استانادا وتكەن ستراتەگيالىق باستامالار فورۋمىندا بەلگىلى ەكونوميست-ساراپشى ولجاس قۇدايبەرگەنوۆ قازاقستان ەكونوميكاسىنا قاتىستى ءبىرقاتار بولجامداردى العا تارتتى. سونىڭ ءبىرى – بولاشاقتا حالىقارالىق ۆاليۋتا رەتىندە ءيۋاننىڭ بەدەلىنىڭ وسە باستايتىنى ءسوز بولدى. بۇل رەتتە ساراپشى مامان «الداعى ۋاقىتتا قازاقستان عانا ەمەس، ورتا ازيا ەلدەرى ساۋدا-ساتتىق جاساعاندا يۋانمەن ەسەپ ايىرىساتىن بولادى. قىتايدىڭ ماقساتى – ءتول اقشاسىن الەمدىك ۆاليۋتا دەڭگەيىنە جەتكىزۋ. ءبىر جارىم جىلدا الەمدىك ۆاليۋتا رەزەرۆىندەگى ءيۋاننىڭ ۇلەسى 1،87 پايىزعا ءوستى. ەگەر بۇل قارقىن ساقتالاتىن بولسا، قىتايدىڭ ۆاليۋتاسى الداعى ەكى جىلدا الەمدەگى تەگەۋرىندى ۆاليۋتاعا اينالادى» دەدى.
جالپى، يۋاننىڭ بەدەلى جايلى ايتىلا باستالعالى ءبىراز ۋاقىت بولدى. «ەندىگى بەس جىلدا يۋان دوللاردى ىعىستىرادى» دەيتىن ساراپشىلار دا بار. «بارومەتر» تالداۋ ورتالىعىنىڭ قارجىگەرى ارمان ءمۋسيننىڭ ايتۋىنشا، يۋان ءقازىردىڭ وزىندە الەمدىك ۆاليۋتا رەزەرۆىندە ءۇشىنشى ورىندا تۇر. بۇعان قاتىستى مامان «بولاشاقتا ورتا ازيا ەلدەرى بويىنشا ەكسپورت، يمپورت قارىم-قاتىناسىندا يۋانمەن تولەم جاساۋ جەتىلەتىن بولسا، دوللاردىڭ الەم الدىنداعى بەدەلى تومەندەۋى ابدەن مۇمكىن» دەيدى.
«2014 جىلدان باستاپ كورشى رەسەي ەلى دوللاردان ارىلۋعا قاتىستى قادامدار جاساپ كەلەدى. سول ءتارىزدى يسپانيا، يتاليا، گرەكيا ەلدەرى دە حالىقارالىق تولەم جاساۋ بارىسىندا دوللاردان گورى ەۆرو مەن ءيۋاندى پايدالانا باستاعانىنا ءبىراز بولدى. ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردى ءوسىرۋ ءۇشىن كەلەشەكتە ءبىرقاتار ەلدەر دوللاردان باس تارتۋى عاجاپ ەمەس. ءبىراق اقش-تىڭ بۇعان كونگىسى جوق. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ ءوزى ءقازىر قايتا-قايتا اينالىپ سوعا بەرەتىن داعدارىستان قۇتىلۋ ءۇشىن دوللاردان ارىلۋ كەرەكتىگىن باسا ايتىپ وتىر. قازىردە حالىقارالىق ەسەپ ايىرىسۋعا ءيۋاندى ەنگىزۋ جايى ءجيى ايتىلادى. يۋان ءقازىر حالىقارالىق رەزەرۆتەگى ۆاليۋتا رەتىندە ءۇشىنشى ورىندا تۇر. الداعى بەس جانە سەگىز جىلدا ءيۋاننىڭ بەدەلىنە قاتىستى جاقسى بولجامدار ايتىلىپ ءجۇر. سوندىقتان وسى جىلدار ارالىعىندا يۋان دوللاردى ىعىستىرۋى ابدەن مۇمكىن»،-دەدى قارجىگەر ارمان مۋسين.
قارجىگەر ايتىپ وتىرعان دەرەكتەردى سارالاساق، راسىمەن دە يۋان حالىقارالىق ۆاليۋتا رەزەرۆىندە دوللار مەن ەۆرودان كەيىنگى ءۇشىنشى ورىنعا شىققان. ءبىز بۇل دەرەكتەردى ارنايى سىزباعا سالىپ كورسەتۋدى ءجون كوردىك. سىزبادا كورسەتىلگەندەي، حالىقارالىق ۆاليۋتا رەزەرۆىندە دوللاردىڭ كولەمى 41،73 پايىز بولسا، ەۆرونىڭ كولەمى 30،93 پايىز. ال ءيۋاننىڭ كولەمى 10،92 پايىز.
ەندەشە الەمدىك ۆاليۋتا رەزەرۆىندە 10،32 پايىزدىق كولەمى بار يۋان ەندىگى بەس جىلدان كەيىن قالايشا دوللاردى باسىپ وزا الادى؟! بۇل رەتتە ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ الەمدىك ەكونوميكادا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ ءوزى ەدەل-جەدەل يۋاننىڭ بەدەلىن ارتتىرا تۇسەتىنىن ايتىپ وتىر.
«دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 2016-2017 جىلدارى تەك قازاقستاننىڭ تەڭگەسى عانا ەمەس، كوپتەگەن ەلدەردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارى قۇنىن جوعالتتى. ءازىربايجاننىڭ ماناتى، ارمەنيانىڭ درامى، بەلارۋستىڭ ءرۋبلى، قىرعىزدىڭ سومى، تىزە بەرسەك ۇلتتىق ۆاليۋتالارى قۇنسىزدانعان ەلدەردىڭ سانى ارتا ءتۇستى. بۇل ەلدەر ءقازىر ەكونوميكانى دوللارعا بايلاۋدىڭ تيىمسىزدىگىن ۇقتى. سوندىقتان ولار ءۇشىن دوللارعا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر. ءقازىر الەم ءۇشىن داعدارىستان قۇتىلۋدىڭ ءمانى جاڭا حالىقارالىق ۆاليۋتا قۇرالىن ويلاپ تابۋ بولىپ وتىر. دوللارمەن تولەم جاساۋ تەك قانا اقش ءۇشىن پايدالى بولىپ وتىر. كەيبىر دەرەكتەر دوللارمەن بەرىلگەن نەسيە سىياقىسىنىڭ وزىنەن عانا امەريكانىڭ التى اي سايىن 200 ملرد دوللار پايدا كورەتىنىن راستايدى. ءقازىر الەم ەلدەرىنىڭ ۆاليۋتالىق قورىنىڭ 40 پايىزى دوللارمەن ساقتالعان. دوللارعا سۇرانىس كوبەيگەن سايىن اقش-تىڭ كورەتىن پايداسى دا ارتا باستايدى. حالىقارالىق ساۋدا مەن حالىقارالىق قارجى جۇيەسىن قۇراپ وتىرعاندىقتان اقش-قا الەمدىك نارىقتا مۇناي مەن باسقا رەسۋرتاردى ساتىپ الۋدا كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. سوندىقتان بۇل ارادا وزگە ەلدەردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى قۇلاپ جاتقانىمەن امەريكانىڭ قىلى قيسايمايدى. وسىنى ۇققاندىقتان 2014 جىلدان بەرى كوپتەگەن ەلدەر ۆاليۋتا قورلارىنا يۋان جيناي باستادى. قىتايمەن ساۋدا قارىم-قاتىناسىندا دوللارمەن ەمەس، يۋانمەن تولەم جاساۋ ءۇردىسى ارتتى. ەگەر بولاشاقتا وسىنداي قارقىن ارتسا، يۋان دوللاردى باسىپ وزا الادى»،- دەدى ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.
مامان ايتىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ تەڭگەسىنەن بولەك، باسقا دا ەلدەردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنسىزدانعان كورسەتكىشىن ءبىز ارنايى سىزبامەن كورسەتتىك. دەرەكتەر راسىمەن دە 2016-2017 جىلدار ارالىعىندا ءبىرشاما ەلدەردىڭ ءتول ۆاليۋتاسى قۇنىن جوعالتقانىن ايقىندايدى.
جالپى، ماماندار الەمدىك ەكونوميكانى بولاشاقتا ۇلكەن وزگەرىستەر كۇتىپ وتىرعانىن جوققا شىعارمادى. ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆتىڭ بايىپتاۋىنشا، دوللاردى ىعىستىرىپ، يۋانعا ورىن بەرۋ ءبىزدىڭ تەڭگەنى دە تەگەۋرىندى ەتپەك. سوندىقتان بولاشاقتا ءبىز تەڭگە-يۋان جۇبىنا كوبىرەك كوڭىل بولە باستايمىز.
«كەلەشەكتە ەكونوميكادا ۇلكەن وزگەرىستەر بولادى. جۇڭگو ءقازىر وڭتۇستىك شىعىس ازيا قاۋىمداستىعىنا مۇشە ەلدەرمەن يۋانمەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋدى تەرەڭدەتىپ جاتىر. ءتىپتى قور بيرجاسىندا يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋ قولعا الىنا باستادى. بولجام بويىنشا الداعى بەس جىلدا يۋاننىڭ تولىق كونۆەرتاسياسى قالىپتاسۋى كەرەك. ويتكەنى ءقازىر يۋان-رۋبل جۇبى دا جاقسى قالىپتاسىپ ۇلگەردى. رەسەي مەن جۇڭگو ءوزارا ساۋدا ساتتىقتا يۋانمەن جانە رۋبلمەن تولەم جاساي باستادى. مۇنىڭ ءوزى دوللاردى ىعىستىراتىن قۇبىلىس. تەڭگە-يۋان جۇبى دا قالىپتاسىپ كەلەدى. قازاقستان مەن جۇڭگو ۇلتتىق ۆاليۋتادا ەسەپ ايرىسۋدى جولعا قويا باستادى. سول ءتارىزدى باسقا دا ەلدەردىڭ يۋانعا دەگەن سۇرانىسى ارتتى. سۇرانىس ارتقان سايىن ول ەلدىڭ ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنى دا بەكي تۇسەدى. قالاي ايتساق تا، الەمدىك ۆاليۋتانى باسىپ شىعاراتىن اقش-تىڭ ايرىقشا قۇقىققا يە داۋرەنى وتەدى. ەكونوميكا زاڭىنا سايكەس دوللاردى الماستىراتىن جاڭا ۆاليۋتا كەلۋى كەرەك. سەبەبى جاھاندىق داعدارىستىڭ ءار ءۇش جىل سايىن قايتا-قايتا اينالىپ سوعا بەرەتىنىنەن الەم ەكونوميكاسى شارشادى. ەندىگى بەس جىلدا بۇعان قاتىستى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ءوزى ناقتى شەشىم قابىلدايدى. سوندىقتان يۋان دوللاردى حالىقارالىق مىنبەدەن ىعىستىرا الادى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار»،- دەدى عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.
قارلىعاش زارىققان قىزى
