ەۆرازيا كينوفەستيۆالى اياسىندا ەكى كۇن كورسەتىلگەن الماس الماتوۆ اعامىزدىڭ اتتاس اڭگىمەسى جەلىسىندە تۇسىرىلگەن "اسىل ارنا" تەلەكانالىنىڭ ءتول تۋىندىسى – "شابدالى" فيلمىنەن العان اسەرىممەن بولىسسەم دەپ ەدىم. ەكى كۇن دە انشلاگپەن ءوتتى. زالدا بوس ورىن بولمادى. تۇرەگەپ تۇرىپ تاماشالاعاندار دا ءبىرشاما بولدى. ۇلتتىق تۋىندىلاردىڭ بۇلاي انشلاگپەن ءوتۋى سوڭعى كەزدە سيرەك قۇبىلىسقا اينالىپ كەتكەنى قاشان.. بۇل دەگەن كوپشىلىكتىڭ شىنايى ءومىردى ۇتىمدى كورسەتە الاتىن، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، قازاقى بولمىسىمىزدى، تۇتاستىعىمىزدى ناسيxاتتايتىن جاقسى دۇنيەگە سۋساعانىنىڭ كورىنىسى دەپ ءتۇسىندىم. رۋxاني جۇتاڭدىق باسىم، ايتار ويى جوق، بەرەرى شامالى ءتول ونىمدەرىمىزدىڭ سوڭعى جىلدارى كوبەيىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ال رەجيسسەر جاندوس قۇسايىنوۆ باستاعان شىعارماشىلىق توپ وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرىپ، ماڭداي تەر، تازا ەڭبەكپەن كۇنەلتىپ وتىرعان قاراپايىم اۋىل ادامدارىنىڭ ىس-ارەكەتى ارقىلى قازاقتىڭ دانالىق قاسيەتتەرىن، قازاققا عانا ءتان اڭعالدىق پەن جۇرەك تازالىعىن، اماناتقا ادالدىقتى، يماندىلىقتى ءوز دارەجەسىندە كورسەتە الدى. ءبىر قاراعاندا قاراپايىم ەپيزود، ءبىراق كەيىپكەرلەردىڭ ءار ءسوزىنىڭ استارىندا ۇلكەن تاعلىم، فيلوسوفيالىق وي جاتىر. زالداعى كورەرمەن سونداي تۇستاردا ريزا بولىپ، قول شاپالاقتاپ وتىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كورەرمەن قاۋىم رۋxاني سۋسىنداپ قايتتى. فيلم اياقتالعان سوڭ قايتپاي تۇرىپ العاندارى دا، جىلى لەبىزدەرىن ايتىپ، العان اسەرلەرىمەن بولىسكىسى كەلگەندەرى دە اتالمىش تۋىندىنىڭ كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققاندىعىنىڭ، شىعارماشىلىق توپتىڭ دىتتەگەن ماقساتتارىنا جەتكەندىكتەرىنىڭ بەلگىسى دەپ ۇقتىم. سىر ەلىنىڭ قاسيەتتەرىن بويىنا جيعان جىراۋ اعامىزدىڭ تاعلىمدى قازىناسىن ەلگە ۇلىقتاپ كورسەتە بىلگەن، جەتكىزە بىلگەن جىگىتتەرگە ريزاشىلىقتان باسقا ايتارىمىز جوق! «»
فيلم كەيىپكەرلەرىندە جاساندىلىق جوق. ءارقايسىسىنان ءوزىڭ كۇندە ارالاسىپ جۇرگەن تانىسىڭدى، ءتىپتى تۋىسىڭدى تانيسىڭ. اكتريسا شولپان ەلگەزەكوۆا كۇيەۋلەرى ۇلكەن قىزمەتتە ىستەگەن، سونىڭ ارقاسىندا تارشىلىق كورمەي، وزىنەن تومەندى كوزگە ىلمەي، شالقاقتاپ كەتكەن، رۋxاني دەگراداسياعا ۇشىراعان، ءبارىن تەك قىزمەت پەن بايلىقپەن ولشەيتىن تاكاپپار ايەل بولمىسىن ءدال اشىپ، كەيىپكەرىن جان-جاقتى كورسەتە الدى. وكىنىشكە قاراي، ونداي تۇسىنىكتەگى ايەلدەر قوعامدا كوپ. ءتىپتى تۋىسىمىز، جاقىنىمىز، كورشىمىز، قۇربىمىز بولۋى دا مۇمكىن. «مەنىڭ كۇيەۋىم پروكۋرور بولعان!»-دەپ اينالاسىنا دوق كورسەتە سويلەۋىنىڭ ءوزى، «سەن پاپاڭ سياقتى پروكۋرور بولاسىڭ» دەپ جالعىز قىزىنىڭ قۇلاعىنا قۇيا بەرۋىنەن مارقۇم كۇيەۋىنىڭ كوزى تىرىسىندە شالقىپ سۇرگەن داۋرەنىندەگى «وبرازدان» شىعا الماي، قىزىنىڭ تەڭىن تاۋىپ، جار ءسۇيىپ، انا رەتىندە باقىتتى بولۋىن ەمەس، بار ارمانى سوت نە پروكۋرور بولىپ، قىزمەت تىزگىنىن ۇستاۋ ەكەنىن كورسەتەدى. تانىس بەينە عوي، ءيا؟ مەن ءوزىم كوپ تانىسىمدى وسى وبرازدان جازباي تانىدىم. «يا س يۋجانامي نە وبششايۋس، وني ۆسە xيترىە، نيكوگدا نە ۆىيدۋ زامۋج زا شىمكەنتسكوگو، داجە ەسلي وستانۋس ستاروي ديەۆوي» دەيدى قازاقشا سويلەۋگە نامىستاناتىن پروكۋروردىڭ جالعىز قىزى. اناداي جان-دۇنيەسى جۇتاڭ ايەلدىڭ تاربيەلەگەن قىزىنىڭ اۋزىنان باسقا قانداي ءسوز شىقسىن دەگەن وي كەلەدى. سويتكەن قىزى شىمكەنتتىڭ ءوزى تۇرماق، ونىڭ ار جاعى جەتىسايدىڭ ەسەكتەن باسقا كولىك بارا المايتىن شالعاي اۋىلىنا قاراپايىم شارۋا بالاسىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتەدى. ويىڭىزعا نە كەلدى؟ كەيدە استام سويلەيتىنىمىز راس قوي، سولاي ما؟ ءبارىمىز پەندەمىز. ارتىق سويلەيمىز، استامشىلىق تا جاساپ جاتامىز. اللاعا جاقپايتىن ىس-ارەكەت جاسايمىز. وسى ساتتە اللانىڭ شەبەرلىگىنە تاعى ءبىر كوز جەتكىزەسىڭ. «جالعىز قالسام دا يۋجاندارعا جولامايمىن، اكەم سياقتى پروكۋرور بولامىن» دەگەن سولتۇستىكتىڭ شولجاڭ قىزى وڭتۇستىك اۋىلدا سالتتى ۇستاپ، ۇزىن كويلەك كيىپ، باسىنا ورامال تاعىپ، باقىتتى جۇزبەن جارىنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ تۇر. كادىمگى قاراپايىم اۋىل تىرشىلىگىنىڭ كورىنىسى. اللا جۇرەككە شىن ماxاببات بەرسە، قىزمەتىڭ دە، دۇنيەڭ دە وسى ءبىر شىنايى باقىتتىڭ قاسىندا تۇككە تۇرمايتىن نارسە ەكەنىن سەزىنەسىڭ. «قىز مۇراتى –كەتۋ» دەگەن، قۇداعي» دەيدى قىزىنىڭ اتاسى. شايپاۋ ايەلدىڭ نەبىر نامىسقا تيەر سوزدەرىنە ءلام دەمەي، باسىن ءيىپ، سابىرلى قالپىنان تايماعانىن كورىپ، قاراپايىم ديxاننىڭ سونشالىقتى دانالىعىنا سۇيسىنەسىڭ. «باتاڭىزدى بەرىڭىزشى، قاتەلىگىمىزدى كەشىرىڭىز، ءسىزدىڭ اق باتاڭىزسىز ءبىز كوگەرمەيمىز»دەگەن كۇيەۋ بالاسى ەلتايدىڭ سوزدەرىنەن اتا-انانىڭ رازىلىعىن الۋ ومىردەگى ەڭ باستى نارسە ەكەنىن ۇعاسىڭ. كەيىپكەردىڭ وسى ءسوزى ارقىلى كوپشىلىككە يماندىلىق پەن ادامي قاسيەتتەردى ناسيxاتتاپ جاتىر. جايشىلىقتا ءمان بەرە بەرمەيتىن، ءبىر قاراعاندا قاراپايىم قاعيدالاردى كەيىپكەرلەردىڭ اۋزىنان ەستىگەندە ەرىكسىز ويعا شوماسىڭ. «اعام التى جىلدان بەرى جالعىز، جەڭگەمىز كەنجە ۇلىن بوسانىپ جاتىپ قايتىس بولدى، ارتىندا بەس ۇل قالدى، ەلتايىمىز تۇڭعىشى، سودان بەرى بۇل ۇيدە قۋانىش جوق. ءۇيدىڭ بەرەكەسى تەك ايەلمەن كىرەدى عوي، اسەلجان كەلگەلى اعامنىڭ شاڭىراعىنا نۇر كىرگەندەي بولدى، سول جارىعىمىزدى سوندىرە كورمەڭىز، قۇداعي» دەپ جالىنا سويلەگەن قۇدانىڭ قارىنداسىمەن بولعان اراداعى ديالوگتان-اق كەلگەن جەرىنىڭ جاي-كۇيىنە قانىق بولاسىڭ. ارتىق اڭگىمە جوق. كۇڭىرەنىپ كۇيزەلۋ، جىلاپ-سىقتاۋ جوق. ءبىراق، وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزى-اق، جان-دۇنيەڭدى توڭكەرىپ كەتكەندەي بولادى. قىز دەگەن قاشان دا تىلەۋلەس قوي، تۇرمىس-جايى بولەك بولسا دا، تۋعان باۋىرىنىڭ جاي-كۇيىن، بالالارىن ويلاپ، جانى كۇيزەلگەن ايەلمەن قوسا، قاراپايىم وتباسىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ىشتەي ەگىلىپ وتىرعانىڭدى سەزبەيسىڭ. «مىناۋ سىزگە، جەڭەشەمدى اكەتپەڭىزشى» دەپ قولىنداعى بار «بايلىعىن» بەرگەن التى جاسار ءبۇلدىرشىننىڭ تاپ-تازا ءسابي كوڭىلى شايپاۋ ايەلدىڭ دە جۇرەگىن جىبىتكەندەي بولادى. باقشادا بىر-بىرىنە سۋ شاشىپ ويناپ، باقىتتان جۇزدەرى بال-بۇل جانعان ەكى جاستىڭ جاراسىمدىلىعىن كورىپ، قىزدىڭ باعى قىزمەتىنە ەمەس، ەتەگىنەن ۇستاپ، تاعدىرىن تابىستاعان ازاماتىنىڭ اقىل-پاراساتىنا بايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، انا جۇرەگى بايىز تاپقانداي بولعاندا كەيىپكەرمەن قوسىلا قۋاناسىڭ. اراسىندا قازاقى ءازىل-قالجىڭدار مەن قىزىقتى ەپيزودتارعا شىن كوڭىلمەن رياسىز كۇلىپ الاسىڭ. اڭعال دا تازا اۋىلداستارىڭدى كورگەندەي، جاساپ قالاسىڭ. اسىرەسە، قىزىن ىزدەپ، استانادان شىمكەنتكە ءبىرىنشى رەت كەلگەن ايەلگە «اپشە» دەپ جۇگىرىپ كەلگەن بالانىڭ ءسوزى تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشىڭدى وياتادى. وڭتۇستىككە عانا ءتان ديالەكت ءسوزدى ءفيلمنىڭ ءون بويىندا شىمكەنتتىكتەردىڭ اۋزىنان ەستيسىڭ، سول ءسوز ارقىلى وڭتۇستىك xالقىنىڭ كىسىلىكتەن ادا، قاراپايىم بولمىسىن تانيسىڭ. تاكسيست بولسا دا، تەرگەۋشى بولسا دا رەسمي ءتىلدى قولدانبايدى، «اپشە» دەيدى. سوت ماجىلىسىنە قاتىسىپ وتىرىپ، سۋدياعا «اپشە» دەيتىن اڭقىلداعان، اقكوڭىل جەرلەستەرىڭ ەسىڭە ءتۇسىپ، ەرىكسىز جىمياسىڭ. «ماما، قاتتى سويلەمەڭىز، ۇيات بولادى، اتام اۋىل-ايماققا سىيلى ادام» دەيدى شەشەسىنە كەشە عانا ەركەلەپ وسكەن قىز، قازىرگى جاس كەلىن. جاس بولسا دا، كەلگەن جەرىنىڭ ابىرويىن ويلاپ، بولاشاعىن دا، باقىتىن دا وسى ەلمەن بىرگە كورەتىنىن ءتۇيسىنىپ تۇرعان اقىلىنان اينالاسىڭ. «يۋجانە»، «شىمكەنتتىكتەر» دەپ تىجىرىنا قالاتىن كەيبىر قانداستارىمىزعا وڭتۇستىكتىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن دارىپتەيتىن، قازاقتىڭ تۇتاستىعىن ناسيxاتتايتىن تۇستارىن اڭعاراسىڭ. قۇداسى قىزدىڭ قالىڭ مالىنا سۇراعان قاراجاتتىڭ جوعىن ايتىپ، ونىڭ ورنىنا ءوز قولىمەن ەككەن شابدالى اعاشىن اتاعاندا قۇداعيمەن قوسىلاتاڭ قالعانىمىزدى جاسىرا المايمىن. ونىمەن قوسا، كۇزدە ماقتادان ءونىم العاندا جاستاردىڭ تويىن وتكىزەمىز دەگەندە، بالا كەزدەگى تالاي بارعان ماقتا تەرىم ناۋقانى كوز الدىڭا كەلىپ، جەتىسايلىق جەرلەستەردىڭ 99 %-نىڭ كۇن كورىس كوزى-اق ماقتا ەكەنى ەسكە ورالادى. ونى وڭتۇستىكتە وسپەگەندەر تۇسىنە المايتىن شىعار. «بۇل داراقتىڭ ءونىمىن وزىڭىزگە جىبەرىپ تۇراتىن بولامىن» دەيدى قۇداسى. داناگوي ديxان سوزىندە تۇرادى. ءوزىنىڭ كوزى كەتسە دە، قۇداعيىنا قالىڭ مالعا اتاعان اعاشتىڭ جەمىسىن ارتىندا قالعان بالالارى اكە اماناتىن بۇلجىتپاي ورىنداپ، قاقاعان قىستا استاناعا جاشىك-جاشىگىمەن جىبەرىپ تۇرادى. باستان وتكەن ءومىر تاريxىن قۇربىسىنا اڭگىمەلەپ بەرىپ وتىرعان جەسىر ايەل سول شابدالىدان جىلىنا 4-5 ملن.پايدا تاباتىنىن، قازىرگى كۇن كورىس كوزىنىڭ وسى ساۋدا ەكەنىن ايتادى. سوڭىندا «تون ورنىنا تال بەرگەن قۇداما راقمەت»دەگەن ريزاشىلىعىندا دا تەرەڭ وي جاتىر. بەرەكەنىڭ ءبارى ادال ەڭبەكتە ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىڭ. شىم-شىتىرىق قىزىققا تولى، كەيدە كۇلدىرەتىن، كەيدە تەرەڭ مۇڭعا باتىراتىن ءفيلمدى ءبىر دەممەن كورىپ شىقتىق. باستىسى، جالىقتىرمايدى. رەجيسسەردىڭ كاسىبي شەبەرلىگى وسىمەن ولشەنسە كەرەك. كورۋگە، قابىلداۋعا جەڭىل بولعانمەن، بوس قىلجاق ەمەس، ءاربىر سوزدە ءمان-ماعىنا بار. مىڭ ەستىگەننەن كوزبەن ءبىر كورگەنگە نە جەتسىن! «شابدالى» ءفيلمى ءار قازاقتىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ كورەتىن كينوسىنا اينالاتىنىنا سەنىمىم مول.
ءلاززات احاتوۆا
