قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ («ادىلەت» قازتاق) قۇرىلعانىنا بيىل 25 جىل تولىپ وتىر. وسى وقيعاعا بايلانىستى شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا «ادىلەت» قوعامىنا – 25 جىل» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا وتكىزىلەدى (اشىلۋى 24 جەلتوقسان كۇنگى ساعات 10-دا). كونفەرەنسيادا سالتاناتتى ماجىلىسپەن قاتار «كەڭەستىك مودەرنيزاسيا جانە قازاقستان»، «كەڭەستىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن دەرەكتەرى جانە تاريحناماسى»، «كەڭەستىك ەكونوميكا جانە قازاقستانداعى اشتىق» دەگەن تاقىرىپتارمەن ارنايى سەكسيالار جۇمىس ىستەيدى دەپ كۇتىلۋدە.
ەلىمىزدەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ العاشقى قارلىعاشى بولىپ تابىلاتىن وسىناۋ قوعامنىڭ 25 جىلدىق مەرەيجاسىن مۇشەلەرىمەن بىرگە تاريحشى-عالىمدار وزدەرىنىڭ ۇلكەن شاڭىراعىندا اتاپ ءوتىپ، اتالعان تاقىرىپتاردى شيرەك عاسىر بويى «ادىلەت» باسشىلىققا الىپ كەلە جاتقان يدەيالاردى دامىتا وتىرىپ قاراستىرماق. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. ولار ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارى ۇرپاقتارىنىڭ، ادەبيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ وكىلدەرىنەن قۇرىلعان دايىندىق كوميتەتى ازىرلەگەن 1989 جىلدىڭ ساۋىرىندەگى قۇرىلتايشى كونفەرەنسيادا ستالينيزم قىلمىستارىن اشكەرەلەيتىن باستى باياندامالاردى جاساپ ەدى. كونفەرەنسيادا قۇرىلعان قوعامعا مۇشە بولا ءجۇرىپ جانە باسقارما قۇرامىندا ەڭبەكتەنە كەلە، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭدەرىنىڭ قۇپيالارىن جان-جاقتى اشاتىن زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن بولاتىن.
«ادىلەت» قوعامى تاريح ينستيتۋتىمەن، وزگە دە مۇددەلەس ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ وتكىزگەن كونفەرەنسيالاردا، دوڭگەلەك ۇستەلدەردە، جينالىستاردا توتاليتارلىق كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، رەپرەسسيالار، اشارشىلىق، حالىقتاردى دەپورتاسيالاۋ، ادام قۇقتارىنىڭ ەلەنبەۋى جانە، ارينە، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ماسەلەلەرى عىلىمي زەردەگە سالىندى، تاريحي ادىلەتتىڭ ورنىعۋىن كوزدەگەن تىڭ ويلار قورىتىلدى. جەكەلەگەن ىزدەنۋشىلەر ساياسي قۇعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان الاشتىق جانە كەڭەستىك قايراتكەرلەردىڭ ءومىر جولدارى مەن قىزمەتتەرىن جاڭعىرتىپ، عىلىمي ديسسەرتاسيالار قورعادى. زەرتتەۋشىلىك جۇمىستار، پۋبليسيستيكالىق ماقالالار جازىلىپ، دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. جازىقسىز جازالانعان قايراتكەرلەردىڭ مۇرالارى ىزدەستىرىلىپ، جارىق كورۋدە. ارنايى قىزمەت مۇراعاتىنىڭ كومەگىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى اتىلعانداردىڭ ءتىزىمى مەن ومىردەرەكتەرى كەلتىرىلگەن «ازالى كىتاپ – كنيگا سكوربي» جيناقتارى شىقتى. «ادىلەت» يدەيالارىن جۇرتشىلىققا، جاستارعا جەتكىزۋدە قوعام مۇشەلەرى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ سايات ءىلياس ۇلى جانسۇگىروۆ، ءالي وراز ۇلى جاندوسوۆ، قىزعالداق قۇدايبەرگەن قىزى جۇبانوۆا، ساۋلە راحىم قىزى سۇگىروۆا-ايتمامبەتوۆا، ءنادىر ءابدىقادىر ۇلى ازىربايەۆ، مارات سادىق ۇلى نۇرپەيىسوۆ سەكىلدى ۇل-قىزدارى، كوپتەگەن وزگە دە ۇرپاقتارى وسى كۇندەرى بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىپ ءجۇر.
ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىن قاسىرەتتى تاريحپەن تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور. بيلىك بۋىندارىن باسقارۋعا تاۋەلسىزدىك تابالدىرىعىندا كەلگەندەردىڭ ءبىرقاتارىنىڭ بويىندا پاتشالىق جانە كەڭەستىك داۋىرلەر قالىپتاستىرعان قۇلدىق سانا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان ەدى، تيىسىنشە، ىس-ارەكەتتەرىندە جالتاقتىق، جاسقانشاقتىق باسىم تۇسەتىن. سوندىقتان دا حالقىمىزدى ءىس جۇزىندە ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان الاپات اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى – 31 مامىر – العاش قابىلدانعان 1992 جىلدان باستاپ ءبىر دە ءبىر رەت مەملەكەتتىك دارەجەدە اتالمادى. سانانى: «ارامىزداعى ورىس قالاي قارايدى؟ ماسكەۋ، كرەمل نە ويلايدى؟»، – دەگەن ورىنسىز قىمسىنىس، «اشتىق اپاتىن ايتۋ – ورىستى، رەسەيدى كىنالاۋ، ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋ» دەپ تۇسىنىلەتىن جاساندى ءقاۋىپ، قورقىنىش بيلەيتىن. بۇل ءجايت بيلىكتەگى ازاماتتارىمىزدىڭ وزدەرىن وزدەرى تاريحپەن تاربيەلەمەيتىندىگى سالدارىنان ورىن الدى، وعان كۇمان جوق. تاۋەلسىزدىك قايراتكەرلەرىنىڭ العاشقى تولقىنى شىنايى تاريحتى بىلە بەرمەيتىن.
ايرىقشا اتاپ ايتۋ ءلازىم، ماسەلەنى دۇرىستاۋدى جوعارعى بيلىكتىڭ ءوزى قولعا الدى. تاريحتى وقىپ-ۇيرەنۋ، ۇلتارالىق كەلىسىمدى ساقتاۋ جىلى وتكىزىلدى. 1997 جىلى 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ جاريالاندى. سودان باستاپ رەپرەسسيا قۇرباندارى جاتقان ورىنداردى انىقتاۋ، باستارىن قارايتىپ، ەسكەرتكىشتەر قويۋ، ارۋاقتارعا تاعزىم ەتۋ سەكىلدى يماندى شارالاردى وتكىزىپ تۇرۋ داستۇرگە اينالدى. دەگەنمەن، اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ ماسەلەسى كەڭ اتالىپ جۇرگەن رەپرەسسيا تاساسىندا قالىپ قويعانداي ەدى. ال سوناۋ الاپات اشارشىلىق ءىس جۇزىندە ۇلتىمىزدى جويىپ جىبەرە جازداعان وراسان زور ۇلتتىق اپات بولاتىن. ۇلتىمىز بارلىق جاعىنان ۇتىلدى. حالىقتىڭ سانى كۇرت كەمىدى، ساپاسى دا ويسىراي ناشارلادى. اشتان قىرىلعاندار اراسىندا نەبىر بولاشاق تالانتتار مەن حالىقتىڭ قورعاۋشىلارى كەتتى عوي. «ادىلەت» قازتاق تەك ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى عانا ەمەس، اشارشىلىق ماسەلەسىن دە ءستالينيزمنىڭ قىلمىسى رەتىندە اتاپ، عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيالاردا، دوڭگەلەك ۇستەلدەردە ۇنەمى كوتەرىپ ءجۇردى. تەك كەيىنگى جىلداردىڭ وزىندە، ايتالىق، اشارشىلىقتىڭ اياقتالۋىنىڭ 75 جىلدىعىنا ورايلاستىرىلعان 2008 جىلعى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا قاسىرەتتى رەفورما سالدارى جان-جاقتى قاراستىرىلدى. 2009 جىلى «توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» اتتى رەسپۋبليكالىق، 2010 جىلى «ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيالاردا دا اشارشىلىق زۇلماتى ءسوز بولىپ، قورىتىندى قۇجاتتارىندا كورىنىس تاپتى. كونفەرەنسيالاردىڭ ماتەريالدارى جيناق تۇرىندە باسىلىپ شىقتى. ءبىراق، ماسەلە حالىققا ءتيىستى دارەجەدە جەتكەن جوق.
اشارشىلىق ماسەلەسىنە جاپپاي كوڭىل اۋدارۋعا بۇرناعى جىلعى ەلباسى ءسوزى جانە استانادا ەسكەرتكىش قويىلۋى سەرپىن بەردى. اشتىق زۇلماتى بولشيەۆيكتەر بيلىككە كەلگەننەن ورىن العان-دى. قازاق ەلىنىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا كىرگەن وڭتۇستىك وڭىرىندە «الەمدىك ريەۆوليۋسيا جاساۋعا ءتيىس قىزىل ارمياعا» كەرەك دەپ جىلقىنى تارتىپ الدى، ءبىراق ازىق-تۇلىك بەرمەدى. ويتكەنى كوشپەندىلەردى «ماركسيزم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق، ءبارىبىر قىرىلىپ بىتۋگە ءتيىس» دەپ ساناعاندىقتان، «دۇنيە جۇزىلىك ريەۆوليۋسيا جاسايتىن» اسكەرىن اسىراۋدى وڭ كوردى. مۇنى مۇستافا شوقاي «بولشيەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» دەپ باعالاعان-دى. 1921–23 جىلدارى قازاق رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا دا ءىرى اشتىق بولدى. عاجابى، تۇركرەسپۋبليكا دا، قازرەسپۋبليكا دا رەسەي فەدەراسياسىنىڭ قۇرامىندا ەدى. 1924 جىلى ەكى ولكە بىرىگىپ ۇلكەن قازاقستان قۇرىلعان سوڭ، 32ء-شى جىلعى الاپات اشارشىلىقتى باستان كەشىرىلدى. مۇنى اشىپ ايتقىمىز كەلمەي، قىبىجىقتايمىز، ويتكەنى، ونى ايتساق، قۇددى ءوزىمىزدى رەسەيگە قارسى شىققانداي كورەمىز. الايدا بۇل – دەموكراتيالىق رەسەيمەن جاۋلاسۋ دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. ماسەلە توتاليتارلىق بيلىك قۇرعان رەجيمدە بولاتىن. سول رەجيم، قىلمىسىن جاسىرۋ ءۇشىن، اۆتونوميالىق كازاق ەلىنە وداقتىق ءتاج كيگىزدى. ءسويتىپ كەڭەستەر وداعىن قۇرۋشى «تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ» بىرىنە اينالدىق. سونىڭ ارقاسىندا ناعىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. دەمەك ءبىز ميلليونداعان اشتىق قۇرباندارىنا بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن بورىشتىمىز. سوندىقتان قايعىلى تاريحتى جاسىرماي، كەرىسىنشە، اشىپ ايتقان دۇرىس. حالىقتى ءوز قاسىرەتتى تاريحىمەن تاربيەلەۋ ءلازىم.
ءبىز ءۇش دۇركىن اشارشىلىق كەزىندە تىكەلەي ءتورت جارىم ميلليونداي، سول شاققى ىقتيمال تابيعي ءوسىمدى ويعا العاندا، ون ميلليونداي قانداسىمىزدى جوعالتتىق. ايتپەسە، ەلباسى ايتقانداي، بۇل كۇندەرى 45–50 ميلليونداي بولىپ وتىرار ەدىك. سوندىقتان، كىنالىلەردى اتاۋدان، تاريحي دەرەكتەردى اشىق ايتۋدان جاسقانباۋعا ءتيىسپىز. رەسپۋبليكامىزدى يندۋستريالاندىرۋعا، «تۋسىراعان تىڭ جەرلەردى» يگەرۋگە جان-جاقتان كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاقتىڭ قارالى تاريحىن بىلگەن جوق. «وسى ءبىز جاقسى ءومىردى قازاقتىڭ سۇيەگىنىڭ ۇستىندە قۇرىپ جاتقان جوقپىز با» دەگەن وي ولاردى مازالاعان ەمەس. ونى سول كەزگى ساياسات قوش كورمەگەن. ەندى بۇگىنگى تاڭدا قازاقتىڭ سوناۋ قارالى تاريحىن جۇرتتىڭ بارشاسىنا بىلگىزۋ كەرەك. بۇل ەل بىرلىگىن ارتتىرۋدى يدەولوگيالىق تۇرعىدا قامسىزداندىرۋ ءۇشىن قاجەت. سەبەبى، ءبىر كەزدەرى ءتۇرلى ۇراندار جەتەگىمەن كەلىپ، جاناما تۇردە بولسا دا قازاق حالقىنىڭ قۇقتارى شەكتەلۋىنە سەبەپ بولعانداردىڭ ۇرپاقتارى ءقازىر ارامىزدا. ەگەر ولار قازاقتىڭ قاسىرەتكە تۇنعان تاريحىن بىلسە، وعان وزدەرىنىڭ جاناما تۇردە بولسا دا قاتىسى بارىن ۇعار بولسا، تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قازاق حالقىنىڭ شەكتەلگەن قۇقتارىن قالپىنا كەلتىرۋگە اتسالىسۋ قاجەتتىگىن ۇعىنار ەدى. وسىعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن، ءوز ازاماتتارىمىزبەن قاتار، ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرىن دە تاريحپەن تاربيەلەۋ ءلازىم. وسى ماقساتتا تاريحشىلار تاراپىنان نىسانالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، كوپشىلىك يگىلىگىنە اينالدىرىلعانى ءجون.
«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ شيرەك عاسىرلىق مەرەيتويى تاريحشىلاردى ءوز يدەياسى اينالاسىنا تىعىز توپتاستىرىپ، حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ جۇمىسىنا جاڭاشا تىنىس بەرەر دەپ ۇمىتتەنەمىز.
بەيبىت قويشىبايەۆ، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، «ادىلەت» قازتاق ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى
