جاڭا مىڭجىلدىقتاعى اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ قارىشتاپ دامۋى ناتيجەسىندە، عالامتور الەمدىك سيپاتقا يە بولىپ، تارالىمى مەن تاعىلىمى زور قۇبىلىسقا اينالدى؛ زامانىمىزدىڭ بۇكىل بولمىسىن ايقىندايتىن ورتاق قۇندىلىق بولىپ قالىپتاستى. ءسويتىپ، عالامتور قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا دەندەپ ەندى: ساياسات پەن ەكونوميكا، الەۋمەت، مادەنيەت پەن ونەر، ءتىپتى، جۇمىرباستى پەندەنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگى دە جەلىمەن تىعىز باي­لانىسىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەندەي. اسىرەسە، بۇقا­را­لىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دامۋىنا عالامات اسەر ەتىپ، سونى ساتىعا كو­تەر­­ءدى. عالامتور اقپارات اعىنىنىڭ تيە­­گىن اعىتتى، الەمدىك اقپاراتتىق كە­ڭىستىكتى قالىپتاستىرىپ، شەڭبەرىن كەڭەيتتى، جۋرناليستيكانىڭ تىڭ سالاسى – جاڭا مەديانى جاسادى. بۇل ۇدەرىس قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن دە اينالىپ وتپەدى. ءالى وزىندىك بەت-بەينەسى دۇرىس قالىپتاسپاي تۇرىپ، وتاندىق ب ا ق ينتەرنەت-جۋرناليستيكا، ياعني، جاڭا مەديانىڭ وڭ جانە تەرىس اسەرى­نەن سوڭعى جىلدارى وراسان زور وزگەرىسكە ۇشى­راۋدا. الايدا، الەمدىك جاڭالىقتى جاقسى-جامانىن سۇراپتاماستان ءسىڭىرىپ العانىمىز جاراماس-تى. سوندىقتان، جاڭا مەديانىڭ وتاندىق ب ا ق، اقپا­راتتىق كەڭىستىككە ىقپالىن ساراپتاپ الۋ كەرەك. بۇقارالىق كوممۋنيكاسيا قۇرالدارى عاسىرلار يىرىمىندە قارىشتاپ دامىدى. حV عاسىردا − كىتاپ، حVءى − گازەت، حVءىى عاسىردا جۋرنال جارىققا شىقتى. حح عاسىردا راديو مەن تەليەۆيزيانىڭ جاسالۋى اقپارات سالاسىندا وراسان زور تولقىنىس تۋدىرسا، ال، ءححى عاسىردا اتالمىش كوممۋنيكاسيا قۇرالدارىن ءبىر ارناعا توعىستىرعان ينتەرنەت پايدا بولدى. بۇل جايت باق-نىڭ دامۋىنا كاتاليزاتورلىق ىقپال ەتىپ، ءونىم­دىلىگىن، پارمەندىلىگىن ارتتىردى، جاڭا مەدياعا (اقپاراتتىڭ كومپيۋتەر مەن كوم­مۋ­نيكاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ، كومپيۋتەرمەن لايىقتالعان قۇرىلعىلار مەن ينتەرنەتتىڭ ينتەراكتيۆتى قىزمەتتەرى ارقىلى تارالۋى -wءىkءىpedءىa.org) جول اشتى. كونە تۇركى جازۋلاردان باستاۋ الىپ، زامان كوشىنەن قالماي، وسكەلەڭ داۋىرگە وزىنشە ءۇن قوسىپ كەلە جاتقان قازاق جۋرناليستيكاسى دا بۇل جاڭالىققا توسىرقاي قارامادى. قازاق ينتەرنەت-جۋرناليستيكاسى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى، ناقتىراق ايتقاندا، 1995 جىلى قالىپتاستى. ءسويتىپ ونداعان جىلدىڭ ىشىندە وتاندىق ينتەرنەت جە­ءلىسى -قازnetء-تىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسىنا، ءبىر سەگمەنتىنە اينالدى. قازnetء-تىڭ جاندانۋى ناتيجەسىندە جاڭا مەديا ارنالارى دامىدى: كوپتەگەن ب ا ق ءداستۇرلى تۇردەن زامانالى ماتىندەر مەن قۇرىلىمدارعا اۋىستى، ءقازاقتىلدى كونتەنتتەر مەن اۋ­ديوۆيزۋالدى اقپارات كولەمى ارتتى، تارالۋ اۋقىمى كەڭەيىپ، قولجەتىمدى بولا ءتۇستى. جاڭا مەديانىڭ جۋرناليستيكاعا ىق­پال-اسەرىن ەكى تاراپتا قاراستىرعان ءجون. عالامتور ارقىلى ءقازاقتىلدى اقپارات الاڭ­دارى: پورتالدار، سايتتار، فورۋمدار مەن بلوگتار قازاق اۋديتورياسىنا تىكەلەي باعىت­تالىپ جاتىر. قازاق ءتىلدى دومەندەر مەن حوستينگتەردىڭ سانى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلەدى. ءقازاقتىلدى ينتەرنەت-اۋديتوريا قالىپتاسىپ، بۇگىندە ولاردىڭ سانى مولايدى (100 ادامعا شاققاندا 58 تۇرعىن عالامتوردى پايدالانا الادى. – kzcontent.kz ). جاڭا مەديا قوعامدا جۋرناليستيكانىڭ جاڭا فورماسىن تۋعىزدى. ول قۇبىلىس ازاماتتىق جۋرناليستيكا، ينتەرنەت-جۋرنا­ليستيكا دەگەن اتپەن تانىمال. جاڭا مەديا اقپاراتتىڭ ماتىنگە تاۋەلدىلىگىن جويدى. سەبەبى، مۋلتيمەديالىق، گرافيكالىق اقپا­راتتىڭ تارالۋى ماتىندىك جۇيەنىڭ بالامالى تەندەنسياسىنا اينالدى. تۇسىنىكتى دە قىسقا گيپەرماتىندەر، گازەت-جۋرنال ءماتىن­دەرىنىڭ قاتتالۋى، راديوتەليەۆيزيا جانە باسپا ءسوز مۇراعاتتىڭ قولجەتىمدىلىگى، ىزدەۋ جۇيەسىنىڭ ىڭعايلىلىعى، ينتەرفەيستىڭ تار­تىم­دىلىعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن ىڭعايلى ەتە ءتۇستى. جاڭا مەديا قوعامداعى دەموكراتيالىق ۇدەرىستەردىڭ دامۋىنا وڭ ۇلەس قوسۋدا. سەنزۋرانىڭ قۇرساۋىن بەلگىلى ءبىر مەجەگە دەيىن جويدى. ينتەرنەت باق-تارداعى اۋديتوريامەن بايلانىستىڭ وڭتايلى ادىستەرىنىڭ بولۋى اقپارات تۇتىنۋشىلارىنىڭ وي مەن ءسوز ەركىندىگىنە مۇمكىندىك بەردى. اۋديتوريامەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءىسى: ولاردى مەديا ىسىنە تارتۋ، قوعامدىق ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا قاتىستىرۋ جاڭا مەديانىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزىن ارتتىرا ءتۇستى. ماسەلەن، تۇراقتى جۇمىس جاساپ جات­قان Abaءى. kz اقپارتتىق پورتالى، «مىنبەر» ۇلتتىق ينتەرنەت گازەتى، «زامانداس»، ماsa.kz، Bag.kz سەكىلدى سايتتارداعى تۇسىندىرمە، تۇسىنىكتەمە (كوممەنتاريي) جازۋشىلاردىڭ وزدەرى اشىق پىكىرتالاسقا بارىپ، ايتىسىپ جاتادى. نە بولماسا، ماتە­ريال تۋرالى ءوز ويلارىن ورتاعا سالادى. مۇنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءسوز ەركىندىگى بار ەكەنىن اڭ­عارتادى. بۇرىنعى كەزدەردە كەرى بايلانىس تەك حات نەمەسە راديوتەليەۆيزيادا تەلەفون قوڭىراۋى ارقىلى عانا ورناتىلسا، عا­لامتور ەنگەن قازىرگى كەزەڭدە، ون-لاين حات الماسۋ مەن ەلەكتروندى پوشتالاردىڭ دامىلسىز جۇمىس ىستەۋى، ون-لاين تىلدەسۋلەردىڭ ۇيىمداستىرىلۋى ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق پرين­سيپتەرىن جۇزەگە اسىرادى. قاراپ وتىرساق، ءقازىر «مەن» دەگەن ب ا ق بارلىعىندا دەرلىك ۆەب-سايت، پورتال، جەكەلەگەن جۋرناليستىك بلوگتار مەن فورۋمدار، رەيتينگ-ساۋالنامالار ءتىپتى الەۋمەتتىك جەلىلەرى دە بار. بۇل ءداس­ءتۇر­ءلى باق-تىڭ ءوزى جاڭا مەديا ارقىلى اقپارات نارىعىنا شىعىپ وتىر دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. الايدا، تەليەۆيزيا مەن راديونى بىلاي قويعاندا، ءباسپاسوزدىڭ ۆەب-پاراقتارى جاڭا مەديانىڭ قالىپىنا (ستاندارت) كوپ كەلە بەرمەيدى. ۆەب-بەتتەردەگى پوستتاردىڭ تىم شۇبالاڭقىلىعى، ۆيزۋالدى اقپاراتتىڭ جۇتاڭدىعى بايقالادى. ماسەلەن، اقش-تىڭ «USA Today»، «New-York ءتىmes» «Washءىngton Post» سەكىلدى ءىرى باسىلىمدارىنىڭ ۆەب-بەتتەرىندە ۇلكەن كولەمدەگى ماتەريالدار از، مۇندا ءماتىننىڭ نەعۇرلىم ىقشام، وقۋعا جەڭىل بولۋىنا اسا ءمان بەرىلەدى. ال، ءبىزدىڭ ەلدە گازەت بەتىن تولتىرۋ ءۇردىسى عالامتورعا دا اۋىسىپ كەتكەندەي. عالامتوردىڭ ءقازاقتىلدى ينتەرنەت سايت­تارعا تيگىزەتىن كەرى اسەرى دە بارشىلىق. اق­پارات اعىنىنىڭ تولاسسىزدىعى سالدارىنان باسقا تىلدەگى كونتەنتتەر قازاق تىلىندەگى اق­پاراتتى ىعىستىرىپ شىعارۋدا. ءتىپتى، ءوزىمىزدىڭ ەلدە دە كوبىنە ءورىستىلدى اقپاراتقا باسىمدىق بەرىلەدى. ماسەلەن، سەبەبى، قازاق­ءتىلدى قازnetء-تىڭ ءدال قازىرگى جاعدايى ءورىستىلدى سايتتارمەن تەكەتىرەسە الاتىنداي دەڭگەيگە جەتە العان جوق. تۇتىنۋشىسى ەڭ كوپ دەلىنەتىن ءتۇرلى الەۋ­مەتتىك جەلىلەر مەن اقپاراتتىق-سايتتار، اق­پارات اگەنتتىكتەرى كوبىنە ورىس نە­مەسە باسقا تىلدە اقپارات تاراتادى. ءتىپتى، بەلگىلى، اۋقىمى كەڭ وتاندىق ينتەرنەت-پورتالداردىڭ ءوزى باسىم باعىتتى ورىس تىلىنە بەرىپ وتىرادى. عالامتور جۋرناليستيكانى قوقىسقا اينالدىرىپ تا جىبەرگەنىن كوممۋنيكاتيۆيست عالىمدار مويىنداپ وتىر. قاڭقۋ سوزدەر مەن جالعان فاكتىلەر، مورالدىق ساپاسى تومەن اقپاراتتار لەگىنىڭ تولاسسىزدىعى، بىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، سىرتىنان عايبات ءسوز ايتۋ دەگەن سەكىلدى پروبلەمالار ءبىزدىڭ ينتەرنەت-جۋرناليستيكادا دا بەلەڭ الىپ كەلەدى. بۇل تۋراسىندا پروفەسسور كاكەن ءقامزيننىڭ پىكىرى وتە ورىندى: «قازىرگى قازاقستاندىق اقپاراتتىق كەڭىستىكتە بلوگتىق جۇتاڭ ءتىل، كيبەر وي جۇيەسى جەدەل قالىپتاسىپ كەلەدى. ءتىپتى، اسا باي، اسا قۇنارلى قازاق ءتىلىنىڭ ۆا­ريانتى وسى دەۋگە سەنگىڭ دە كەلمەيدى. ساۋاتسىزدىق پەن بىلىمسىزدىكتىڭ كورىنىسىن ىزدەسەڭىز، تاپ ءقازىر بلوگوسفەراعا جۇگىنىڭىز. وتپەلى، ۋاقىتشا قۇبىلىس بولسا دا، قازىرگى ينتەرنەت ساۋاتسىزدىق رەزەرۆاسياسىنا، شالا ساۋاتتىلاردىڭ داۋ-داماي، بايبالامى مەن بەتجىرتىس الاڭىنا اينالدى. ول – ينديۆيدتەر، جىكتەر، الەۋمەتتىك توپتار مادەنيەتى مەن كوزقاراسىنىڭ ايناسى، سونىمەن قاتار پسيحولوگيالىق تەراپيا، تۇرمىستىق تاۋقىمەتتەن، سىباعالى ميفولوگەمادان ديستانسيالىق تىلدەسۋ، اقپارات الماسۋ ارقىلى ارىلۋدىڭ ءادىسى. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كوڭىلدەگى كىردى كەتىرۋ، پسيحولوگيالىق دەرتتەن ەمدەلۋ ءتاسىلى. ين­تەر­نەت – ورتاق تاريحي تالقىنىڭ، ورتاق تاريحي قۇلازۋدىڭ دا كورىنىسى» (قامزين ك. مەن ۇلتتىق جۋرناليستيكاعا قىزمەت ەتەمىن! // http://abaءى.kz). شەتەلدىك ماس-مەديا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ: «ينتەرنەت – ەتو سوسيالنايا انارحيا. ۋ سيستەمى نەت نيكاكوگو ۋپراۆليايۋششەگو ورگانا»، – دەۋى تەگىن ەمەس. راسىندا دا، باس-كوزى جوق اقپارات الاڭىندا نە ايتىلىپ، نە جازىلىپ جاتقانىن رەتتەپ جاتقان ەشكىم جوق. مۇنىڭ سالدارىنىڭ ءتۇرلى جاعداياتتارعا الىپ بارىپ جاتقانى دا ءمالىم. ۇلتارالىق ءدۇردارازدىق، ءدىني ەكسترەميزم، ادام ۇرلاۋ، ادام ساۋداسى، ناسىلدىك كەمسىتۋشىلىك، الەۋمەتتىك تەڭ­سىزدىك سەكىلدى الەمدىك پروبلەمالاردىڭ ءبىر ۇشى عالامتورمەن بايلانىستىرىلادى. ونىمەن قوسا، ءتۇرلى «ءتارتىپسىز» اقپا­رات­تار، كولەڭكەلى قىزمەتتەر، سۋيسيدكە يتەرمەلەيتىن كونتەنتتەر تاعى بار. مۇنىڭ بارلىعى سۇرىپتالماستان قازاق اۋديتورياسىنا ءسىڭىپ جاتىر. ەرتەڭ زاردابىن تارتپاسىمىزعا كىم كەپىل؟ جاڭا مەديانىڭ ديلەتانتتىق، ياع­ني، كاسىبي ەمەس جۋرناليستيكانى قالىپ­تاستىرۋى جۋرناليستيكانىڭ بولمىسىنا نۇقسان كەلتىردى. جۋرنا­ليستەردىڭ كاسىبي ابىرويى مەن جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن كوزقاراس قالىپتاستى. بلوگگەرلەر، وقىرمان-اۆ­تورلار جۋرنا­ليس­تي­كانىڭ تىلدىك، ستيلدىك ءمان-ماعىناسىن تومەندەتتى. پۋبليسيستيكانىڭ ەموسيو­نالدى-ەكس­پرەسسيۆتى دەڭگەيى السىرەپ، ءماتىن­­ءنىڭ كوركەمدىگى مەن ءمانى، مازمۇندىق جۇيە­ءسى ارزاندادى. عالامتور ءتىلى دەگەن اتاۋدى يەمدەنگەن «پودوكاففتىق سلەنگ» ءقازاقتىلدى اقپارات كەڭىستىگىنە دە تەرىس اسەر ەتتى. ءتىل­دىك نورمالاردان تىس نەمەسە سلەنگتىك ماتىندەر قازاق ءتىلىنىڭ كۇش-قۋاتىن ودان ارمەن السىرەتە ءتۇستى. بۇل انا ءتىلىمىزدىڭ تازالىعى مەن پروگرەسسيۆتى دامۋىن تە­جەيتىن جايت. ونسىز دا مەملەكەتتىك ءتىلى­ءمىز تۇعىرىنا قونا الماي وتىرعان بۇگىن­گى تاڭدا عالامتورداعى قازاق ءتى­لىنە مۇنداي كەرى اسەرى − «جىعىلعانعا جۇدىرىق». گەرمانيالىق RTLء-دىڭ باس رەداكتورى پەتەر كلەپپەل: «ينتەرنەت جاقسى ءجۋرناليستى ۇشپاققا شىعارادى، جامان ءجۋرناليستى شىڭىراۋعا تۇسىرەدى» دەۋىنىڭ شىندىعى بار. سەبەبى، جاڭا مەديانىڭ سونى مۇمكىندىكتەرى ارقىلى جەتىستىككە جەتىپ جۋرگەن جۋرناليستەر از ەمەس.ينتەرنەت ءجۋرناليستىڭ اۋدي­توريامەن بايلانىسىن ودان ارمەن تەرەڭدەتىپ، جان-جاقتى ەتەدى. اقپارات جيناۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ايلا-تاسىلدەرىن مەڭ­گەرگەن جۋرناليستكە ينتەرنەت تاپتىرماس قۇرال. ال، شىڭىراۋعا تۇسىرەتىنى جالعان اقپاراتقا اۋەس، جالاڭ سوزگە قۇمار، قابىلەت-قارىمى تومەن جۋرناليستەردىڭ سورىنا ءبىتۋى دە مۇمكىن. قازىرگى كەزدە وقيعا ورنىن بارلاماي-اق رەداكسيادا وتىرىپ، ينتەرنەت-رەسۋرستارىنا ارقا سۇيەيتىن جۋر­ناليستەر قانشاما؟ اۆتورلىق قۇقىققا قول سۇعۋشىلىق، شىعارماشىلىق ۇرلىق (پلاگياتتىق) جولمەن وزگەنىڭ ەڭبەگىن پايدالانىپ، سوڭىنان ارازداسىپ جاتاتىن­دار دا ءجيى كەزدەسەدى. جوعارىدا ايتىلعانداي، ينتەرنەت-جۋرناليزم جۋرناليست كادر­لاردىڭ كاسىبي ساۋاتسىزدىعى مەن ءبىلىم­دىلىگىن قاجەت ەتپەيتىندىكتەن، بۇل سالادا ساۋاتسىزدىق دەندەپ بارادى. جاڭا مەديانىڭ ءداستۇرلى باق-قا ىق­پالى تۋرالى ءتۇرلى پىكىردە، كوممۋنيكاتيۆيستەر. ويتكەنى، سوڭعى كەزدە ءداستۇرلى ماس-مەديانىڭ وزىندە عالامتوردىڭ تىلدىك ەرەك­شەلىكتەرى مەن اقپاراتتىڭ بەرىلۋ فورماسىنا ەلىكتەۋ بار. ماسەلەن، ينتەر­نەت تىلىندەگىدەي قىسقا دا نۇسقا جازۋ، ليد- ماتىندەر، ۆيزۋالدى اقپاراتتاردى مەيلىنشە مول بەرۋ ءۇردىسى ءداستۇرلى باق-عا دا ۇيرەنشىكتى بولىپ بارادى. كەيبىر مامانداردىڭ پىكىرىنشە، جاڭا مەديا داستۇرلىك باق-قا باسەكەلەس ەمەس، ونىڭ جاڭا تەحنولوگيالىق جالعاسى، جاڭا فورماعا ەنگەن ترانسفورماسياسى دەپ قاراستىرعان ءجون دەسە، باسقا ساراپشىلار جاڭا مەديا كۇندەردىڭ كۇنىندە ءداستۇرلى باق-ونىڭ ىشىندەگى ءباسپاسوزدى ۋاقىت كوشىنەن ىسىرىپ تاستاۋى دا عاجاپ ەمەس: «گازەت وقۋ 1975 جىلعا دەيىن تۋىلعان ۇرپاققا ءتان. ولاردىڭ قاتارى مول بولىپ تۇرعاندا، گازەتتەر ءومىر سۇرە بەرەدى. مۇمكىن، اقپارات قۇرالى رەتىندە بولماس، ءبىراق، قايتالانباس بىرەگەي ءونىم تۇرىندە قالادى، «باستى گازەت وقىرمانى» – بيلىك. «بيلىك جاسارعان سايىن، گازەتتەر دە وعان قىزىقسىز بولىپ قالماق» (www.aءىkyn.kz). ال، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، مەديانارىقتا اناعۇرلىم ساپالى، باسەكەگە قابىلەتتى جانە ارى قاراي دامي الاتىن ب ا ق قالۋى بەك مۇمكىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» (2009 جىلعى 6 اقپاندا وزگەرتىلگەن) زاڭعا سايكەس، قا­زاق­­ستانداعى ينتەرنەت-رەسۋرستارى، اتاپ ايتقاندا، پورتال، فورۋم، بلوگ، چات، WAP-پورتال، ينتەرنەت-تەليەۆيدەنيەسى ءداس­ءتۇرلى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا تەڭەستىرىلدى. دەمەك، جاڭا مەديا ب ا ق دارە­جەسىنە تەڭەس­ءتىرىلىپ، ۇلكەن ءمان بەرىلدى. ەن­دىگى ۋاقىتتا، ينتەرنەت-رەسۋرستارىنا باسقا ب ا ق سەكىلدى اسا جاۋاپتىلىقپەن قاراپ، ساپاسىز دۇنيەلەرمەن بىلاپىتتاي بەرۋگە بولمايتىنى انىق. جۋرناليستيكانىڭ تا­رالۋ فورماسى اۋىسسا دا، ونىڭ حالىق الدىنداعى ماقسات-مىندەتتەرى وزگەرگەن جوق. ياعني، ينتەرنەت-جۋرناليستيكا ەلى­ءمىزدىڭ دامۋىنا، قوعامدىق ءومىردىڭ قاي سالاسى تۋرالى ءسوز قوزعالسا دا، اسا كىر­پيازدىقپەن، ساۋاتتىلىقپەن، بايىپ­تى­لىقپەن بولجام-بايلامدار جاساۋى ءتيىس. جاڭا مەديانىڭ باستى ۇمتىلىستارى مەن ۇتىلىستارى وسىنداي. ءبىر بىلەرىمىز، عالامتور پايداسى مەن زيانىنىڭ ارا سال­ماعىنا قاراماستان ادامزاتتىڭ اجىراماس قۇندىلىعىنا اينالىپ ۇلگەردى. ەندى، ونى سانامىزدان الاستاتۋ مۇمكىن ەمەس. تەك عالامتوردىڭ، ونىڭ اسەرىنەن تۋىنداعان ب ا ق فورماسى – جاڭا مەديانى ءوز وي-سانا­­مىزعا لايىقتاپ قولدانساق بولعانى. «قاي ەلدىڭ باسپا ءسوز كۇشتى بولسا، سول ەل­ءدىڭ ءوزى دە كۇشتى» دەپ الاش قايراتكەرى ءمىر­جاقىپ دۋلاتوۆ حح عاسىردا ايتسا، ءححى عاسىردا بۇل اتالى ءسوزدىڭ دە فورماسى وزگەرگەندەي. ياعني، قاي ەلدىڭ اقپارات كەڭىستىگى، عالامتورى كۇشتى بولسا، سول ەل عانا ءوزىنىڭ «اقپاراتتىق يممۋنيتەتىن» قا­لىپتاستىرىپ، اقپاراتتىق ەكسپانسيادان قورعانباق، باسقاعا مويىنداتپاق، تانىتپاق.

جانيا  ابدىبەك