حوۋدجيننويە دەگەن جەرگە توقتاعان. اڭىزداردا ايتىلاتىن ديەۆانىڭ ءۇش تاۋى، ديەۆا جۇرتى، ديەۆا حاندىعى دەگەن اتاۋلار وسى ولكەمەن بايلانىستى. رۋلاردىڭ تاريحىنا قاتىستى اڭىزدارمەن قوسا، تاريحي جازبالار قۇرامىندا ساقتالعان تام-تۇم مالىمەتتەردىڭ دە ۇلى ەلدىڭ وتكەنىن انىقتاۋدا ماڭىزى زور.

بۇندا كەزiندە ەل باسقارعان اريدجي اۋلەتiنiڭ رەزيدەنسياسى بولعان. بۇگiندە حوۋدجيننويە دەپ اتالا­تىن بۇل سارايدىڭ اتقوراسىن دا باشيو جىرعا قوسقان. بۇنداعى مۇراجايدا باشيو زامانىنان جەتكەن ءجادiگەرلەر، ات ابزەلدەرi ساقتالعان.

نوميشيرامي                  بيت-سiركە

ۋمانوشيتوسۋرۋ             ات شاپتىرىپ تۇر

ماكۋرموتو                    جاستىعىمنىڭ ءتۇبiندە –

دەگەن ايگiلi حايكۋدi اقىن اتقورالى حوۋدجينويەگە تۇنەگەندە جازعان دەسەدi.

يامادەرا عيباداتحاناسىندا ەسكەرتكiشi تۇرعان ۇلى اقىن ديەۆانىڭ ءۇش تاۋىنا دا تۇنەپ، اۋليەلi ورىن­دارعا ءتاۋ ەتكەن. توۋحوكۋ ايماعىنداعى ديەۆا تاۋلارىندا ىستىق قاينار بار. اڭىزداردا وسى قاينارعا تىلسىم كۇش يەلiك ەتەتiندiگi تۋرالى ايتىلادى. ياماگاتاداعى اساحيمۋرا اۋىلىندا يۋدونوسان دەگەن تاۋ بار.

كاتارارەنۋ

يۋدونونينۋراسۋ

تاموتوكانا –

دەگەن حايكۋ يۋدونوسان تاۋىن كوز الدىعا اكەلەدi. تاۋدان اققان بوندجيگاۆا بويىندا دا باشيو اقىننىڭ iزi قالعان. ديەۆا تاۋلارىنىڭ باۋرايىندا حيراتاماچي شاھارى بوي تۇزەسە، ون ەكi اۋىلعا اڭىز بوپ تاراعان ون ەكi سارقىراما دجيۋنيتاكي دا وسىندا. حيراتاماچيدە كەلiنشەكتەر باسىنا حانكوتاننا دەگەن ورامالدى بايلايدى. تاۋ حالقىنىڭ جەكە سالتىنىڭ بار ەكەنiن وسىنداي ەرەكشەلiكتەردەن كورۋگە بولادى.

جاپون پوەزياسىنداعى ۆاكا جانرىندا كوپتەگەن ولەڭدەر جازعان، ياماگاتا ايماعىنا ايرىقشا ءسۇيiس­پەنشiلiكپەن قاراعان، تاۋلارىنا تابىنىپ وتكەن اتاقتى اقىن سايتوۋ موكيچي – كامينوياماشي شاھارىندا ءدۇ­نيەگە كەلگەن. تۋعان جەر تابيعاتىن، تاۋ شىڭىنداي اسقاق تا بيiك رۋحتا جىرلاعان قالام يەسi ياماگاتادان شىققان ارداقتى ۇلداردىڭ بiرi. ءورiستi ولەڭ يەسiنە ارنالعان مۇراجاي دزاو تاۋىنىڭ بوكتەرiندە بوي كوتەردi. تاۋ ۇلىنىڭ ماڭگi مەكەنi دە تاۋ بولماق. جاپون تانىمىندا پiر اتاۋلى تاۋدى مەكەندەيدi، ويتكەنi، ەڭ تازا مەكەن ول. كەيبiر اۋليەلi تاۋلارعا ادام اياعىن باسۋعا كەشەگە دەيiن رۇقسات ەتiلمەدi. ماسەلەن، ميسەن تاۋى، كوياسان تاۋى، ومينە تاۋى، ت.ب. قاسيەتتi ومينە تاۋىنا بۇگiندە ايەلدەردiڭ بارۋىنا بولمايدى. تاۋ – ۇلىلىقتىڭ سيمۆولى، ەڭ بيiك ولشەمدەر تاۋعا عانا ءتان. اسقار، شىڭ، اسقاق ۇعىمدارى تاۋعا قاتىستى بولسا كەرەك. وزەندەر دە تاۋدان باستاۋ الادى. تiپتi بيiكتەن قۇلاي اققان سارقىرامالار دا تاۋعا عانا ءسان بولعان. جاپونياداعى 2488 سارقىرامانىڭ ەڭ كوبi ياماگاتا تاۋلارىندا. بۇندا 230 سارقىراما بار. ەڭ بيiگi تودزاۆا اۋىلىنداعى 12 مەترلiك شيرويتونوتاكي (اق جiپ سارقىراماسى) بولسا، اكاتاكي (قىزىل سارقىراما) 90 مەتر،يونەدزاۆا شاھارىنداعى «قارا سارقىراما» – كۋروتاكيدiڭ بيiكتiگi – 80 مەتر. سار­قىراما سانى ءجونiنەن ياماگاتادان كەيiن نييگاتا پرەفەكتۋراسىندا 204 سارقىراما، ۆاكايامادا 99 سارقىراما بار.

كۇنشىعىس جەرiندەگi اۋاسى وتە تۇنىق مەكەننiڭ بiرi – ياماگاتاداعى اساحي شاھارى. بۇندا دۇنيەجۇزiندەگi جالعىز «اۋە عيباداتحاناسى» كۋۋكيدجيندجيا قالىقتاپ تۇر. جاپونيانىڭ جەمiس-جيدەك پاتشالىعى دا ياماگاتا. تاسۋ شاتقالىندا اكەبيا، سارۋناشي ءتارiزدi جەمiستەرمەن قوسا، تاۋ ءجۇزiمi، المۇرت وسەدi. ال شيە – ياماگاتانىڭ سيمۆولى. جىل سايىن جينالاتىن 11،500 توننا شيە تاۋ حالقىنىڭ بايلىعى، ىرىسى مەن بەرەكەسi. بال تاتىعان المۇرتتاردىڭ باسىم ءبولiگi دە ياماگاتادا وسەدi. المۇرتتىڭ 38 پايىزى ياماگاتادا، 19،5 پايىزى اوموريدە، 11،6 پايىزى اكيتا پرەفەكتۋراسىندا وسەدi.

جاپون ءداستۇرلi اياق كيiمi دزوۋري (قامىس، سابان، بامبۋك قابىعىنان جاسالاتىن ساندالي) مەن گەتا (اعاشتان جاسالاتىن اياق كيiم) دە ەرتەدە ياماگاتادا شىققان.

جاپون شاحماتى شيوۋگي پاتشالار مەن سامۋرايلار ويىنى بولسا، ياماگاتاداعى تەندوۋشي شاھارى وسى ويىننىڭ وتانى بولىپ تابىلادى. شيوۋگي تاسىنىڭ 90 پايىز ءوندiرiسi ياماگاتاعا تيەسiلi. تەندوۋشي شاھارىندا شيوۋگي مۇراجايى ورنالاسقان. تاريحى ۇلى قولباسشى تويوتومي حيدەيوشي مەن ونىڭ ۇلى تويوتومي حيدەسۋگۋدەن باستالاتىن «نينگەنشيوۋگي» (ادام شاحمات) مەرەكەسi مايدزۋرۋكوۋەن باعىندا وتەدi. بۇل مەرەكەنiڭ ءمانi الا تاقتاعا ورنالاسقان سامۋرايلار شيوۋگي شاح­مات تاسى ءرولiنە ەنiپ ويناۋىندا. ياماگاتاداعى حيگاشينە شاھارىنىڭ باستاۋىش مەكتەبi الدىندا تامىر جايعانىنا 1000 جىلدان استام ۋاقىت وتكەن ەڭ ۇلكەن كەياكي (دزەلكۆا) اعاشى ءوسiپ تۇر. كەياكيدiڭ ۇزىندىعى – 28 مەتر، ديامەترi – 24 مەتر. اعاشتىڭ iشi قۋىس. ەرتەدە جولاۋشىلاپ جۇرگەن سامۋرايلار وسى اعاشقا تۇنەگەن دەگەن اڭىزدار دا ساقتالعان. قاسيەتتi كەياكي 1957 جىلى ەرەكشە ماڭىزى بار تابيعي ەسكەرت­كiشتەر تiزiمiنە الىندى. وسى الىپ اعاشقا ايەلدەر دە مەدەت تiلەپ كەلەدi ەكەن.

وويشيدا تاريح جانە فولكلور مۇراجايىندا دارىندى تاۋ ۇلدارىنىڭ حايكۋلەرi مەن ۆاكا قول­جازبالارى، ايماققا قاتىستى ءجادiگەرلەر جينالعان. بۇل جاي عانا مۇراجاي ەمەس، ادەبيەت جانە ونەر ءۇيi رەتiندە بەلگiلi.

ۇلى تاۋدىڭ ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ بiرi موكيچي اقىن بولسا، نيدجيگاوكاكوۋەن (كەمپiرقوساق توبەسiنiڭ باعى) دەگەن باقتا ەسكەرتكiش تۇر. ەسكەرتكiشكە مو­كيچيدiڭ «نيدجينودانپەن» (كەمپiرقوساق ءۇزiگi) دەپ اتالاتىن پوەماسى قاشالعان. وويشيدا قالاسىنداعى بۇل توبەنiڭ ءتۇبiنەن موگامي وزەنi اعىپ جاتىر. اسقاق حاياما مەن تاكاپپار گاسسان تاۋلارى قاشاندا بيiك قالپىندا. گاسسان تالاي اقىننىڭ پوەزيا بەسiگi، سۋرەت­كەردiڭ مۋزاسى بولعان ايگiلi تاۋ.

ياماگاتانىڭ وبانادزاۆا شاھارى حايكۋدىڭ قالاسى، ماسۋو باشيو اقىننىڭ كوركەم ورنەكتi ولەڭدەرi ءومiرگە كەلگەن بiر شاھار. وسى شاعىن قالادا ياماگاتا ايماعى­نىڭ ەڭ ۇلى مەرەكەسiحاناگاسا ودوري دەگەن فولكلور فەستيۆالi وتكiزiلەدi.

ياماگاتا پرەفەكتۋراسىنىڭ وكيتاما ايماعىنداعى يونەدزاۆا قالاسى تاريحتاعى وراسان ەرلiك iستەردiڭ كۋاسi بولعان جەر. كورنەكتi سامۋرايلار مەن داڭقتى شيوگۋندەردiڭ تۋعان ولكەسi بۇل. داتە، ۋەسۋگي اۋلەت­تەرiنiڭ ءاۋ باستا وردالى مەكەنi بولعان ولكە وسى ۋەسۋگي كەنشين رۋحىنا باعىشتالعان عۇرىپتار. كوكتەم سايىن وتەتiن يونەدزاۆا مينيوۋناگاشي فولكلور مەرەكەسi شاھاردىڭ وتكەنiن كوز الدىعا اكەلەدi. ەرتە زاماندا مامىردىڭ 2 جۇلدىزىنداعى وراسان شايقاس بۋتەيشيكي كورiنiسi ارقىلى بەينەلەنسە، 3 مامىردا موگاميگاۆا وزەنi بويىنداعى تاريحتا كاۆاناكادجيماگاسسەن دەگەن اتپەن قالعان سوعىس تا ەرجۇرەك ەرلەردi ەل ەسiندە قالدىردى.

ون مىڭ جىل بۇرىن سالىنعان تاكاحاتا شاھارىندا دا الىپ تۇلعالار دۇنيەگە كەلگەن. كوپتەگەن تاريحي جەرلەرiمەن تانىمال بۇل شاھاردا حامادا حيروسۋكە دەگەن بالالار جازۋشىسى تۋعان. اڭىزعا ارقاۋ بولعان حيناتادوۋكۋسۋ ۇڭگiرiندە 10000 جىلدىق تاريح جاسىرۋلى. جاپوننىڭ گانس حريستيان اندەرسەنi دەگەن اتقا يە بولعان ايگiلi جازۋشى بالالارعا ارناپ مىڭنان استام شىعارما جازعان.

دانالىق رۋحى دارىعان ولكە

جاپون فولكلورىندا دانالىقتىڭ ءۇش پiرi كۇن­شىعىستىڭ ءۇش شاھارىنا ارنالىپتى. بiرi – ەجەلگi استانا، يمپەراتورلار قالاسىكيوتوعا، ەكiنشiسi – قا­سيەت­­تi ەلiكتەر مەكەنi ۇلى بۋددا شاھارى، شيوتوكۋ­تايشيدiڭ مۇراسى قالعان كونە استانا – نارا قالاسى. دانالىقتىڭ ءۇشiنشi پiرi – كامەوكاموندجيۋ – كامەوكا بودحيساتۆا ياماگاتاداعى تايسەيدجي عيباداتحاناسىنا تۇراقتاپتى.

كاۆانيشي شاھارىندا «ارىستان بيi» دە كونەدەن كەلە جاتقان مەرەكە. وسى قالادا اتاقتى جازۋشى ينوۋە حيساشي تۋعان. چيحيسۋدوۋبۋنكو ادەبيەت ءۇيi جازۋشىعا ارنالعان. چيحيسۋدوۋ – جازۋشىنىڭ لاقاپ ەسiمi.

ناگاي قالاسىنىڭ ءوڭتۇستiك-باتىسىندا وكيتامانىڭ باتىس جاعالاۋىندا ييدە شاھارى ورنالاسقان. ءوڭتۇس­تiگiن ييدە تاۋلارى قورشاپ تۇرعان، باستاۋ-بۇلاقتارعا باي شاھار بۇل. وزەن سۋى شيراكاۆاعا قۇيادى، ناگايداعى موگاميگاۆاعا قاراي اعۋدا. ييدەسان (وگۋني قالاسىندا) يۋدزا قالاسىنداعى چيوۋكايساننان كەيiنگi بيiك تاۋ. بiرنەشە شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان اكاشيبە – ياماگاتاداعى تاريحي شاتقالداردىڭ بiرi.

ياماگاتا قۇرامىنا كiرەتiن توۋحوكۋ ايماعىندا اڭ مەن اڭشى تۋرالى اڭىزدار وتە كوپ. باياعىدا تاۋلى اۋىلدا بiر سالاق ايەل بولىپتى. بالاسىنىڭ قۇيرىعىن سۇرتۋگە دە ەرiنەدi ەكەن. ەسiك الدىنداعى كۇشiككە «ءما، قۇيرىعىن جالا. بويجەتكەندە ساعان بەرەمiن» دەيدi ەكەن. ءسويتiپ، يت بالانىڭ قۇيرىعىن جالاپ جۇرەدi. بالا ءوسiپ، سۇلۋ قىز بولادى. تەكتi اۋلەتكە ۇزاتىلادى. كiشكەنتاي كەزiندە قۇيرىعىن جالاعان كۇشiك ءداۋ يت بولادى. ۇزاتىلعان قىزدىڭ ەتەگiن تiستەلەپ، ارتىنان قالماپتى دەيدi.

ۇيلەنۋ تويى بولاتىن كۇنi قالىڭدىق پەن يت عايىپ بولادى. تاۋدىڭ تەرەڭ قويناۋىندا قىز بەن يت قوسىلىپتى. يت تاۋداعى ەلدiڭ باۋ-باقشاسىنا بارىپ، پiسكەن ءونiمدەردi تiستەپ اكەلiپ ايەلiن اسىراپتى. كەيدە قۇس پەن ۇساق اڭداردى دا اۋلايدى ەكەن. بiردە اڭشى تاۋدان قىزدى كورiپ قالادى. سۇلۋلىعىنا عاشىق بوپ، ايەل عىپ العىسى كەلەدi. بiراق تايىنشاداي يت قىزدىڭ قاسىنان بiر ەلi قالمايدى ەكەن. اڭشى اڭدىپ ءجۇرiپ، يت تاۋداعى باقشاعا بارا جاتقاندا مىلتىقپەن اتىپ تاستايدى. قىز كۇيەۋi كەشiككەن سايىن مازاسى كەتەدi. انادايدان اڭشى ءوتiپ بارادى. لاشىق الدىندا قىز وكسىپ وتىر. ەڭiرەپ جىلاعان قىزدى اڭشى جۇباتىپ، اقىرىندا ايەل قىلىپ الادى.

جاپالاقتاپ قار جاۋعان ءتۇن ەدi. ەكەۋi توسەكتە جاتقاندا اڭشى ايتادى:

«الگi ساعان ەرiپ جۇرگەن يت شە، سونى مەن ءولتiرگەم. حايۋانعا قاتىن بوپ جۇرگەنiڭە نامىستاندىم. دۇرىس ءتۇسiن».

وسى ساتتە ايەل اڭشىنىڭ تاماعىنان قاۋىپ الدى. اڭشى قانسىراپ مەرت بولدى.

ياماگاتا ءداستۇرلi مەرەكەلەرگە باي ولكە. «ايۋ ارباۋ» دەپ اتالاتىن عۇرىپتىق شارا اين ۇلتى مەكەندەيتiن حوككايدودا جانە حونسيۋدەگi ياماگاتادا اتقارىلادى. بۇل عۇرىپتىڭ اين مەن ياماگاتا جۇرتىنا ورتاق بولۋى­نىڭ تاريحي سەبەبi بار. ەجەلگi ءداۋiردە ياماگاتا تاۋلارىن ەدزو ەلi قونىستانعان. نەگiزiنەن حوككايدونى مەكەندەگەن ەل ەدزو دەپ اتالعانىمەن مادەني، تاريحي تۇرعىدان باسقا ايماقتارمەن دە بايلانىستى. ييدەسان تاۋىنىڭ ەتەگiندە سان عاسىردان بەرi اتالىپ وتەتiن «كۋماماسۋري» (ايۋ ارباۋ مەرەكەسi) كەزiندە اڭشىلار ايۋ پiرiنەن اڭ اۋلاۋعا رۇقسات سۇرايدى. ياماگاتا ورماندى ايماق بولعاندىقتان، سانالۋان اڭدار مەن قۇستار مەكەندەيدi. ءدارiلiك ءشوپ پەن گۇلدi ءوسiمدiكتەرگە باي ولكە. پرەفەكتۋرانىڭ 137،000 گەكتارى ورماندى القاپ بولىپ تابىلادى. جاپون ورماندارىنىڭ باسىم ءبولiگi ياماگاتا ايماعىندا. ناگاي شاھارىندا 1200 جىلدىق كۋبودزاكۋرا اعاشى ءوسiپ تۇر. ساكۋرانىڭ ديا­مەترi – 12 مەتر، بيiكتiگi – 16 مەتر. بۇل اعاش ەرەكشە كۇتiم­گە الىنعان.

ياماگاتا پرەفەكتۋراسىندا 30 مىڭ جىل بۇرىنعى دزيومون ءداۋiرiنە جاتاتىن مۇرالار ساقتالعان. دزيومون مۋرا، دزيوموننوموري (دزيومون اۋىلى، دزيومون ورمانى) اساحيدiڭ باۋرايىندا سوزىلىپ جاتىر. ەجەلگi دزيومون، يايوي ءداۋiرلەرiنە جاتاتىن، ارحەولوگيالىق قازۋ جۇمىستارى نەگiزiندە شىققان ءجادiگەرلەر وسى باققا جيناقتالعان.

ۇلى كۋمانونىڭ ءۇش عيباداتحاناسىنىڭ بiرi – ناگانودا، ەندi بiرi – ۆاكايامادا بولسا، ءۇشiنشiسi – ياماگاتانىڭ نانيوۋشي شاھارىندا. بۇل عيباداتحانا تاريحي مۇراجاي قىزمەتiن اتقارادى. «اق» ءسوزiمەن بايلانىستى قۇتتى مەكەندەر دە از ەمەس. مىسالى، حاكۋريۋكو (اق ايداھار كولi) تۋرالى اڭىزدا سۋ ءتۇبiندە اق ءتۇستi ايداھار بار دەلiنەدi. ناگاي قالاسىنىڭ سول­ءتۇستiگiندە، موگامي وزەنi جاعاسىندا شيراتاكاچوۋ (اق سۇڭقار) جوتالارى كورiنەتiن «اقسۇڭقار» شاھارىندا اقمارجان كۇرiشتiڭ شارۋاشىلىعى دامىعان. شيراتاكا سان عاسىرلىق تاريحى بار توقىما ءوندiرiسiمەن دە بەلگiلi ايماق.

ياماگاتانىڭ وكيتاما ايماعىندا ۋەسۋگي اۋلەتi تۇرعان ەرتە زاماندا، تاۋ قويناۋىندا قاعاز جاسالعان. مياماۆاشي دەپ اتالاتىن بۇل ءونiم جاپوننىڭ جوعارى ساپالى قاعازىنىڭ بiر ەرەكشە ءتۇرi ەكەنi ءسوزسiز. كەزدەمە توقۋ، قاعاز جاساۋ كاسiبi كۇنشىعىستا كونە زاماندا قولعا الىنعان. پرەفەكتۋراداعى ەڭ كونە عي­مارات تا وسى جەردە. حەيان ءداۋiرiندە بوي كوتەرگەن عيمارات مياماكاننوندوۋ دەگەن اتپەن تانىمال. ياماگاتانىڭ موگامي ايماعىنداعى شيندجوۋشي شاھارى تودزاۆا اۋلەتiنiڭ سارايى تۇرعان مەكەن. شيندجوۋ ماسۋري مەرەكەسi پرەفەكتۋراداعى ەڭ iرi مەرەكەلiك شارانىڭ بiرi. موگاميماچي شاھارى ماسۋو باشيو ياماگاتاعا كەلگەندە العاش قونعان جەر بولسا، شيندجوۋشي تۋرالى دا اقىندار ايشىقتى ولەڭدەر جازعان. ول مۇرالار مۇراجايلاردا ساقتاۋلى.

ياماگاتانىڭ ەڭ iرi شاھارلارىنىڭ بiرi – ساكاتا شيوۋناي ايماعىنداعى ەڭ iرi قالا بولىپ تابىلادى. ساكاي اۋلەتi بيلiككە كەلگەن كەزدەن باستاپ، ەدو ءداۋi­رiنە دەيiن (ءحۇII-حIح) ساۋدا ورتالىعى رەتiندە وركەن جايعان. تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاسi، جاعاسىندا تالاي مايتالماننىڭ iزi قالعان موگاميگاۆا وزەنi ساكاتانىڭ سيمۆولى، اققۋلار مەكەنi. موگاميگاۆاعا جىل سايىن سiبiردەن 2000-نان استام ارۋ قۇستار قوناقتايدى. ديەۆا، اساحي اراسىنان وتەتiن موگاميگاۆا وزەنi ساكاتاعا جەتەدi دە، جاپون تەڭiزiنە قۇيادى.

موگاميگاۆا – ساكاتانىڭ ءسانi، اققۋلاردىڭ باعى، كيەلi قۇستاردىڭ الەمدەگi ساناۋلى مەكەنiنiڭ بiرi. ساكاتا شاھارى ماڭىزدى تەڭiز ايلاعى رەتiندە كيوتو، وساكا، ەدو قالالارىمەن ەرتە كەزدەن تىعىز بايلانىس­تا بولعان. ساكاتا ونەرپازدار مەن ادەبيەتشiلەردiڭ شاھارى. تالاي اقىن مەن جازۋشى وسى شاھاردا تۋىندىسىن جازىپ قالدىرعان. تاۋداي بيiك تۇلعالاردىڭ ەسكەرتكiشتەرi حييورياماكوۋەن باعىنا ورناتىلعان. ال شىعارمالارى ساكاتا مۇراجايىندا ساقتاۋلى.

2233 مەترلiك چوۋكاي تاۋىنىڭ ەتەگiندەگi يۋدزاماچي قالاسى دا تاريحي مەكەن. چوۋكاي تاۋىن جاپوندار فۋدزيگە ۇقساتىپ، ديەۆا فۋدزي تاۋى دەپ اتايدى. گاككوۋگاۆا (اي نۇرلى وزەن) بويىندا نۇرلى ۆاكالار مەن شۋاقتى حايكۋلەر تۋعان. 1100 جىلدىق تاريحى بار سۋگيساۆاحيامابانگاكۋ دەپ اتالاتىن سالتاناتتى عۇرىپتىق بيدەن وسى شاھاردىڭ عاجاپ مادەنيەت ورداسى ەكەنiن بiلەمiز.

«ءسولتۇستiك جولىمەن» دەگەن كۇندەلiك جازىپ، حايكۋلەرiن قاعازعا ورنەكتەگەن ماسۋو باشيو اقىننىڭ تابانىنىڭ iزi سايراپ جاتىر بۇل قالادا. ءسولتۇستiگiندە اكيتا، شىعىسىندا مياگي، ءوڭتۇستiگىندە فۋكۋشيما مەن نييگاتامەن جالعاسقان ياماگاتا تاۋلارىنا اتا تاريح تاڭبالانعان. وۋ، ديەۆا، اساحي تاۋلارىندا تۋعان ەرەن ەرلەردiڭ ۇرپاقتارى وسىنى ماقتان تۇتادى.

ورمەكشى ايەل

بۇل ايماقتا ايتىلاتىن اڭىزداردا وقيعالار كوبiنە تاۋدا ءوربيدi. سونداي تۋىندىنىڭ بiرi ورمەكشi تۋرالى اڭىز.

 باياعىدا بiر ساۋداگەر تاۋ iشiندە كەلە جاتىپ اداسادى. قاس قارايعان سوڭ قورقا باستايدى. تۇنەيتiن جەر iزدەپ جۇرگەندە، شاتقالداعى بiر ەسكi عيباداتحانانى كورەدi. بۇگiن وسىندا تۇنەيiن دەپ، ساۋداگەر عيبادات­حاناعا كiرەدi. تالايدان بەرi وت جاعىلماعان پەش تۇر. وتىن اكەلiپ، وت تامىزدى. جىلىنىپ وتىرعاندا قاراڭعىلىق قويۋلانا باستادى. قارا سياداي قارا ءتۇن. ساۋداگەر ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشي بەردi. بiر كەزدە ەكiنشi قاباتتان بiرەۋ ءتۇسiپ كەلە جاتقانداي بولدى. فۋسۋما (جىلجىمالى بولمەارالىق ەسiك) جىلجىپ، جەل قاننىڭ يiسiن كiرگiزدi. ساۋداگەر جالت قاراعاندا شياميسەن ۇستاعان بiر تاڭعاجايىپ سۇلۋدى كوردi. سىعىرايعان كوزi ساۋداگەرگە قاراپ تۇر. ەرنi قان سياقتى قىپ-قىزىل. ايەل كۇلiمسiرەپ:

–قوناعىم، جالعىزدىقتان iشiڭiز پىسقان شىعار. شياميسەن (ءۇش شەكتi اسپاپ) سازىن تىڭداڭىز، – دەدi.

ايەل اسپاپتىڭ قۇلاق كۇيiن كەلتiرiپ، شەرتە باستادى. وسى ساتتە ساۋداگەردiڭ موينىنا بiر جiپ وراتىلىپ، شىرماي باستادى. ساۋداگەر قوبديشاسىنان باكiسiن الىپ، جiپتi ءۇزiپ جiبەردi. ايەل كۇلiپ:

– قوناعىم، شياميسەنگە قۇلاق ءتۇرiڭiز، – دەپ، ارى قاراي شەرتتi. جiڭiشكە جiپ ەركەكتiڭ موينىنا بايلانىپ، قىلقىندىرا باستادى. ەركەك باكiنi ايەلگە سۇقتى. «قوناعىم، بۇنىڭىز نە؟» دەپ ايەل شىڭعىرىپ جiبەردi دە، ەكiنشi قاباتقا كوتەرiلدi. ساۋداگەر تاڭدى كوز iلمەي اتىردى. تاۋعا كۇن ساۋلەسi تۇسكەندە «الگi ايەل ءولi مە، تiرi مە» دەپ، ەكiنشi قاباتقا شىقتى. ايەل كورiنبەدi. «بۇل نە عاجاپ؟» دەپ، اينالاسىنا قاراسا، بiر بۇرىشتا ۇلكەن دزارۋ (بامبۋك سەبەت) سياقتى بiرنارسە دومالاپ جاتىر ەكەن. قاراسا كارi ورمەكشi ولەرمەن حالدە. تۇندە مەنi قىلقىندىرماق بولعان، شياميسەن شەرتكەن ايەل وسى ەكەن عوي دەپ، ساۋداگەر ورمەكشiنi كەسكiلەپ، كوزiن جويدى.

 جاپون فولكلورىندا ورمەكشi تۋرالى اڭىزدار مەن ەرتەگiلەر وتە كوپ. اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە ءوز نوۆەللالارىنا ەجەلگi ادەبيەت ۇلگiلەرiن وزەك ەتكەندiگi بەلگiلi. «ورمەكشi» دەگەن اڭگiمەسi دە سونداي فولكلور سيۋجەتiنiڭ نەگiزiندە جازىلعان شىعارما.

بۇلبۇل قىز

باياعىدا بiر جiگiت قالا مەن اۋىلدى ارالاپ ساۋدا جاساپ ءجۇردi. «شاي، ماي، جiپ، اق، قىزىل تاراق!» دەپ داۋىستايدى. بۇل كۇنi ساۋداسى وتپەدi. كەش تە باتتى. جiگiت تاۋ iشiمەن كەلە جاتتى. سالقىن سامال ەسiپ تۇر. بامبۋكتەر «سۋىق، سۋىق» دەپ تەربەلەدi. جiگiت جۇگiن جەرگە قويىپ، قۋراي جيناپ وت جاقتى. جىلىنعان سوڭ «شاي، ماي، جiپ، اق، قىزىل تاراق!» دەپ، ساۋداگەر ءسوزiن قايتالادى. وسى ساتتە قالىڭ بامبۋكتىڭ اراسىنان قىز ءنازiك ۇنمەن «تاراق بەرiڭiزشi، قىزىلىن» دەدi. قاراسا سىقاسقان بامبۋك اراسىنان ساراي قاقپاسى كورiنەدi. جiگiت تاۋارىن ارقالاپ قاقپادان كiردi. قىز داۋسى ەستiلدi: «ۆارادزيدi (ساباننان توقىلاتىن اياق كيiم) شەشiپ، تورلەتiڭiز». ەسiك الدىندا اياق جۋاتىن لەگەن تۇر ەكەن. جiگiت جىلى سۋمەن جۋىنىپ، ۇيگە كiردi. Iشتە بiر توپ قىز شۋلاپ وتىر. بiر سۇلۋ جiگiتكە: «شاي مەن ماي بەرiڭiزشi»، – دەپ، التىن تەڭگەلەر بەردi. قىزدىڭ ۇسىنىسىمەن جiگiت ۇيگە تۇنەدi. جاڭا جىل تاڭى دا اتتى. جiگiت بۇلبۇل ءۇنiمەن وياندى. ورنىنان تۇرىپ، ەسiكتi اشىپ ەدi، ۇلكەن باقتى كوردi. الحورى گۇلدەپ تۇر. الىس­تاعى تاۋعا قار جاۋىپتى، اپپاق. «قايىرلى تاڭ!» دەدi قىز. بۇلبۇلداي اسەم داۋىس. قىز جاڭا جىل ءدامiن اكەل­دi. «جاڭا جىل عوي. بiرگە ءدام تاتايىق». جiگiت باس تارتپادى. باقتا بۇلبۇل سايراپ تۇر.

– وسىندا قالىڭىز، – دەدi، قىز. – ەكەۋمiز تۇرامىز. بۇل سارايداعى التىن دا، بارلىق قازىنا، تiپتi مەن دە سiزدiكi بولامىن. سiز باي بولاسىز.

– مەن باييمىن با؟

باي بولۋ كەدەي ساۋداگەردiڭ ارمانى ەدi.

قار ەرiپ، كوكتەم كەلدi. دالادا قىرىقبۋىن كورiندi. تاۋدا شابدالى گۇلiنiڭ يiسi اڭقىپ تۇر. جiگiت پەن قىز كوگىلدiر تاۋدا سەرۋەندەپ ءجۇر.

جاز تۋدى. جiگiت شاتقالداعى وزەنگە ءتۇستi. ۇستاعان بالىقتاردى جاعاداعى قىزعا لاقتىرۋدا. قىزدىڭ قىزىل كويلەگiنiڭ ەتەگi جەلپ-جەلپ ەتەدi. كوكجيەك تە قىزىل.

كۇزگi كەشتە تابىن بۇعى ءوتتi. ۇيەڭكi بۇتاعىن كو­تەرiپ، قىز بۇعىلارعا تiل قاتتى. كۇن باتىپ، دوڭگەلەنگەن اي تۋدى.

اپپاق قىس. جiگiت پەش ءتۇبiندە جاتىر. ايەلi توقىما توقىپ وتىر. ايەلi جiگiتكە ايتتى: «ماعان بالا بiتتi».

ءسويتiپ، بiر جىل ءوتتi. جاڭا جىل كەلدi. قىز جولعا دايىندالىپ، جiگiتكە بىلاي دەدi: «مەن اۋىلعا بارىپ، بوسانىپ كەلەيiن. سiز سارايدا قالىڭىز. سارايدى قاراڭىز. بiراق ون ەكi بولمەنi كورسەڭiز دە، ون ءۇشiنشi بولمەگە كiرمەڭiز.

ءسويتiپ، ايەلi اۋىلعا كەتتi. جiگiت بولمەلەردi ارالاپ كورە باستادى. العاشقى بولمەنiڭ ەسiگiن اشىپ ەدi، ۇلكەن ب ا ق ەكەن. الحورى گۇلدەپ تۇر. الىستاعى تاۋعا قار جاۋىپ، اپپاق بوپ جالتىراپ جاتىر. ەكiنشi ەسiكتi اشقاندا شابدالى يiسi اڭقىپ كەتتi. دالانى قىرىقبۋىن كومكەرگەن. جiگiت ساراي ەسiكتەرiن شەتiنەن اشىپ كورە باستادى. ون ەكiنشi ەسiكتi اشقاندا جەلتوقسان ايىنىڭ كورiنiسi سۋرەتتەگiدەي كوز الدىعا كەلدi. جiگiت قىزبەن وتكiزگەن بiر جىلىن ەسiنە ءتۇسiردi. جiگiت كۇبiرلەدi: «شاي، ماي، جiپ، اق، قىزىل تاراق!». ساۋداگەر ءسوزiن قاي­تالاپ ون ءۇشiنشi ەسiككە دە جەتتi. «بۇل ەسiكتi اشپاڭىز» دەگەن ايەلiنiڭ ءسوزi قۇلاعىنىڭ ءتۇبiنەن ەستiلگەندەي بولدى. جiگiت بۇندا نە بارىن كورگiسi كەلدi. جiگiت قولىنا قارادى. ءيا، ءوز قولى. وسى قولىمەن ون ءۇشiنشi بولمەنi اشتى. قاراڭعى ەكەن. جالعىز ساۋلە جارق ەتتi. الحورى اعاشىنىڭ بiر بۇتاعىنا بۇلبۇل ۇيا سالۋدا.

«بۇلبۇل جۇمىرتقالاۋدا» دەپ كۇبiرلەدi ول. بۇلبۇل ۇيادان ۇشىپ شىققاندا جالعىز ساۋلە عايىپ بولدى. قاراڭعىدان بۇلبۇل ءۇنi ەستiلدi. «ءبارiبiر كورiپ قويدى­ڭىز، ءا؟». ايەلiنiڭ داۋسى. ابدەن جۇدەگەن، ءوڭi بوپ-بوز كەلiنشەك كولەڭكە بوپ الىستاي بەردi. «توقتا!» دەپ، تاپ بەرگەندە ايەلi كiشكەنتاي بۇلبۇلعا اينالىپ ۇشىپ كەتتi.

جiگiت ەسiن جيناسا سۋىق تاۋدىڭ iشi ەكەن. جەلدiڭ ءوتiندە تۇر. تامىزعان وتى ءسونiپ قالعان. قاسىندا جۇگi تۇر. قالىڭ بامبۋك iشiندەگi ۇلكەن ساراي عايىپ بولعان.

شاي، ماي، جiپ، اق، قىزىل تاراق... كوكتەم كەلگەندە الىستاعى تاۋدان بۇلبۇل ءۇنi ەستiلەدi.

شارافات جىلقىبايەۆا، جاپونتانۋشى

دەرەككوز: "قازاق ادەبيەتى"