قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ تۋىسقان، ءتۇبى ءبىر، ءداستۇر-سالتى ءبىر حالىق ەكەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ءتىپتى، ۇلتتىق تاعامدارى، قىز ۇزاتۋ، توي جاساۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ جورالعىلارىنا دەيىن ۇقساس كەلەدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ كوپتەگەن قۇجاتتارىندا قازاقتاردىڭ «قىرعىزدار» دەپ جازىلىپ كەلگەنى دە وسى سەبەپتەن بولار، بالكىم. قانشا ۇقساستىق تاپقانىمىزبەن، ەكەۋى ەكى بولەك ۇلت، ەكى بولەك مەملەكەت.

دەمەك، ءبىز بۇگىن وسىناۋ توسەكتە باسى قوسىلماسا دا، توسكەيدە مالى قوسىلىپ جۇرگەن اعايىن حالىق پەن ءوز ۇلتىمىزدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى ىزدەپ كورەمىز.

ءبىرى ورتا ازيانىڭ كەڭ دالاسىن، ءبىرى ىستىقكول جاعاسىن مەكەندەگەن قوس ۇلتتىڭ ايىرماشىلىعىن تاريحتان باستالىق.

قىرعىزدار – وتە كونە حالىق

العاشىندا قىرعىزدار وڭتۇستىك ءسىبىر مەن ەنيسەي وزەنىنىڭ جوعارعى ساعالىعىن مەكەندەگەن. ۋاقىت وتە كەلە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن شىعىس تيان-شان باۋرايىنا ويىستى. ب.ز.د. ءىىى عاسىردىڭ وزىندە جۇڭگو جىلناماشىسى سىم ءسياننىڭ "شي سزي" دەپ اتالاتىن تۋىندىسىندا قىرعىزدار مەملەكەتى تۋرالى ءسوز قوزعالادى.

شىعىس تيان-شان بوكتەرىنەن قىرعىزداردىڭ پامير تاۋىنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي ويىسۋىنا شىڭعىس حان جورىقتارى سەبەپ بولدى. التىن وردا مەن اق وردا كۇيرەگەننەن كەيىن-اق قىرعىز حالقىنان مازا كەتىپ، ءدال قازىرگى قىرعىزستان تەرريتورياسىنگا ات باسىن تىرەگەن.

قىرعىز حالقىنىڭ مول تاريحي مۇراسى اۋىزشا ساقتالىپ كەلگەن. دالىرەك ايتساق، جۇگى بىرنەشە تومعا ارتىلاتىن "ماناس" جىرى ارقىلى.

قازاقتار – جاس حالىق

"جاس حالىق" دەپ ءوز ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنا سىن ارتۋدىڭ بەتىن ارى قىلسىن. قازاق رۋلارىنىڭ تايپالىق داۋىردەگى تاريحىن جوققا شىعارمايمىز. دەگەنمەن، قازاق حاندىعى قۇرىلعان ۋاقىت – قازاق ۇلتىنىڭ باسى بىرىككەن، مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسقان كەزەڭى. مىنە، جالپى، تۇتاس تاريح سول تۇستان باستالادى.

XV عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا وزبەك ۇلىسىنىڭ بيلىگىنە نارازى بولعان شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى – قازاق سۇلتاندارى كەرەي مەن جانىبەك جەكە-دارا مەملەكەت قۇرادى. بۇل تاريحي مەكەن قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسى، قوزىباسى دەگەن ايماق.

كەيىن بىتىراڭقىلىق پەن الاۋىزدىقتىڭ كەسىرىنەن ۇلتتىڭ تاعدىرى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولىنا كوشتى. جانكەشتى ۇلت ءجۇز جىلعا جاقىن ۋاقىت بويى تابانعا سالعان ەزگى كورسە دە، تاريح ساحناسىنان ءبىرجولا جويىلمادى.

سول ۋاقىتتا قازاق ۇلتىنىڭ دا تاريحى ايتارلىقتاي بۇرمالاندى. "قىرعىز" دەدى، "قىرعىز-قايساق" دەدى... ەكىنشى اتاۋ دون مەن كۋبان ايماعىنداعى كازاكتارمەن شاتاستىرماۋ ءۇشىن قويىلعان.

قىرعىز حالقىنداعى ماتريارحات

العاشىندا تۇركىتىلدەس حالىقتاردا ماتريارحاتتىق ۇستەمدىك ورناعان. تومەن ەتەكتىلەردىڭ تاقتا وتىرىپ، ەل بيلەۋى ورتا ازيادا شامامەن V عاسىردا ءتامام بولدى.

وعان دالەل – كوشپەندىلەر تاريحىنداعى ەرلەرمەن تىزە قوسا اتقا قونىپ، جاۋعا نايزا سىلتەگەن بۇرىمدىلاردىڭ ەرلىگى.

ماتريارحات قىرعىز حالقىنىڭ قوعامىنان يسلام ءداۋىرى كەلسە دە، توقتاي قويمادى. ونىڭ سارقىنشاقتارىنىڭ كورىنىسى كورشى ەلدە ءالى دە ساقتالعان.

تاريحتاعى ايەل تابىنىڭ باسىمدىعىن ايشىقتايتىن دۇنيەلەر قىرعىزداردىڭ حالىق جىرى "ماناستا"، گاۆريلل دەرجاۆيننىڭ "فەليسا" وداسىندا كەزدەسەدى.

باس كيىم

قىرعىزداردىڭ اك كولپوگى تاۋلى جەردەگى قولايسىز اۋا-رايىنان قورعانۋعا نەگىزدەلگەن. جەلكە تۇستى جاۋىپ تۇراتىن سۋلىعى، كونۋس ءتارىزدى ءپىشىمى – قىرعىز باس كيىمىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى.

ال قازاقتار ايىر قالپاق دەپ اتالاتىن باس كيىم كيگەن. ونىڭ قىرعىزداردان ەرەكشەلىگى – كونۋس ءتارىزدى ءپىشىن مەن ەتەگىنىڭ سىرتقا اينالدىرىپ قايىرىلۋى.

قىرعىز ايەلدەرى ەلەچەك دەپ اتاعان باس كيىم كيگەن. ولاردىڭ تىگىسى مەن ماتاسى قالىڭ ءارى بيىكتەۋ كورىنەتىن.

ال قازاق ايەلدەرىنىڭ كيمەشەگى ەكى بولىمنەن تۇرادى. ۇستىڭگى تيۋربان مەن استىڭعى اق ورامال.

ەكى ەلدىڭ باس كيىمىندە دە نەگىزگى بولىمدەرى، پىشىندەرى ۇقساس كەلەدى. الگىندەي كىشىگىرىم كليماتتىق جاعدايعا قاراي وزگەرگەن جەرلەرىن قوسپاعاندا.

تىلىندەگى ەرەكشەلىك

قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ ءتىلىن، ءتىپتى، بىردەي دەسەك بولادى. قازاق پەن قىرعىز جولىعا قالسا، ەكەۋىنە ەشبىر ءتىلماشتىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندامايدى.

تەك ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ءتىلى نوعايلارعا جاقىن بولسا، قىرعىزداردىڭ ءتىلى التايلىقتارعا بەيىم.

ءسوزدىڭ سوڭى مەن قوس دىبىستى ارىپتەردىڭ ەستىلۋى عانا ورتا ازيانى مەكەندەگەن، الاتاۋدى تەل ەمگەن قوس حالىقتىڭ انا ءتىلى ەكەنىن، ەكى بولەك بايلانىس قۇرالى ەكەنىن ايقىندايدى.

اۋدارعان: ادىلەت مادەنيەت