2018 جىلدىڭ 30 تامىزدا البان-جارتى اتامىزدىڭ باسىنا، ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ سىلەمىنەن، بۇگىنگى قۇلجا تاشكەنت تاس جولىنىڭ بويىنان، شونجىنىڭ كىرە بەرىسىندە بەس گەكتار اۋماققا ىزعاربەك بەكتۇرسىنوۆ اعامىزدىڭ باس بولىپ ۇيىمداستىرۋمەن، ەل بولىپ بارلىق جارتى اتا ۇرپاقتارى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ەلدىگىن بايقاتىپ، ۇلكەن ەرلىك جاساپ، ەلدەن وزگەشە، مادەني ءتۇسى باسىم، مەموريالدىق وزىق ۇلگىدەگى تاقتا ورناتتى.
«نۇر وتان» پارتياسى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ جانە وبلىس اكىمى اماندىق عابباس ۇلى باتالوۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتتارى وقىلدى. شونجى اۋداننىڭ اكىمى شۋحرات اشىلۋ ءسوزىن سويلەدى. ق ر سەناتورى، اقىن نۇرلان ورازالين، ءانشى نۇرعالي ءنۇسىپجان، اسانالى ءاشىموۆ قاتارلى تاۋ تۇلعالار بوي كورسەتىپ ءسوز سويلەدى.
50 اق بوز ءۇي تىگىلىپ، اس بەرىلىپ، ۇلان-اسىر توي بولىپ، ارتى ۇلكەن كونسەرتكە ۇلاستى، جينالعان جۇرتتىڭ قاراسى قالىڭ بولدى. تۋىستار باس قوسىپ، ارقا-جارقا بولدى. ءتۇس اۋا الامان بايگە بولىپ، باس جۇلدەنى العان جەل اياق تۇلپارعا جەڭىل كولىك بەرىلدى.
جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى VII-عاسىردان باستاپ ورتا ازيا ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن شوشاق تىماقتى ساقتار مەن عۇنداردىڭ اتا قونىسىنىڭ ورتالىعى ىلە القابى، جەتىسۋ ءوڭىرى ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. ءۇيسىن مەملەكەتى تيان-شان (ەرەن) تاۋىنىڭ شىعىس سىلەمىنەن شۋ وزەنىنە دەيىنگى، بالقاش كولىنەن ىستىق كولگە دەيىنگى كەڭ بايتاق وڭىردە قونىستانعان. /1. 60-153بەتتەر/
قازاق البان تايپاسىنىڭ شونجى وڭىرىندە قونىستانعانى 16 عاسىردان باستاپ بەلگىلى، سونىڭ ىشىندە الباننىڭ قوجبانبەت، جارتى، قوڭىر بورىك، شاجا رۋلارىنىڭ اتا قونىسى./2/
پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى تۇسىندا وسىندا «سارتوعاي» «قوجبانبەت» بولىستارى بولدى. شارىن وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندە 7 شاقىرىمداي جەردە قاراعاش اۋىلى بولعان. وسىندا ءبىرىنشى رەت قازاق مەكتەبى بوي كوتەرگەن. /2./
جارتى اتامىز تۋىلعاندا توبەسىندە ءبىر شوق بۇلت كۇن تۇسىرمەي بىرگە ىلەسىپ جۇرەتىن بولعان. اعاسى قوجبانبەت اۋىرعان مالىن جارتىمنىڭ باسىرەسى دەپ قۇلاعىن كەسىپ، ەن سالسا، ول مال ولىمنەن امان بولعان، جارتىنىڭ مال وتە قاتتى وسكەن، جارتى اتىنا باي ءسوزى قوسىلىپ، جارتى باي اتانعان. جارتىنىڭ ۇرانى جارتىباي. /2/
جارتىعا جاقسى قاراعانى ءۇشىن اعاسى قوجبانبەتكەدە قۇت دارىپ، بي بولعان، الىستان اۋىل شەتىنە ىلىنە شوپانداردان جارتىنىڭ ءجايىن سۇرايتىن، «جارتى امان بولسا جالپى امان» دەپ بەيعام كۇي كەشەتىن بولعان، سەبەبى جارتىنىڭ كەرەمەتى بارىن، ۇستىنەن نۇر شاشىپ تۇراتىنىن قوجبانبەت جاقسى بىلەتىن.
ەل جايلاۋعا كوشىپ ءبىر اۋىلدىڭ تۇسىنا كەلگەندە، كوشكە سۋسىن ۇسىنۋعا شىققان اعا-جەڭگەسىنە ەرە كەلگەن بويجەتكەن بوز ىنگەننىڭ ۇستىندەگى شوق بۇلتتى كورەدى. كوش ۇسىنىس بويىنشا سول اۋىلعا قوناق بولادى، ازاندا قىز شەشەسىنە تۇندە تۇسىندە جارتى ايدىڭ اعىپ كەلىپ قوينىنا كىرگەنىن ايتادى. تاڭعى شايدا ءتۇس جورۋدى ەل اعاسى دەپ قوجبانبەتكە بەردى، سوندا قوجبانبەت بىردەن اۋزىنا قۇداي ءسوز سالىپ، «ءبىز وندا قۇدا بولادى ەكەنبىز» دەپ جورىعان ەكەن. قىز اكەسى ورتا ءجۇزدىڭ قاراكەسەك رۋىنان كەگەنباي دەگەن كىسى ەكەن. قىزدىڭ اتى قاراشاش بولىپتى. قىرىق قارا قالىڭ مال بەرىپ، جارتى مەن قاراشاش ۇيلەنىپ ءوسىپ ونگەن. جارتىنىڭ شىن اتى مۇسىلمانباي، جارتىدان ايدابول ەسىمدى ۇل تۋادى، ودان ازەت، مازەت تارايدى، ودان بۇگىنگى ءتورت جارتى سولتانگەلدى، تاڭاتار، ەسپەر، قاناي تارايدى.
قازىرگى سۇڭقار اۋىلىنىڭ تىك تومەن قۇيىلىسىنداعى ىستىق سۋعا بايلانىستى مىناداي اڭىز بار: جارتى اتامىز ءبىر ساپاردا جولداستارىمەن كەلە جاتقاندى، اپتاپ ىستىقتا ابدەن قاتالايدى، سوندا دا توپىراققا ءتاياممۋم الىپ، بەسىن نامازىن جولاستارىمەن جاماعات بولىپ وقيدى. ناماز وقىپ بولعاندا الدارىنان جىلى سۋ شىققان. جارتى اتامىز: جارتى رۋى وسىپ-ونەدى، وسى مەكەنگە سولار يە بولادى، بۇل اۋماقتا ۇلكەن ەلدى مەكەن بوي كوتەرەدى، مىنا ىستىق سۋ قيامەتكە دەيىن توقتاماي شىعادى دەپ ايتىپ كەتكەن. اتامىزدىڭ جارقىن بولاشاق تۋرالى بولجامجارى بۇگىندە ءدال كەلىپ شونجى ءوڭىرى دەرلىك جارتىلاردىڭ اتا قونىسىنا اينالدى. جارتى اتامىزدىڭ قۇرمەتىنە اللا تاعالا سىيلاعان جىلى سۋى ءبۇل كۇندە سول اۋماقتان كوپ شىعادى، اسىرەسە دوبىن اراسانىنىڭ جىلى سۋى بۇكىل ەلگە پايداسىن تيگىزىپ وتىر.../3.5-10 بەتتەر/
ءبىزدىڭ قاسيەتتى قازاق ەلى باس ساۋعالاپ كەلگەن بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردى الالاماي باۋىرىنا باسىپ، قوناق دەپ تورىنەن ورىن بەرىپ سىيلاپ كەلدى. سولاردىڭ بىرەۋى ۇيعىرلار 1881-1883جىلدارى جۇڭگو اسىپ كەلگەن. بۇگىندە شونجى اۋدانىنداعى تاريحي جەر-سۋ، مەكتەپ كوشە اتتارىن دىبىستىق وزگەرىسكە ۇشىراپ، ۇيعىر تىلىنە اۋىستىرىلىپ، اۋەلگى ەتنيكالىق ماعىناسىن جوعالتۋدا. مىسالى: قازاق اۋىلى اقتام، تيرمەن، كەڭەس، داردامتى، ارعى دولايتى، تاس قاراسۋ، كەتپەن، ديقان، جۇلدىز، كەسپەبۇلاق سىندى ەلدى مەكەندەرى بۇل كۇندە اقتاما، تىگىرمەن، كەڭەش، ءداردامتۋى، دۇلايتى، تاشقارا سۋ، كەتمەن، دىحان، يۋلتىز، بۇدەتى، باحار، شىرىن دەپ اقىرىنداپ وزگەرىپ بارا جاتىر. جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى ۇيعىرلار جالعاننان تاريحي اڭىز جاساپ، حالىق اراسىنا تاراتۋدا. مىسالى نازگۇم ۇڭگىرى اڭىزى ەش تاريحي شىندىققا جاناسپايدى، وندا قازاق جەرىندەگى اقسۋ اتاۋىن قىتايداعى اقسۋعا اپارىپ تەليدى. شونجى وڭىرىندەگى مەكتەپ كوشە اتتارى دەرلىك ۇيعىرلاردىڭ اتىنا بەرىلگەن. ماسەلەن؛ ءيزىم يىسكەندىر، ءىليا باقتيا، ءابدۋللا، روزى باقييەۆ، احمەتجان قاسىمي، قۇدىس قوجامياروۆ، روزر باكييەۆ، ال بۇلاردىڭ قازاق ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى بار ەكەنى راس، ال مىنا لوتپولا ءمۇتالىپ، زيااد سامادي، عايني باتىر، سادىق پالۋان – بۇلار جۇڭگو جەرىندەگى ۇيعىرلار. قازاق توپىراعىندا ەش ءىزى جوق. ەجەدەن قونىستانعان قازاقتان بۇل جەردەگى جەر-سۋ مەن مەكتەپ كوشەلەرگە اتىن بەرەتىندەي ۇلى پەرزەنتتەرى شىقپاعانى ما؟ بۇلاي ىستەۋىنىڭ ارتىندا قانداي وي جاتقانىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوقپايدى. ءبىز ۇيعىر اۋدانى دەگەن اتاۋدى تەزدەتىپ وزگەرتىپ، جەرىمىزدىڭ تاريحي اتاۋى «شارىندى» وزىنە قايتارساق.
قازاقستانداعى باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستار دا ءوزى تۇرعان جەردەگى جەر-سۋ، مەكتەپ، كوشە اتتارىن وسىلاي اقىرىنداپ وزگەرتسە، ءوز اۋداندارىن قۇرسا نە بولماقپىز، وندا قاسيەتتى توپىراعىمىز بەن ۇلى وتانىمىزدىڭ تاعدىرى قالاي بولماق... شونجى اۋدانىندا بۇگىندە سۇمبە، شوشاناي تازا قازاق اۋىلدارى. ال قىرعىز ساي، اقتام، سۇڭقار، كەتپەن، كەڭەس، ۇلكەن ديقان، كىشى ديقان، كەسپە بۇلاق، تاس قاراسۋ، راحات اۋىلدارىندا قازاق حالقى سانى باسىم بولعانىنا قاراماستان ح.امەتوۆ، ا.قاديروۆ، گ.يلييەۆ، ز.ميناموۆ، ر.سەيتوۆا، يۋ.رادجيبايەۆ، م.ناسىروۆ/4/ سىندى 7 حالىق قاھارمانى جانە سوساليستىك ەڭبەك ەرى شىققان اراسىندا ءبىر قازاق جوق، سوندا بۇل وڭىردەگى قازاقتار ەشقانداي ەڭبەك ەتپەگەنى مە؟ تىم بولماعاندا قوي باعۋدان دا ەڭبەك ەرى شىقپاعانى ما؟ ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جالعان اڭىزدار مەن بۇرمالانعان جەر-سۋ، اتتارى سىڭسە، 50 جىلدا ءوز جەرىمىزدى ءوزىمىز تانىماي قالماسىمىزعا كىم كەپىل؟!
حالىق بالىقباي تەگى
قازۇۋ، PhD دوكتورى
پايدالانعان ادەبيتتەر:
- نىعمەت مىڭجان. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى». شينجياڭ حالىق باسپاسى. 1987جىلى. ءۇرىمجى قالاسى. 682بەت
- جالەل ايدارحان. «الباندار». ان-ارىس باسپاسى.2013 جىل. الماتى قالاسى. 880بەت
- دانەش احمەت ۇلى؛ مامىتقان ابەن ۇلى. «البان-جارتى اتا».قاز اقپارات باسپاسى. 2004 جىل.199بەت.
- شونجى اۋدانىنىڭ تاريحى ماتەريالدارى.
پىكىر قالدىرۋ