بىركەلكى دەپوزيتتىك جيناقپەن حالىقتىڭ سالىمى وسپەيدى
ورتالىعى اقش-تا ورنالاسقان IFC حالىقارالىق قارجى كومپانياسىنىڭ ماماندارى قازاقستانداعى دەپوزيتتەردىڭ قاراپايىم حالىققا ءتيىمسىز ەكەنىن اشىپ ايتىپ وتىر. اتالمىش كومپانيا ساراپشىلارىنىڭ پايىمداۋىنشا، ءبىزدىڭ ەلدەگى دەپوزيتتەردەن حالىق ەمەس، بانك قانا پايدا كورەدى ەكەن. قارجى كومپانياسىنىڭ ۋكرايناداعى وكىلى ۋليام ماركتىڭ ايتۋىنشا، الداعى ءۇش جىلدا قازاقستاندىق دەپوزيتتەر نارىعىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك. حالىققا قارجىسىن تەك دەپوزيتكە عانا ەمەس، قۇندى قاعازدار نارىعىنا سالۋعا، وبليگاسيالار ساتىپ الۋعا ۇيرەتۋ كەرەك.
«مۇنداي جاعداي قالىپتاسپاسا، تەك بىركەلكى دەپوزيتتىك جيناقپەن حالىقتىڭ سالىمى وسپەيدى»، - دەيدى ساراپشى ۋليام مارك.
حالىقارالىق ساراپشىنىڭ بۇل پىكىرى ءبىزدى ەلەڭ ەتكىزبەي قويمادى. وسىعان وراي وتاندىق ماماندارمەن تىلدەسىپ، ماسەلەنى تەرەڭىرەك تارقاتپاق بولدىق.
وتاندىق ساراپشىلارىمىزدىڭ ايتۋىنشا، حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ قازاقستانداعى دەپوزيت نارىعى جايلى ايتىپ وتىرعان پىكىرلەرىندە جان بار. بىزدەگى دەپوزيت نارىعى راسىمەن دە قاراپايىم حالىققا اسا ءتيىمدى ەمەس.
دەپوزيت ءتيىمدى قارجى وپەراسياسى ەمەس
بۇل رەتتە «بارومەتر» تالداۋ ورتالىعىنىڭ ەكونوميست-ساراپشىسى داۋرەن ارىننىڭ ايتۋىنشا، حالىقتىڭ دەپوزيتكە سالعان سالىمى بولار-بولماس ءوسىم بەرىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس.
«ءقازىر قازاقستاندا دوللارمەن دەپوزيت اشساڭىز، 4،5 پايىز ۇستەمە قوسىلادى. تەڭگەمەن - 10،5 پايىز. بۇل - جىلدىق ۇستەمە. دەپوزيت اشۋ ءۇشىن قالتاڭىزدا 15 مىڭ تەڭگە قارجى بولۋى كەرەك. سول 15 مىڭ تەڭگەڭىزدى ءبىر جىل الماي دەپوزيتتە ساقتاساڭىز، ۇستىنە 1500 تەڭگە قوسىلادى. ءقازىر الەمدىك تاجىريبەنىڭ ءوزى دەپوزيتتى «ءتيىمدى قارجى وپەراسياسى» دەپ باعالاپ وتىرعان جوق. قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن بانكىنە دەپوزيتكە ۇلكەن سومادا قاراجات سالساڭىز، ءبىر جىلدا وعان 10 پايىز عانا قوسىلادى. 1 ملن تەڭگە قارجى سالساڭىز، ونىڭ ۇستىنە 90 مىڭ تەڭگەدەي عانا ۇستەمە قوسىلادى. ال دوللار دەپوزيتتەردىڭ جىلدىق ۇستەمەسى 4،5-اق پايىز(!). ايىنا قوسىلاتىن ۇستەمە ءتىپتى ماردىمسىز. سوندىقتان بۇل ارادا ءوز باسىم «حالىقتىڭ سالىمىن جيناۋدىڭ جاڭاشا تەتىگىن ەنگىزۋ كەرەك» دەگەن پىكىردى قولدايمىن. ولاي ەتپەسەك، ءقازىر دوللاردىڭ قۇنى كوتەرىلىپ، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانىپ كەتكەن تۇسىندا حالىقتىڭ جيناقتاعان اقشاسى دا قوسا قۇنسىزدانىپ جاتىر. ەندەشە حالىقتىڭ ادال ەڭبەكپەن تاپقان قارجىسىنىڭ قۇنسىزدانباۋى ءۇشىن بۇل ارادا جاڭالىقتار ەنگىزۋ كەرەك»، - دەيدى ەكونوميست-ساراپشى داۋرەن ارىن.
حالىقتى اكسيونەر قىلا الامىز با؟
ساراپشى داۋرەن ارىننىڭ بايىپتاۋىنشا، بىزگە حالىقتى اكسيونەر ەتۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن حالىقتىق ءىرو جوباسىن قايتادان قولعا الىپ، ساۋاتتىراق باعىتتاردى ۇستانعان ءجون.
«حالىقتىق IPO» قازاقستاندا 2012 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا باستالعان بولاتىن. ول كەزدە قازاقستاندىق قور بيرجاسىندا (KASE) 38 559 دانا (كومپانيالاردىڭ ورنالاستىرىلعان اكسيالارىنىڭ جالپى سانىنىڭ 10 پايىزىنا جۋىق) قاراپايىم اكسياسى ساتىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ 33 989 ازاماتى العاشقى حالىقتىق اكسيونەرگە اينالدى. اتالمىش باعدارلاما جوسپار بويىنشا 2012-2015 جىلدار ارالىعىندا كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسۋى ءتيىس ەدى. سول كەزدەن باستاپ ناسيحاتى دۇرىس كەلىسپەدى دە، بۇل جوبا حالىققا ءمالىم دە بەيمالىم جوبا بولىپ قالىپ قويدى. ءىرو اعىلشىن تىلىندە - Initial Public Offering دەپ ايتىلادى. بۇل نە ورىسشا، نە قازاقشا ءسوز ەمەس. سوندىقتان «ءىرو» اتاۋىنىڭ ءوزىن حالىقتىڭ تابيعاتىنا جاقىنداتقان ءجون. ازاماتتار اكسيالاردى ساتىپ الۋ تۋرالى شەشىمدى جاۋاپتى تۇردە، ءوزى قانداي ينۆەستيسيالىق تاۋەكەلدەرگە باراتىنىن ءتۇسىنىپ قابىلداۋى ءتيىس. حالىقتىق IPO شەڭبەرىندە ارنايى ءتۇسىندىرۋ ناۋقانى جۇرگىزىلۋى كەرەك. ادام اكسيالاردى ساتىپ الىپ، كومپانيا يەگەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، ونىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى وسسە عانا، پايدا تابادى. بۇعان قوسا كەرىسىنشە، ەكونوميكاداعى جاعداي قولايسىزدانىپ، كاسىپورىن قيىن جاعدايعا تاپ بولسا، اكسيالارىنىڭ ارزانداۋىنان شىعىن كورۋى مۇمكىن. نارىقتىق باسەكەلەستىكتىڭ قولايسىز وزگەرۋى سالدارىنان، بەلگىلى ءبىر تەرىس فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن اكسيالاردىڭ قۇنى ارزانداۋى دا مۇمكىن. ال وڭ فاكتورلار قالىپتاسسا، ءتۇسىم بەس-التى ەسە ارتۋى مۇمكىن. مىنە، وسىنىڭ بارلىعىن حالىققا ساۋاتتى تۇردە ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن ارنايى تاۋەلسىز كەڭەسشىلەر توبى قۇرىلۋى كەرەك ەدى. ءبىراق بىزدە وكىنىشكە قاراي، ءبىر نارسە جاپ-جاقسى باستالادى دا، قورىتىندىسى قويىرتپاق بولىپ كەتەتىنى جاسىرىپ ەمەس. وسىلايشا ءبىز حالىقتى قۇندى قاعازدار نارىعىنان پايدا تابۋعا ۇيرەتە الماي وتىرمىز»، - دەيدى داۋرەن ارىن.
اقش پەن جۇڭگو حالقى قارجى جينامايدى، قۇندى قاعاز جينايدى
ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جاڭاباي الدابەرگەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر نارىقتى ابدەن زەرتتەپ ءبىلىپ العان حالىق قارجى جينامايدى. ولار قۇندى قاعاز جينايدى. بۇل رەتتە مامان اقش پەن جۇڭگو حالقىن مىسال ەتىپ وتىر.
-«اقش حالقى قىتايدىڭ تۇرعىندارى قارجى جينامايدى. سەبەبى ولار الەمدىك ەكونوميكانىڭ قىر-سىرىن جاقسى ءتۇسىنىپ العان. سونداي-اق ول ەلدەردە قاراپايىم حالىقتىڭ قارجىسىن ءتۇرلى ادىسپەن ساقتاۋعا مۇمكىندىكتەر كوپ. بۇل ەلدەردە قاراپايىم حالىق قۇندى قاعازدار نارىعىنا ەمىن-ەركىن كىرە الادى. بۇل جاعىنان ولار ابدەن ساۋاتتى. التىن قۇيمالاردى دا ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك بار. قور بيرجاسى جونىندە دە ساۋاتتارى مول. ال بىزدە قولىندا قارجىسى بار حالىق تەك دەپوزيت نارىعىن عانا بىلەدى. كورگەن-بىلگەنى - بانك. بىردەن ويلانباستان بانككە بارىپ دەپوزيت اشتىرادى دا، قارجىسىن سوندا سالادى. ال ول دەپوزيتتەردىڭ ارتىنشا كەلەسى بىرەۋگە قىمبات پايىزعا نەسيەگە بەرىلەتىنىن حالىق بىلە بەرمەيدى. بىزدە تەڭگەدەي دەپوزيتتىڭ جىلدىق سىياقىسى تەڭگەمەن 10 پايىز بولسا، نەسيەنىڭ ۇستەمەسى 24-28 پايىز. ال ايىرماشىلىق بار ما بار؟! وسىدان-اق قازاقستانداعى دەپوزيتتىڭ حالىققا ءتيىمسىز ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى ەمەس پە؟ "ساقتاپ كوبەيتىپ بەر" دەپ بانككە سالساڭ، پايىزى از. نەسيە الساڭ، پايىز كوپ. ءقازىر بىزدەگى بانكتەر دەپوزيتتەردەگى قارجىنى وسىلاي ۇستەمەنى ورىنسىز قوسىپ نەسيەگە بەرۋ ارقىلى پايدا تاۋىپ وتىر. مۇنى اشىپ ايتۋ كەرەك»، - دەيدى عالىم جاڭاباي الدابەرگەنوۆ.
بۇل رەتتە مامان ۋكراينادا دەپوزيتتىك جىلدىق سىياقى 20 پايىزدى قۇرايتىنىن، نەسيە ۇستەمەسى 8-9 پايىزدى قۇرايتىنىن العا تارتىپ وتىر. «تىم بولماسا وسىنداي ادىستەردى ۇستانسا، حالىقتىڭ قالتاسىنا ءسال دە بولسا پايدا تۇسەر ەدى. ءبىراق شىنداپ كەلگەندە، بىزدە دەپوزيت سىياقىسى تومەن. ءتىپتى تەڭگەمەن جىلدىق دەپوزيت سىياقىسىن 6-7 پايىزدان اسىرمايتىن بانكتەر دە بار»، - دەدى مامان.
جالپى، مامانداردىڭ بايىپتاۋىنشا، قازاققا بولاشاقتا قور نارىعىنىڭ زاڭدىلىعىن مەڭگەرۋ ماڭىزدى بولا تۇسپەك. نارىقتى باقىلاي ءبىلۋ، ەكونوميكالىق احۋالعا دا ساراپتاما جاساۋعا كومەكتەسەدى. ماماندار قور نارىعىنىڭ زاڭدىلىقتارىن بىلمەۋشىلىك قاي مەزەتتە بولسىن، ۇرەي تۋعىزاتىنىن العا تارتادى. ماسەلەن، "بىرەۋ ءبىر نارسە دەپتى" دەپ دەرەۋ ويعا شومۋ: قاراجات قاي ۆاليۋتادا ساقتالعان نەمەسە ول دۇرىس ينۆەستيسيالانعان با، تەك بۇل عانا ەمەس، سونداي-اق جاڭالىقتاردى جىبەرمەستەن تىڭداۋ، تەڭگە مەن دوللار باعامىن قاداعالاۋ، ەڭ سوڭىندا كورشىنىڭ ايتقانىنا قاتىستى ۆاليۋتا ساتىپ الۋعا جۇگىرۋ. مۇنداي جايتتار ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە كۇندەلىكتى كەزدەسىپ كەلەدى. سوندىقتان حالىق اكسيونەرلىككە بەيىمدەلۋ ءۇشىن الدىمەن زاڭدىلىقتى بىلۋگە تالپىنعانى ءجون.
-«نەگىزىندە، قور جيناپ قويۋ، اكسيونەرلىككە بەيىمدەلۋ ءسىزدىڭ باي، نە كەدەي بولۋىڭىزعا قارامايدى. بۇگىنگى زامان اعىمى، ۋاقىت تىنىسى قازاق بالاسىنا «قارجى قاۋىپسىزدىگى» دەگەن تەرميندى تەرەڭىرەك زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. ءسىز وسى تۇرعىدان جاسسىز با، الدە قارتتىقتىڭ اۋىلىنا دەندەپ ەندىڭىز بە، وعان قاراماۋىڭىز كەرەك. ەڭ باستىسى، قالتاڭىز قارجىدان بوس تۇرماسىن. ەندەشە قور نارىعىنا قاتىستى زاڭدىلىقتاردى ءبىلۋ قارجىلىق ساۋاتىمىزدى اشا تۇسەدى. مۇنى ۇنەمى جادىمىزدا ۇستاۋعا ايتۋعا ءتيىسپىز»،-دەيدى عالىم جاڭاباي الدابەرگەنوۆ.
قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ