مەنىڭ جۇڭگو قازاقتارىنىڭ لاتىنشا جازۋىنىڭ جالپىلاسۋىنا بەلسەنە ارالاسقان، 1982-جىلدان سوڭ توتە جازۋعا قايتۋىنا نارازى بولعان، ول ويىمدى بەيجىندەگى پرەمەر-مينستر لي فىڭعا دەيىن جەتكىزگەن، لاتىنشا قازاق جازۋى جايلى جاڭا جوبا ۇسىنىپ، بۇل جازۋدىڭ ارتىقشىلىعى جايلى تالاي ماقالا جاريالاعان قالامگەر رەتىندە، مىنا ءبىر اسا ماڭىزدى تاريحي ساتكە قاتىستى اعايىنعا ايتارىم بار.
ساۋاتتىلارعا قۇلاق اسايىق
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 2017 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «مەن 2012 جىلعى جەلتوقسان ايىندا جاريا ەتكەن "قازاقستان-2050" ستراتەگياسىندا "2025 جىلدان باستاپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەكتىگىن" مالىمدەدىم. بۇل – سول كەزدەن بارلىق سالالاردا ءبىز لاتىن قارپىنە كوشۋدى باستايمىز دەگەن ءسوز. ياعني، 2025-جىلعا قاراي ءىس قاعازدارىن، مەرزىمدى ءباسپاسوزدى، وقۋلىقتاردى، ءبارىن دە لاتىن ءالىپبيىمەن باسىپ شىعارا باستاۋعا ءتيىسپىز. ول كەزەڭ دە تاياپ قالدى، سوندىقتان ءبىز ۋاقىت ۇتتىرماي، بۇل جۇمىستى وسى باستان قولعا الۋىمىز كەرەك»، - دەپ ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرگەن ەكەن. ەندى و نە بۇ پىكىرلەردى ءبىلدىرىپ، «ەركەلەۋگە» بولار، ءبىراق «بۇلعاقتاۋعا» جول جوق. ويتكەنى بۇل، نۇرەكەڭنىڭ ءامىرى عانا ەمەس، زاماننىڭ دا بۇيرىعى!
ءيا، سودان بەرى بۇل تۋرالى تالقى قىزدى. جىل اياعىنا شەيىن جازۋ جوباسى بەكۋگە ءتيىستى بولعاسىن، ءسوزدىڭ كوبى سوعان بۇرىلۋدا. اركىم ءوز بىلەگەنىنشە پىكىر قاتىستىرۋدا. مەنىڭشە بۇل جايشىلىقتاعى سايلاۋ ەمەس، قىزىق تا، ەرمەك تە، ويىن دا ەمەس، ۇلت تاعدىرىنىڭ تالابى، ۇلت بولاشاعى مەن زامان تالابىنا تىرەلەتىن، وتە نازىك تە كۇردەلى عىلىمي تاقىرىپ. سوندىقتان مۇنى «قاساپشى سويۋى»، ساۋاتتىلار شەشۋى، ءوز بىلىكتىلەرى قاتىسۋى، سولارعا عانا قۇلاق ءتۇرۋ قاتتى قاجەت.
ساۋاتتىلار دەگەننەن ەسكە ورالادى. ءبىلىم ەكونوميكسى داۋىرىندە تۇرعاندىعىمىزدان، ساۋاتتىلىقتىڭ تالابى دا جوعارىلاپ كەتتى. بۇۇ جاڭا انىقتاماسى بويىنشا، جاڭا زاماننىڭ ساۋاتسىزدارى مىنا ءۇش ءتۇرلى:
1. جازۋ تانىمايتىندا – ءداستۇرلى ماعىناداعى ساۋاتسىزدار؛
2. زاماناۋي قوعامدىق تاڭبالاردى (كارتا، ت.ب.) تانىمايتىن، ايىرا بىلمەيتىندەر؛
3. كومپيۋتەر ارقىلى ۇيرەنە، باسقارا، ءاۋىس-تۇيىس جاساي المايتىندار – فۋنكسيونالدىق ساۋاتسىزدار – نەگىزگى ءبىلىمى بولعانىمەن، بۇگىنگى ينفورماسيا تارالىمى قاتتى دامىعان قوعامدىق ومىردە تالاي قيىنشىلىعى بارلار (شەت ءتىل بىلمەيتىندەر، كومپيۋتەرمەن جۇمىس ىستەي المايتىندار، ت.ب.).
دەمەك، كوڭىلدەرىنە كەلمەسىن، سوڭعى شارت بويىنشا، كەي لينگۆيستەر دە، كەي اقىن-جازۋشىلار دا، ءتىپتى تالاي قايراتكەرلەر دە جاڭا زاماننىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتسىزدارىنا جاتادى. سوندىقتان ولاردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسپاۋ، اسسادا اسا ساقتىقپەن قۇلاق ءتۇرۋ كەرەك.
وسىدان تۋىندايتىن ءوز بىلىكتىلەرى دەگەنىم دە ەڭ كەمىندە مىنا ءتورت شارتتى بىردەي دايىنداعاندار بولۋى كەرەك:
1. قازاق ءتىل عىلىمى مەن ونىڭ جازۋ تاريحىنان تولىق ماعلۇماتى بار جانە ۇزاق جىل قالاممەن اينالىسقاندار.
2. بۇگىنگى عىلىم مەن تەحنيكالىق دامۋدان حاباردار، اسىرەسە، كومپيۋتەر ارقىلى توتە جازۋمەن دە، كريلليسامەن دە، لاتىنشامەن دە جازىپ كورگەن، تاجىريبە جيناقتاعان، سوندىقتان دا ولاردى سالىستىرا الاتىندار.
3. دۇنيەدەگى ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇي–جايىن دا، الەمدەگى ءتىلى جۋىق حالىقتاردىڭ جازۋ رەفورماسىن دا ۇعاتىن، بىلەتىندەر.
4. ءوزىن ەمەس ۇرپاقتى، بۇگىندى عانا ەمەس بولاشاقتى باسا ويلايتىن كوز قاراقتى ورەلىلەر.
شىعىس حالقى لاتىنشاعا ەرتە ۇمتىلدى
جۋىقتا بىرەۋدىڭ «قىتايلار مەن جاپوندار سىقىلدى شىعىس حالىقتارى لاتىنشاعا كوشپەي-اق دامىدى-عوي» دەگەنىن وقىپ جىميدىم. بىلمەي سويلەگەنىنە بولا ۇيالدىم دا.
قىتايداعى ايگىلى جازۋشى لۋ ءشۇن باستاعان ءحان زيالىلارى وتكەن عاسىردىڭ العى جارىمىندا-اق، كومپيۋتەر دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ-اق ءحانزى (قىتايشا) جازۋدى تاستاپ، لاتىنشاعا كوشۋ جايلى كوپ پىكىر كوتەرگەن. ءبىراق، بۇل تالپىنىس وزگە تالاي ارتىقشىلىعى بار ءحان جازۋىنداعى زور دا كوپ قيىنشىلىقتار سالدارىنان (وموفوندارىنىڭ تىم كوپتىگى سىقىلدى تالاي سەبەپتەن) ىسكە اسپادى. اياعى، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىندا، زامان تالابىنىڭ قىستاۋىمەن، ۇزاق جانە ۇلت قامىن ويلاعان جىتكوز باسشىلار مەن عالىمداردىڭ قۇلشىنۋىمەن لاتىنشاعا جارتىلاي كوشتى. كومپيۋتەر ءتىلتاقتاسىنداعى 26 تاڭبانى سول بەتىنشە قوزعاماي، وعان وزگەنى دە قوسپاي قابىلداپ، ءحانزىنى (كوپ سىزىقتى شاقپاق، مىڭداعان ءحان ارىپتەرىن) كومپيۋتەرمەن جازۋعا كومەكتەسەتىن، اعىلشىننىڭ سول 26 ءارىپىن نەگىز ەتكەن پيڭيڭزىمۋ دەگەندى جاسادى. پيڭيڭزىمۋ - قىتايشانى كومپيۋتەرمەن تەز جازۋعا عانا ەمەس، ءبىر ميلليارد 400 ميلليونداي حالىقتاعى الدە نەشە ديالەكتىنى جويىپ، ءحان ءتىلىن بىرلىككە كەلتىرۋگە دە ەس قاتتى. ءقازىر جۇڭگو ءتىلىن يگەرۋ ءۇشىن، الدىمەن، سول پيڭيڭزىمۋدى (اعىلشىننىڭ 26 ءارىپىن) يگەرۋ، سوسىن ءار ءحانزىنىڭ سول 26 ارىپپەن وقىلۋىن يگەرۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ جۇڭگو تىلىندەي قيىنشىلىقتارى دا جوق، اعىلشىن تىلىنەن كەم دە ەمەس، ەندەشە لاتىنشاعا ەش قوبالجىماي دەرەۋ كوشۋ كەرەك. مەنىڭ لاتىنشا جازۋ جايلى وزگە پىكىردەگى تالاي باۋىرىم دۇنيەدەگى بۇل وزگەرىستەردەن ءالى دە بەيحابار سەكىلدى.
قازاق جازۋى اعىلشىنشامەن تەڭەلسىن
قازاقتىڭ لاتىنشا جاڭا جازۋى كريلليسادان وزىپ، تەرەزەسىن اعىلشىنشامەن تەڭەۋى كەرەك. بۇعان مۇمكىندىگى زور. سوندىقتان ەندىگى ايلاردا جازۋ جوباسىنا قوياتىن باستى ۇستانىمدى باسا اقىلداسۋ كەرەك. مەنىڭشە، بۇل پرينسيپ مىنالاردى دا ەسكەرۋى ءتيىس:
1. جوبا قازاق جازۋىنا (مەيلى قولمەن، مەيلى كومپيۋتەرمەن جازايىق، ايتەۋىر) دالدىك، تەزدىك، قولايلىلىق بەرەتىن بولسىن.
2. لاتىن ارىپتەرى جەتپەگەن جاعدايدا، كەي ارىپتەرگە پەرنە تاقتاداعى دايىن بەلگىلەردەن پايدالانا سالۋ كەرەك. مىسالى، قوس ءارىپ (ش ءۇشىنsh، چ ءۇشىن ch، ت. ب. ) نەمەسە دايەكشە-ىلمەكشە (ءا ءۇشىن A’، و ءۇشىن و’) ىستەتكەن پايدالى.
3. قوس ءارىپتى ازايتۋ ءۇشىن دايەكشەنى پايدالانعاندا، (ءىس جۇزىندە ول دا قوس ارىپتەيورىن الادى) توتە جازۋ قاعيداسىن قولدانىپ، كەيدە ءتۇسىرىپ كەتۋدى دە ەسكەرگەن ءجون(مىسالى، الگى دەگەندى Algi دەي سالۋ).
4. دياكريتيكالىق تاڭبالارعا – پەرنە تاقتادا دايىن تۇرماعان، سوندىقتان ونى وزگەرتەتىن تاڭبالارعا (توبەسىنە «بورىك»، تابانىنا «تاعا» قويىلعان ارىپتەرگە) سۇيەنۋگە تىيىم سالۋ (ول قولمەن جازعاندا ءتىپتى بوگەيدى).
5. قوس ارىپتەر مەن دايەكشەلەردى نەعۇرلىم قازاقشادا سيرەك ىستەتىلەتىن تاڭبالارعا قولدانۋ (مىسالى، چ ءۇشىن CH، ف ءۇشىن Ph).
6. ارتقا، لاتىنشا جازۋدى بۇرىن ۇستانعان (تۇرىك، ت.ب.) ۇلتتارعا ەلىكتەمەۋ، ولاردىكىنەن دە زاماناۋي جوبا جاساۋ.
دەمەك قازاققا زامانا سۇرانىسىنا لايىق ينتەرنەتتىك جوبا ەڭ ءتيىمدى! بۇل جوبا كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىنداعى دايىن تۇرعان 26 ءارىپتى پايدالانادى. ال قازاق تىلىندەگى جىڭىشكە داۋىستى ارىپتەر وزىنە تاياۋعا ىلمەكشە (ول دا پەرنەتاقتادا دايىن) قويۋ ارقىلى، داۋىسسىزدارى قوس ارىپپەن بەرىلەدى.
سۇلتان جانبولات
پىكىر قالدىرۋ