ءبىز، قازاق حالقى، كەز كەلگەن حالىقتىڭ جەر بەتىندە جەكە ەتنوس رەتىندە جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ وزىنە بەرگەن تابيعي بولمىسىن ساقتاي السا عانا قالاتىنىن تۇسىنە الماي كەلە جاتىرمىز. تابيعي بولمىس دەگەندە حالىقتىڭ ءدىنى، ءتىلى، ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇرى، ىشىپ-جەيتىن تاماعىنا دەيىن جاراتۋشى ۇلى قۇدىرەتتىڭ سول حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تابيعي ورتاسىنا قاراي ىلايىقتاپ بەرەتىنىنەن كوپشىلىگىمىزدىڭ حابارىمىز جوق. سونىڭ سالدارىنان بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتىنەن الشاقتاپ بارا جاتقان جايى بار. ونى ۇزاققا بارماي-اق، ۇلتتىق سانامىز بەن رۋحاني-مادەني بولمىسىمىزداعى بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە قاراپ-اق كورۋىمىزگە بولادى. بۇگىنگى قازاق پەن كەشەگى قازاقتىڭ اراسىندا ات پەن تۇيەدەي ايىرماشىلىق بار. كەشەگى قازاق «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن بولسا، بۇگىنگى قازاق ءوزىم امان بولسام، وتباسىم امان بولسا، باسقادا نە جۇمىسىم بار؟ – دەگەن تۇسىنىكتە. ەلدىڭ دە، جەردىڭ دە تاعدىرىمەن جۇمىسى جوق، توعىشارلىق سانا ەڭسەنى باسىپ العان. كەرەك دەسەڭ، ەلدىڭ، جەردىڭ مۇددەسىن قىزمەتتىك مىندەتىنە ساي قورعاۋعا ءتيىس كەز كەلگەن شەنەۋىك ەلدىڭ، جەردىڭ مۇددەسىن ەمەس، ءوزى وتىرعان كرەسلونىڭ مۇددەسىن ويلاۋدان اسا المايدى. بۇل ۇلتتىق سانانىڭ قانشالىقتى توقىراۋعا تۇسكەندىگىن كورسەتەدى. ال، رۋحاني-مادەني ومىردەگى وزگەرىستەردى، الىسقا بارماي-اق، كەشەگى كەڭەس وكىمەت كەزەڭىندەگى قازاق بولمىسىمەن سالىستىراتىن بولساق، قازىرگى قازاق رۋحىنىڭ قانشالىقتى ازعىنداعانىن كورۋىمىزگە بولادى. كەشەگى تەرەڭنەن قوزعايتىن ءان-جىردىڭ ورنىن ءمانسىز-ماعىناسىز شيرپوترەب باستى. بۇرىن جۇرەكتى قوزعاپ، رۋحىمىزعا قوزعاۋ سالاتىن جىرلارىمىز كوبىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدى سەلت ەتكىزبەيتىندەي دارەجەگە تومەندەدى. وسىنىڭ ءبارى قازاق رۋحىنىڭ قانشالىقتى ازعىنداعانىن كورسەتىپ تۇراتىن سيقىرلى اينا دەسە بولعانداي. قازاق رۋحىنىڭ مۇنشالىق ازعىنداۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان ءتۇرلى فاكتورلار بار. ءبىراق، سول فاكتورلاردىڭ ىشىندە قازاق رۋحاني بولمىسىنىڭ قۇلدىراۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ەلىمىزگە تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلگەن ۋاححابيلىك اعىمنىڭ حالىق ساناسىن جاۋلاعانى سونشالىقتى، قازىرگى كۇنى قازاق ءوزىنىڭ ءداستۇرى ءدىنى مەن ءدىني تانىمىنان اجىراي باستاعان جايى بار. بۇل ەرتەڭگى كۇنى بىرتىندەپ قازاق مادەنيەتىن دە حالىق ساناسىنان ىعىستىرادى. ءسويتىپ، قازاق حالقى تاريحتان كەتەدى. بۇل ادامزات تاريحىندا سان مارتە قايتالانعان قاسىرەت. وكىنىشكە قاراي، بۇل قاتەردى ءبىزدىڭ حالىق تا، وسى ماسەلەمەن اينالىسۋشى قۇزىرلى ورگاندار دا سەزىنىپ وتىرعان جوق. ولاردىڭ كوڭىل اۋدارىپ وتىرعانى ءدىني ەكسترەميزم مەن ءدىني راديكاليزمنىڭ الدىن الۋ. ول دا دۇرىس. الايدا، ودان دا قاتەرلى، ادام ساناسىنا جاسالىپ جاتقان شابۋىلدىڭ بولاشاقتا تيگىزەتىن زارداپتارىن سەزىنبەۋ، ەسكەرمەۋ ساياسي كورسوقىرلىق دەسە بولادى. ەڭ وكىنىشتىسى – حالىقتى وسىنداي سىرتتان كەلەتىن ءتۇرلى ءدىني، رۋحاني، مادەني ىقپالدان ساقتاندىرۋ ماقساتىندا ارنايى قابىلدانعان مەملەكەتتىك تۇجىرىمدامانىڭ ەسكەرۋسىز قالۋى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن سول تۇجىرىمدامانىڭ وزىنە كەزەك بەرەلىك. 1996 جىلى 15 شىلدە كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ (№ 3058)  «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەتنيكالىق مادەني ءبىلىم تۇجىرىمداماسى» تۋرالى وكىمى جاريالاندى. ول تۇجىرىمدامادا قازاقستان حالقىنىڭ وتپەلى كەزەڭدە ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن اجىراپ قالماۋ ماسەلەسى جان-جاقتى قاراستىرىلعان ەدى. ەندى وسى تۇجىرىمدامادا كورسەتىلگەن شارتتارعا كەزەگىمەن توقتالىپ كورەلىك. ءبىرىنشى تۇجىرىم: اتالعان يدەيانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگىزگى شارتتارى مىنالار بولىپ تابىلادى: ءبىلىم بەرۋ مەن مەكتەپتىڭ ۇلتتىق باستاۋلارىن دامىتۋ ...».

ەكىنشى تۇجىرىم: ەتنيكالىق مادەني ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى رەتىندە مىنالار ۇسىنىلادى:

جان-جاقتى مادەنيەتتى تۇلعانى تاربيەلەۋ: تۇلعانىڭ ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتىنە ساي بولۋىنا جانە وزگە مادەنيەتتەردى يگەرۋىنە جاعداي جاساۋ.

ءۇشىنشى تۇجىرىم: حالىقتىڭ ەتنيكالىق مادەني سايكەستىگى ءوز تاريحىندا، مادەنيەتىندە بولعان وقيعالاردى ءبىلۋ، قالىپتاسقان رۋحاني قۇندىلىقتارعا ادالدىق، ۇلت قاھارماندارىن قاستەرلەۋ ناتيجەسىندە قۇرىلادى. ...

ءتورتىنشى تۇجىرىم: جان جاقتى مادەنيەتتى تۇلعا بەدەرلى تاريح يەسى. ناق وسى سانا ەتنيكالىق تا، جالپى مەملەكەتتىك تە سانانىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق مەنتاليتەتتى، ەتنوستىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحىندا قالىپتاسقان اڭىزداردى، نىشانداردى، بەينەلەردى، ۇعىمداردى تەك حالىق تاريحىن ءبىلۋ ارقىلى عانا تانۋعا بولدادى. ...

...ءدىن حالىق رۋحىنىڭ اجىراماس بولىگى، ادامگەرشىلىك جانە ەستەتيكالىق ماڭىزى زور ءدىني قۇندىلىقتاردان حابارسىز حالىقتىڭ ءبىلىمى شالا، كەم بولادى.»

وسى تۇجىرىمدامانىڭ ءار تارماعىندا حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىن ساقتاۋدىڭ نەگىزگى شارتتارى كورسەتىلگەن. ەگەردە وسى تۇجىرىمدامادا كورسەتىلگەن شارتتار ساقتالعاندا، ءبىزدىڭ دىنىمىزگە دە، مادەنيەتىمىزگە دە ەشقانداي قاتەر بولماعان بولار ەدى. وكىنىشكە وراي، ول تۇجىرىمداماعا پىسقىرعان ادام بولمادى. ارينە، بۇل تۇجىرىمدامادا ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ قازىرگى كۇنى مەشىتتەردە ايتىپ جاتقان ءدىني ۋاعىزدارعا قانشالىقتى قاتىسى بار دەۋى مۇمكىن. ماسەلەنىڭ ءبارى ءدىني ۋاعىزداردىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى نەگىزدەرىن شايىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا قازاق بولمىسىنا ساي كەلمەيتىن تانىمدى قالىپتاستىرۋىندا بولىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان قازىرگى كۇنى قازاق حالقى ءۇشىن بارىنەن دە جاستاردىڭ ءدىني تانىمنىڭ وزگەرىسكە ءتۇسۋى، قازاقى بولمىستان الشاقتاۋى ءقاۋىپتى قۇبىلىسقا اينالىپ بارا جاتىر. ارينە، ول ءقازىر ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان ءدىني رۋحاني ۇدەرىستەرمەن تىكەلەي بايلانىستى. قازىرگى كۇنى قازاقتىڭ كوپشىلىگى جاستاردىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان اجىراپ، اراب داستۇرشىلدىگى باعىتىنا قاراي بەت بۇرعانىن سەزىنە بەرمەيدى. اراب داستۇرشىلدىگى مەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى اراسىنداعى قايشىلىقتى سەزىنبەگەن جاستار قازاقتىڭ رۋحاني مادەني بولمىسىن جوققا شىعارۋدا. ەڭ وكىنىشتىسى، سول قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى كۇرەستىڭ باسىندا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ تۇرۋى جاعدايدىڭ ودان ارى ۋشىعۋىنا سەبەپ بولۋدا. قمدب ۋاعىزداپ جاتقان ءدىننىڭ دۇرىس-بۇرىسىن، اق-قاراسىن اجاراتا الاتىن كونەكوز قاريالاردىڭ ازايىپ بار جاتۋى دا، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولىپ تۇر. سول سەبەپتەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن حابارسىز قازىرىگى جاس بۋىننىڭ «سوقىر تاۋىققا ءبارى بيداي» دەگەن سياقتى قمدب ۋاعىزشىلارى مەن يمامدارىنىڭ ايتقاندارىن تالعاۋسىز جۇتىپ، سانالارىنا ءسىڭىرۋى زاڭدىلىق دەپ ايتسا بولادى. اسىرەسە، مەشىتتەرگە بارىپ ناماز وقىپ جۇرگەن جاستار اراسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى تەرىس كوزقاراس قالىپتاسقاندىعىنا وتكەن ورازا ايىندا كۋا بولدىق. اۋليە دەسە، رۋح، ءارۋاق دەسە، «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەپ شوشىپ تۇسەتىن جاستاردىڭ سانى مەشىتكە باراتىنداردىڭ سانىنىڭ 90 پايىزعا جۋىعىن قامتىپ وتىر دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم سوڭىنا ەرىپ جاتقاندار دا وسى مەشىتكە باراتىن جاستار اراسىنان شىعىپ جاتىر. ال، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى تاريقات جولى-سوپىلىق جول نەگىزىندە قالىپتاسقانى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. ول جولدا رۋح، ءارۋاق، اۋليە ءدىني سەنىم مەن تانىمنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. ونى جوققا شىعارۋ – قازاقتىڭ ءدىني-رۋحاني سەنىمى مەن تانىمىن جوققا شىعارۋ. قوعامدىق قاتىناستى رەتتەۋدى ياساۋي جولى تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرىنە بەرىپ، يسلام شاريعاتىنان يمان نەگىزدەرىنە بايلانىستى تەك بەس پارىزدى قابىل ەتكەنى، ءدىني جول-جورالعىنىڭ قالعان رۋحقا قاتىستى بولىگى سوپىلىق تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعىنان قازىرگى ءبىزدىڭ يمامدار مۇلدە حابارسىز. «بۇلاردىڭ بارلىعى دىنگە قوسىلعان جاڭالىق، بيدعات» دەپ قابىلدايدى جانە سول تانىم شەڭبەرىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمەن كۇرەسىپ كەلەدى.  ولاردىڭ شاريعات دەپ ۇستانىپ وتىرعانى اراب داستۇرشىلدىگى. باسقاشا ايتقاندا، اراب قوعامىنداعى شاريعات شەڭبەرىندە يسلام ءدىنى ۋاعىزدالۋدا. وعان ساي كەلمەيتىن تانىم-تۇسىنىكتىڭ بارلىعى جوققا شىعارىلىپ، مانسۇق ەتىلۋدە. وسىنىڭ سالدارىنان قوعامنىڭ ءدىني تانىمعا قاراي جىكتەلۋى ءقاۋىپتى دەڭگەيگە جەتتى. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇعان ءبىزدىڭ جاقىندا ورازا ايىندا جۇرگىزگەن باقىلاۋلارىمىز تولىعىمەن دالەل بولا الادى. قازاق قوعامى قازىرگى كۇنى ناماز وقيتىنداردىڭ ءوزى ءارۋاقتى، اۋليەنى مويىندامايتىن جانە تەك، اراب داستۇرشىلدىگى نەگىزىندە قالاپتاسقان شاريعاتتى قابىلداپ، ءارۋاقتى، اۋليەنى مويىنداعانداردى «اللاعا سەرىك قوسۋشى» دەپ ەسەپتەيتىندەر بولىپ، ءبىر بولىنسە، ناماز وقتيتىن، ناماز وقىمايتىن نەمەسە ءدىندار، ءدىندار ەمەس بولىپ  جىكتەلگەندىگى  انىقتالىپ وتىر. ءسوز جالاڭ بولماس ءۇشىن بىر-ەكى مىسال كەلتىرەيىك. ورازا كۇندەرىنىڭ بىرىندە تۇركىستان ماڭىنداعى ءبىر اۋىلدا جەكجاتىمىز اۋىز اشارعا شاقىردى. ول اۋىلداعى ناماز وقيتىندار دا، اۋىز بەكىتكەندەر دە كىلەڭ جاستار ەكەن. داستارحان ۇستىندە ەل بىلە ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قاتىستى ەرەكشەلىكتەرىنە، ءارۋاققا، اۋليەلەرگە قاتىستى اڭگىمەلەردى ايتىپ وتىردىم. ءارۋاق پەن اۋليەگە قاتىستى اڭگىمەلەرگە كەلگەندە جاڭاعى ناماز وقىپ جۇرگەن جاستاردىڭ ءتۇسى بۇزىلا باستادى. ءبىرى «سوندا ءسىز بىزگە قوجا احمەت ياساۋيگە بارىپ جاردەم سۇرا، اللاعا سەرىك قوس دەپ تۇرسىز با؟ – دەپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. ونىمەن قوسا تاعى ءتورت جىگىت سوڭىنان ورە تۇرەگەلدى. «الدىمەن ءسوزدى سوڭىنا دەيىن تىڭداپ الىڭدار. ۇناماسا، ۇناماعان جەرىن ايتارسىڭدار» دەگەن سوزىمە ەشكىم قۇلاق اسقان جوق. داستارحاننان ورە تۇرەگەلىپ، شىعىپ كەتتى. تۋرا وسىنداي جاعداي سول كۇننىڭ ەرتەسىنە، تۇركىستاندا، كورشىمىزدىڭ ۇيىندەگى اۋزاشاردا قايتالاندى. اۋليەلەرگە قاتىستى اڭگىمە ايتىپ وتىرعان اۋىل اقساقالدارىنا «جىن-شايتاننىڭ جەتەگىندە جۇرگەن سورلىلار» دەگەندى ايتىپ، ءبىر جاس جىگىت داستارحان باسىنان بەزە جونەلدى. بۇل ايتىلعان جەكەلەگەن فاكتىلەر بولسا، وتكەن قۇربان ايت كۇنى ءوزىم كۋا بولعان مىنا ءبىر جاعداي، مەنى جاعامدى ۇستاۋعا ءماجبۇر ەتتى. ايت نامازىن ۇيگە جاقىن جەردەگى مەشىتكە بارىپ وقىدىم دا، الدىمەن ازىرەت سۇلتانعا قۇران وقىپ قايتايىق دەپ، قوجا احمەت ياساۋي اتامىزدىڭ باسىنا باردىق. بارعاندا ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم دەسەم بولادى. وسىدان ون بەس-جيىرما جىل بۇرىن ورتالىق مەشىتكە ايت نامازىنا بارعان ون مىڭ شاماسىنداعى كىسىلەردىڭ 99 پايىزى اۋليەنىڭ باسىنا كەلىپ قۇران وقىپ كەتەتىن بولسا، بيىلعى جىلى بارى-جوعى ءجۇز قارالى ادام بولدى. بىزدەن كەيىن دە كىسىلەر ءبىرلى-جارىم كەلىپ جاتتى. بۇرىندارى ىشكە سىيماعان حالىق كەسەنەنى اينالا وتىرىپ، قۇران وقيتىن. سول جەرلەردىڭ وزىنەن ورىن تابۋ قيىن بولاتىن. ال، قازىرگى كۇنى سونىڭ ءبىرى جوق. بۇل حالىق ساناسىنداعى ءدىني تانىمنىڭ كۇردەلى وزگەرىسكە تۇسكەنىنىڭ كورسەتكىشى. اۋليەنى، ءارۋاقتى جوققا شىعاراتىن حالىقتىڭ قالىپتاسىپ ۇلگەرگەندىگىنىڭ ناقتى دالەلى. ەندى مۇنىڭ سوڭى قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىندا كۇردەلى وزگەرىستەر بولادى دەپ كۇتە بەرۋگە بولادى. قازاقتىڭ ءارۋاققا قاتىستى ءدىني ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىندە كۇردەلى وزگەرىستەر بولماق. بۇل قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن اجىراپ، تاريحتان كەتۋىنىڭ باسى دەپ تۇسىنگەن دۇرىس. ال وسى جاعداي قالاي قالىپتاستى؟ قالىپتاستىرعان كىم دەگەن؟ – زاڭدى سۇراق تۋىندارى انىق. وعان جاۋاپ بىرەۋ – قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى. مەشىت يمامدارى «اللاعا سەرىك قوسۋعا بولمايدى» - دەپ سارناسا، ا.سمانوۆ، ا.قۋانىشبايەۆ سياقتى ۋاعىزشىلارى اۋليەلەرمەن، ارۋاقتارمەن ارپالىستى. سول ءارۋاقتاردى اسقاقتاتا جىرلاعان بازار جىراۋ سياقتى اسىلدارعا جىن جەتەكتەتتى. ءپىردىڭ سوڭىنا ەرگەندەردى كاپىرگە تەڭەدى. اۋليەنىڭ باسىندا وتىرعان كۇتۋشىلەردى «شىراقشى دەگەن ەسەكباستار بار،» - دەپ شابىندى. «اۋليەنىڭ باسىندا بارىپ، قوي سويسام بولادى ما؟ – دەگەن سۇراققا، «ءوزىڭدى سويساڭ دا قابىل بولمايدى،» - دەگەن دالەل ايتتى. ال، ينتەرنەت سايتتارداعى ماتەريالداردى وقىعان ادامنىڭ اۋليە مەن ءارۋاقتى قادىرلەمەك تۇگىل، اۋزىنا المايتىنىنا يمانىم كامىل. ەندى سول سايتتارداعى كەيبىر ماتەريالدارعا از-كەم ساراپتاما جاساپ كەتەلىك. «ال-حانافييا» دەگەن سايت بار. سول سايتتاعى مىنا ماتەريالعا نازار سالىپ كورەلىك: «ابۋ حانيفا ميراسى» سايتىنىڭ رەداكسياسى ھيجرانىڭ 1434 جىلى - «جاراتۋشى تۇرعاندا، جاراتىلعاننان نە سۇرايسىڭ؟!» (دايىنداعان «ابۋ حانيفا ميراسى» سايتىنىڭ رەداكسياسى) كىتاپ تۇركىستانداعى، بەكەت اتا قابىرىندەگى، باسقا دا جەرلەردەگى قابىرلەرگە، ءارۋاقتارعا، اۋليەلەرگە، جالعان قاسيەتتى ورىندارعا جانە كيەلەرگە سيىنۋ راسىمدەرى جالعىز اللاھقا عانا قۇلشىلىق ەتۋدى ناسيحاتتايتىن يسلام دىنىنە قايشى كەلەتىنىن قۇران مەن سۇننەت ماتىندەرىنە جانە حانافي ءمازھابىنىڭ عالىمدارىنىڭ سوزدەرىنە سۇيەنىپ، عىلىمي تۇردە دالەلدەپ بەرەدى جانە سول جەرلەردە ورىن الىپ جاتقان كەلەڭسىز قۇبىلىستاردىڭ كوپقۇدايشىلىق جانە ءدىنبۇزار ءمانىن تۇسىندىرەدى. كىتاپ قالىڭ وقىرمانعا ارنالعان.»

كىتاپتىڭ كىرىسپەسىنە قاراپ-اق كىتاپتا نە تۋرالى باياندالاتىنىن تۇسىنۋگە بولادى. كىتاپتا قازاقتىڭ دىنگە قاتىستى بار ءسالت-داستۇرى جوققا شىعارىلادى. وسى سايتتا جاريالانعان ەكىنشى ءبىر كىتاپتىڭ مازمۇنى بۇل كىتاپتان ارى بولماسا، بەرى ەمەس. كىتاپتىڭ اۆتورى: شەيح مۇحاممەد سۇلتان ماسۋمي. كىتاپ «شەيح مۇحاممەد سۇلتاننىڭ جاپونيا مۇسىلماندارىنا سىيلىعى نەمەسە مۇسىلمان ءتورت مازحابتىڭ بىرەۋىن ۇستانۋ مىندەتتى مە؟» دەپ اتالادى. تازا سالافيلىك باعىتتا. مازحابتاردى، سوپىلىق تاريقاتتاردى جوققا شىعارۋ. بۇدان باسقا دا قازاق، ورىس تىلدەرىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قايشى قانشاما كىتاپتار بار. بۇل سايتتارداعى مۇنداي ماتەريالدارعا كوڭىل اۋدارماي وتىرعان «ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام» مينيسترلىگى ساراپشالارىنا تاڭىم بار. مۇنداي سايتتاردىڭ ءبىر ەمەس، قانشاماسى بار ەكەنىن، ولاردىڭ حالىق ساناسىن قالاي ۋلاپ جاتقانىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. جانە بۇل سايتتار مەن قمدب اراسىندا ساباقتاستىق جوق دەپ ەشكىم ايتا المايدى. ويتكەنى، مەشىت يمامدارىنىڭ ۋاعىزدارى مەن سايتتا جاريالانعان ماتەريالدار اراسىندا ساباقتاستىق بارلىعىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قمدب-نىڭ اقيداعا قاتىستى ۇستانىپ وتىرعان رەسمي باعىتى تاحاۋي اقيداسى. يمام تاحاۋيدى مىڭ جەردەن حانافي مازحابى وكىلى ەتىپ كورسەتكەنىمەن، ونىڭ شافييلەرگە باراتىنى، حانافي مازحابىنىڭ سەنىمدىك جاعىن اراب داستۇرشىلدىگى، سالافيلىك تۇرعىسىنان  تۇسىندىرگەنىن انىقتاۋ كوپ كۇشتى قاجەت ەتپەيدى. قمدب-نىڭ ۇستانعان باعىتىنىڭ اراب داستۇرشىلدىگىنە نەگىزدەلگەنىن تاعى جالعاستىرا بەرۋگە بولار ەدى. كوزى اشىق وقىرماندى بۇدان قيناعىمىز كەلمەدى. ەندىگى كەزەكتە قمدب-نىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە، سوپىلىققا كوزقاراسى قانداي دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك. سىرتتاي قاراعاندا قمدب سوپىلىقتى قولدايتىن سياقتى جانە قاي سوپىلىق جولدى قولدايدى؟ ماسەلە وسىندا. مۋفتياتتىڭ ۋاعىز ءبولىمىنىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ناۋرىزباي قۇربان ۇلىنىڭ سوپىلىققا وراي بەرگەن سۇراققا جاۋابىندا «سوپىلىق قۇران مەن حاديسكە قايشى كەلمەيتىن بولسا، دۇرىس دەپ ايتۋعا بولادى» - دەگەن سىرعىتپا جاۋابىن كوردىك. ول سوپىلىق جولدىڭ ەشقاشان قۇران مەن حاديسكە قايشى كەلمەيتىنىن تۇسىنبەيتىن سياقتى. وسى سياقتى پىكىردى كەزىندە ا.قۋانىشبايەۆ تا ايتقان بولاتىن. الايدا، بۇل سىرعىتپا جاۋاپتاردىڭ ارتىندا ولاردىڭ اشىپ ايتا الماي وتىرعان ماسەلەسى بار. ول بۇل جەردەگى سوپىلىق اراب داستۇرشىلدىگى اياسىنا سيادى ما، قايشى كەلمەيدى مە؟ – دەگەندى اشىق ايتۋعا باتىلدارى جەتە بەرمەيدى. ويتكەنى، حالىق تا اقىماق ەمەس. نەگە ولاي دەگەن سۇراقتى قويۋى مۇمكىن. بۇل قمدب-نىڭ ءوزىنىڭ ۇستانىپ وتىرعان باعىتىنىڭ قازاق حالىقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا ساي كەلمەيتىنىن اشىپ ايتا بەرمەيتىنىن بايقاتادى. ونىڭ ۇستىنە ولار «ءبىز حانافي مازحابىن ۇستانامىز دەپ» جالاۋلاتىپ جۇرگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ولاردىڭ ۇستانعان جولى حانافي مازحابى ەمەس، اراب داستۇرشىلدىگى ەكەندىگىن سان مارتە دالەلدەپ جازدىق. سوندىقتان بۇل ماقالا شەڭبەرىندە دە قايتا قوزعاۋدى ءجون ساناپ وتىرعانىمىز جوق. قمدب-نىڭ راتبەك قاجى باسقارما باسشىلىعىنان كەتكەننەن باستاپ، وسى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى كۇرەسكەننەن باسقا،  قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن سوپىلىقتى قۋعىنعا سالعاننان، سوڭدارىنا شام الىپ تۇسكەنىنەن باسقا ەشنارسەسىن كورگەن ەمەسپىن. كەزىندە ۋاححابيلىكە قارسى تۇرعان جالعىز كۇش «زىكىرشىلەردى»، تىشقان مۇرنىن قاناتپاسا دا، جەتەكشىلەرى يسماتۋللا قاريمەن بىرگە سوتتاتىپ تىنىپ ەدى. ەندى كەلىپ ءقۇربانالى شايحتى نىساناعا الىپ، ول كىسىنى دە قۋعىنعا سالماق نيەتتە ەكەندىگىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە ءجۇرمىز. ءسويتىپ، قمدب ماماندارى شامالارى كەلسە سوپىلىق جولدى تامىرىمەن جۇلىپ تاستاماق نيەتتە. جوعارىدا اتى اتالعان ناۋرىزباي قۇربان ۇلى سوپىلىق تانىم نەگىزىندە ورتاعاسىرلاردا، التىن وردا داۋىرىندە جازىلعان شىعارمالاردىڭ ءبارىن قۇرتۋ كەرەك دەگەن پىكىردە. «ولار شيالىق يدەيانى ۋاعىزدايدى. ولاردان قۇتىلماساق، ەرتەڭ مىنا حالىقتى قايتادان بۇزادى»- دەگەندى مەشىت قىزمەتكەرلەرى الدىندا ايتقانى يۋتۋب سايتىندا، فب-دا جاريالانعان بولاتىن. بۇل قمدب-نىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنىن تامىرىمەن قوپارىپ تاستاۋ نيەتىندە ەكەندىگىن كورسەتەدى. ەگەردە قمدب-نىڭ وسى جوسپارى ىسكە اساتىن بولسا، وندا قازاق حالقىن تاريحتان كەتىرەتىنىنە كۇماندارىڭىز بولماسىن. مەن مۇنى تۇركى-يسلام تاريحىن زەرتتەگەن مامان رەتىندە دالەلدەپ بەرە الامىن. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىنەن باستاپ، ەۆرازيا كەڭىستىگىندەگى تۇركىلەردىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋى، حاندىقتاردىڭ كۇيرەپ، تاريحتان كەتۋى، رەسەيگە بودان بولۋى تۇركىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – ياساۋي جولىنان باس تارتۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. قازاق حالقىنىڭ «قازاق» دەگەن اتاۋدى الۋىنىڭ ءوزى ياساۋييا تاريقاتىنان باس تارتپاعاندىعىنا بايلانىستى قويلىپ ەدى. قازاق حالقىنىڭ تارالۋ ايماعىن ايقىنداعان دا ياساۋي جولى، ياساۋي مادەنيەتى. ياساۋي مادەنيەتى بار جەردە قازاق دەگەن حالىق بار. ياساۋي مادەنيەتى جوق جەردە قازاق مادەنيەتى جوق. بۇكىل قازاق  جەرىن الىپ جاتقان اۋليەلى جەرلەر بولسا، سول جولدى، سول مادەنيەتتى تاراتقان، جايعان ياساۋي جولى وكىلدەرى-اۋليەلەردىڭ قابىرلەرى. ولار وزدەرى بۇل دۇنيەدەن كەتسە دە، قابىرلەرىنىڭ ءوزى قازاقتىڭ ەلى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعىن قورعاپ جاتىر. ولارعا قارسى كۇرەسۋ – قازاق حالقىنا، مەملەكەتتىگىنە قارسى كۇرەسۋ ەكەندىگىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى. سول ءۇشىن دە ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا اۋليەلى جەرلەردىڭ ماڭىزىنا ارنايى توقتالىپ ەدى. ەندى وسى قۇجاتتان قىسقاشا ءۇزىندى بەرىپ كەتەيىك:

 «ءاربىر حالىقتىڭ، ءاربىر وركەنيەتتىڭ بارشاعا ورتاق قاسيەتتى جەرلەرى بولادى، ونى سول حالىقتىڭ ءاربىر ازاماتى بىلەدى.

يدەيانىڭ تۇپكى توركىنى ۇلىتاۋ تورىندەگى جادىگەرلەر كەشەنىن، قوجا احمەت ياساۋي ماۆ­زولەيىن، تارازدىڭ ەجەلگى ەسكەرتكىشتەرىن، بەكەت اتا كەسەنەسىن، التايداعى كونە قورىمدار مەن جەتى­سۋدىڭ كيەلى مەكەندەرىن جانە باسقا دا جەرلەر­ءدى ءوزارا ساباقتاستىرا وتىرىپ، ۇلت جادىندا ءبىرتۇتاس كەشەن رەتىندە ورنىقتىرۋدى مەڭزەيدى.

مۇنىڭ ءبارى تۇتاسا كەلگەندە حالقىمىزدىڭ ۇلت­تىق بىرەگەيلىگىنىڭ مىزعىماس نەگىزىن قۇراي­دى.

ءبىز جات يدەولوگيالاردىڭ اسەرى تۋرالى ايتقاندا، ولاردىڭ ارتىندا باسقا حالىقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتارى مەن مادەني سيمۆولدارى تۇرعانىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك.

تيىسىنشە، ولارعا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇن­دى­لىقتارىمىز ارقىلى عانا توتەپ بەرە الامىز.

قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ مادەني-گەوگرافيالىق بەلدەۋى – نەشە عاسىر وتسە دە ءبىزدى كەز كەلگەن رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتاپ، امان الىپ شىعاتىن سيمۆولدىق قالقانىمىز ءارى ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى.». ەلباسى وسىلاي دەيدى. ال، ءبىزدىڭ قازاق رۋحانياتىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا ءتيىس قمدب، كەرىسىنشە، سول رۋحاني قۇندىلىقتاردى جويۋ جولىندا جانتالاسىپ جاتىر. ونىڭ ورنىنا اراب داستۇرشىلدىگىن حالىق ساناسىنا تىقپالاۋدا. اراب داستۇرشىلدىگى مەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك اراسىندا سەنىمدىك جاعىنان دا، تانىمدىق جاعىنان دا ايىرماشىلىق جوق ەكەنىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا قمدب-نىڭ كىمنىڭ ديرمەنىنە سۋ قۇيىپ جۇرگەنىن، مەشىتكە بارعان جاستاردىڭ نەلىكتەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك ۋاعىزدار قارماعىنا تەز تۇسەتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. جانە ولاردىڭ  اۋليەلەرگە، ءارۋاقتارعا قارسى جۇرگىزىپ جاتقان جۇمىستارى ناتيجەسىز ەمەستىگىن ناقتى مىسالدارمەن كورسەتە وتىرىپ، دالەلدەپ بەردىك. الايدا، مەن بۇل ايتىلعانداردى قمدب بىلمەستىكپەن ىستەپ وتىر دەپ ايتا المايمىن. بىلەدى. ءوز باعىتتارىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قايشى ەكەندىگىن دە سەزەدى. ءبىراق، العان باعىتتارىنان قايتاتىن ءتۇرى جوق. ايتپەسە، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان 2015-2016 جىلدارى ءدىن ىستەرى كوميتەتىنە قايتا-قايتا حات جازىپ ءجۇرىپ، قمدب يمامدارىن تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت جانىنان ارنايى كۋرس اشىپ، قايتا دايىندىقتان وتكىزۋ ماسەلەسىن قاراستىرعانبىز. وكىنىششكە وراي، بۇل جوسپار ىسكە اسپاي قالدى. قمدب دا كەلىسكەندەي بولىپ، ۋنيۆەرسيتەتپەن مەموراندۋمعا قول قويىلعان بولاتىن. 2016 جىلدىڭ كۇزىنەن باستالادى دەگەن كۋرس باستالمادى. ءبىر بەلگىسىز كۇش توقتاتتىرىپ تاستادى. ەگەردە وسى وسى جوسپار ىسكە اسقاندا ءبىز بۇل ماقالا جازىلماعان دا، قمدب يمامدارى قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا قارسى كۇرەسىن جالعاستىرماعان دا بولار ما ەدى؟ ءبىراق بۇل جوسپار ورىندالماس ارمانعا اينالدى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ءدىني تانىمىن، مادەنيەتىن جويۋدى جوسپارلاعان بەلگىسىز ىقپالدى توپ، ەلدىڭ ءدىني-رۋحاني تۇتاستىعىن قايتا قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان جوسپاردىڭ جولىن كەستى. ءبىز بۇعان ارينە، رەنجىدىك. سويتسەك، بىزدىكى ءجاي ويىنشىق ەكەن. وتكەن جىلعى جازداعى اقتوبەدەگى قاندى وقيعادان كەيىن پرەزيدەنت ن.ءا.نازاربايەۆ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمعا تىيىم سالۋ كەرەكتىگىن قاداپ ايتتى. پرەزيدەنتتىڭ بۇل باستاماسىن بۇكىل حالىق بولىپ قولدادى. جەر-جەردەن پرەزيدەنت اتىنا ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمعا تىيىم سالۋ تۋرالى حاتتار اعىلدى. ونىڭ ناتيجەسى قالاي بولعانىن ءاربىر قازاق پەن قازاقستاندىق بىلەدى. ۋاححابي-سالافيلەر ءالى تۇك بولماعانداي ءوز جۇمىستارىن اتقارىپ جاتىر. قمدب دا سول باعىتىنان تايعان جوق. وزىنە قاراستى سەگىز مەدرەسە مەن ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتە اراب داستۇرشىلدىگىنە نەگىزدەلگەن وقۋ باعدارلاماسىمەن ماماندار دايىنداپ، قازاقتى بولاشاقتا دا ەسىن جيعىزباي، ءوزىڭ ءداستۇرلى ءدىن مەن مادەنيەتىنەن قول ۇزدىرۋگە باعىتتالعان جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. ال، شەتەلدەردە دايىندالىپ جاتقان ماماندارى ءوز الدىنا. ...

وسىنشاما ماسەلەلەردى قوزعاي وتىرىپ، مەن ءبىز سۇراققا جاۋاپ تاپپادىم. ول – ەل پرەزيدەنتىنىڭ دە ءسوزىن قۇلاققا ىلمەيتىن، قازاق حالقىنىڭ حالىق رەتىندە تاريحتان كەتۋىنە مۇددەلى بولىپ وتىرعان كىم؟ مۇمكىن جاۋابىن سىزدەر بىلەرسىزدەر، قۇرمەتتى اعايىن!

 زىكىريا جانداربەك، ت.ع.ك.

تۇركىستان قالاسى.